Markaziy Osiyoning kelajakda yo’q bo’lib ketishiga olib boruvchi yangi “Katta O’yin” mavjudmi? Mintaqa va uning global mohiyati xaqida yozayotgan mutuxassis va jurnalistlarga ko’ra, bunday xavf “mavjud”dir. Aslida, sovuq urush tugab, Markaziy Osiyoda beshta davlat dunyoga kelgach, bu mavzu mintaqa xaqidagi turli bahs munozaralarga sabab bo’lib kelmoqda.
Britaniyaning Oltinchi Bengal engil kavaleriya ofitseri, kapitan Artur Konolli 1830-yili “Katta O’yin” kontseptsiyasini o’ylab topdi. Keyincharoq, 1901-yili ingliz yozuvchisi Redyard Kipling o’zining “Kim” romani orqali bu tushunchani abadiylashtirdi. “Katta O’yin”ning asosiy mantiqi 19-asrda Markaziy Osiyoda hokimiyat uchun kurash, mintaqa ustidan o’z nazoratini o’rnatish va Rus va Ingliz mustamlakachilari o’zlarining siyosiy ustunliklarini ko’rsatishlaridan iborat edi. Bu ikki mustamlakachi, salbchi davlat orasidagi raqobat 1907-yilga kelib o’z nihoyasiga etdi. Bu vaqtda xar ikki davlat o’zlarining kuchlarini boshlariga kelayotgan jiddiy tahdidga qarshi sarflashga majbur bo’lganlar. Inglizlar Yevropada o’sib boryotgan Germaniya nufuzini sindirishga majbur edi. Rossiya esa, Manchjuriyda yaponlar bilan ayovsiz jangga kirishib ketgan.
Bugun, AQSh Afg’onistonga kirib olib, Markaziy Osiyoda harbiy baza ochganidan hamda Xitoyning mintaqaga iqtisodiy tomondan bostirib kirishidan mutaxassislar yangi “Katta O’yin”ning boshlanganini ta’kidlamoqdalar. Nemets jurnalisti Luts Klevkmen mintaqada yangi “Katta O’yin” avjga chiqayotganini yozadi. Uning ta’kidlashicha, AQSh Markaziy Osiyoga faqat “al-Qoida” ustidan g’alaba qozonish uchungina emas, balki, neft va gaz buloqlarini egallash va boshqalarning bunga sherik bo’lishiga yo’l bermaslik uchun ham kirgan. Jon Xopkins Universitetining professori Niklas Svanstrom Markaziy Osiyo ustidan AQSh va Xitoy orasidagi yangi “Katta O’yin” zamonaviy qaramlik muomalasimi, degan xulosaga kelgan va u Markaziy Osiyoning tabiiy resurslari ustidan AQSh va Xitoyning geoiqtisodiy raqobatga kirishganini ta’kidlaydi. Unga ko’ra, “Markaziy Osiyoda”gi vaziyat “Katta O’yin”ning yangi bosqichi tomon ketib bormoqda”.
Bu tushinchaga zid o’laroq fikr yuritilsa, Xitoy Markaziy Osiyo borasida mintaqadagi boshqa derjavalar bilan o’yinga kirishni xoxlamaydi. Negaki, u Pekinga qarshi bo’lgan uyg’ur separatchilariga qarshi bosim o’tkazishda mintaqadagi bu derjavalarning qo’llovini qo’lga kiritishni istaydi. Yana boshqa tomondan esa, Xitoy firmalarining Markaziy Osiyoda energetik resurslarga mablag’ yotqizishlariga yo’l ochishni ko’zlaydi. Markaziy Osiyo davlatlari neft va gaz bilan ta’minlab turadilar, Xitoy esa, iqtiso di o’sib kelayotgan derjava sifatida va energiya iste’moli xajmi bo’yicha dunyoda ikkinchi o’rinda turishi bilan mintaqada o’zining ishtirokini kuchaytirishda aniq manfaatga ega bo’ladi. Yo’l qurilish infrastrukturalarini takomillashtirish hamda temir yo’llarning qurilishini kuchaytirish bilan Xitoy Markaziy Osiyo davlatlarida o’zining ustinliklarini ko’rsatmoqda. “Xitoyning Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqalari rivojlanishi ortidan uning AQSh va Rossiya kabi derjavalar bilan bo’lgan aloqalariga putur etishi mumkin”,-deb ta’kidlaydi mintaqa muammolari bilan shug’ullanuvchi olim Kevin Sheyves.
Xitoyning katta derjavalar bilan ochiq o’yinga kirishishiga hali erta. Ayni damda, u birqancha ichki muammolarga duch kelmoqda. Masalan, u Tibet, Shinjon va boshqa yarim avtonom regionlar masalasida jiddiy muammolarga uchramoqda. Bu mintaqalar aholisi vatanni kufrdan himoya qilish va mustaqillik ishtiyoqida alangalanishmoqda. Xitoyning Markaziy Osiyodagi eng asosiy vazifasi xavfsizlikni ta’minlash, mintaqa barqarorligini saqlab turish, Shinjondagi uyg’ur “separatchi”lariga bosim o’tkazish , shuningdek, mintaqadagi iqtisodiy aloqalarni mustaxkamlashdan iboratdir. (Xitoy bu vazifani xozircha qoyilmaqom uddalamoqda. Ya’ni, u xavfszlikni himoya qilish uchun Markaziy Osiyo davlatlaridagi Milliy Xavfsizlik idoralariga katta miqdordagi pul mablag’larini ajratmoqda. Xavfsizlik xodimlari esa, butun musulmonlarni xalifalik bayrog’i ostida birlashtirishga xarakat qilayotgan xizb yigitlarini ta’qib qilishmoqda. Dindosh musulmon uyg’ur birodarlarimiz o’zlarining uylarida terrorchi, bosqinchi, separatistga aylanib qolishdi va ularga qattiq bosim o’tkazilmoqda. Xitoy Shinjon muammosini o’zining hudididan tashqarida hal qilishni istamoqda, shuning uchun u Markaziy Osiyodagi musulmonlarning uyg’onishidan qattiq xavotirga tushmoqda).
Xitoy o’zining 1,4 mlrd.lik aholisi talablarini qondirish uchun butun dunyo bo’ylab, tinimsiz tabiiy boyliklarni qidirishga majbur. Xitoy korporatsiyalari va davlat kompaniyalari Markaziy Osiyoning besh respublikasi; Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojigiston va tabiiy gaz va neftga boy Turkmaniston hamda O’zbekistonning iqtisodiy hayotida ishtirok etmoqdalar. Markaziy Osiyo davlatlari ham Xitoyning bundan ham rivojlanishini olqishlashmoqda. Negaki, ular bu bilan Rossiyaning transport qatnovidagi monopoliya-yakkahokimligi ni sindirishni istashmoqda. 2001-yili Shanxay Xamkorlik Tashkiloti tashkil topgandan beri, Xitoy Markaziy Osiyoni Shinjon va dunyoning boshqa yurtlari bilan bog’laydigan yangi Ipak yo’lini qurish ustida ish olib bormoqda. Xitoyning Markaziy Osiyoga kelishi mintaqadagi geopolitik-siyosatni o’zgartiradi, umid qilamizki, bu o’zgarish yaxshilik tomoniga bo’ladi. (Albatta, bu o’zgarish yaxshilik tomoniga bo’ladi; bu orada inshaalloh, Xalifalik davlati tiklanadi va xalifaning askarlari Shinjonni ozod etib, hansularni Xitoy devori ichiga mangulikk qamab keladi.)
