بسم الله الرحمن الرحيم
MODA ORTIDAN QUVISh DEMOKRATIYaNING BALOSI (1)
Ayoldagi goʻzallik meʼyori xususida Gʻarb bilan Islom oʻrtasidagi farq
2002 yilning dekabr oyida Londonda ellik ikkinchi xalqaro “Goʻzallik malikasi” musobaqasi zoʻr shovqin-suron bilan oʻtkazildi. Bu musobaqa behayo liboslardagi bir guruh ayollar yalangʻoch badanlarini bemalol koʻz-koʻz qiladigan bu turdagi tomoshalarga qarshi koʻchalarni toʻldirib namoyish oʻtkazgan Nigeriya musulmonlariga rad javobi sifatida oʻtkazildi. Oʻsha musobaqada Turkiyaning “goʻzallik malikasi” Azro Akinning gʻolib chiqishi musulmonlarni masxara qilishning bir koʻrinishi boʻldi. Bu ayol shu musobaqada qatnashgan birdan-bir musulmon ayol edi. (Bu ayolning gʻolib chiqishi musobaqa natijalarining qanchalik yolgʻon ekanligini va ular faqat siyosiy natijalar ekanligini yaqqol koʻrsatib turibdi). Azro Akin gʻolib chiqqanidan keyin shunday deb intervpyu berdi: “Men dunyo ayollarini goʻzal suratda koʻrsatishni orzu qilaman. Dunyoning “goʻzallik malikasi” boʻlish men uchun sharafdir. Ishonamanki, bunday mansabni qoʻlga kiritish ayol kishi uchun yaxshi natijadir. Men tubdan oʻzgarishni roʻyobga chiqarishni orzu qilaman”.
Azroning shu mavzu xususidagi bunday nazariga qarshi oʻlaroq yer yuzining turli burchaklaridagi juda koʻpchilik ayollar – ularning orasida musulmon ayollar ham, musulmon boʻlmagan ayollar ham – bor. Ular bu turdagi “goʻzallik musobaqa”larini ayollar uchun sharafli narsa deb hisoblamaydilar. Aksincha, juda koʻp ayollar bunday musobaqalar ayol shaʼnini yerga uradi, chunki ularda ayol kishi, sodda qilib aytganda, erkaklarning ragʻbatini qondiradigan vositaga aylanib qoladi, deb ishonadilar.
Bugungi kunda ayol kishi haqida Gʻarb olamining “uzun qomatli, nozik, muloyim va ayb-nuqsonlardan xoli boʻlgan sargʻish sochli ayol goʻzal ayoldir”, degan fikr-tushunchasi olam boʻylab xukm surmoqda.
Ayol haqidagi bu fikr uning tashqi koʻrinishi – liboslarda hamda oʻz badanini butun olamga koʻz-koʻz qilish maqsadida ega boʻlishga zoʻr berib intiladigan shakl-shamoyil (figura)da aks etib turibdi. Ayol kishining qiyofasini gavdalantiradigan bu surat, yaʼni ayol kishi oʻz hayot koʻrinishlarining barchasini, qanday liboslar kiyishi lozimligini va erkaklar bilan boʻladigan aloqalarni oʻzi belgilaydi degan fikrga tayanadigan bu surat, ayoldan boshqa hech kim, hatto ayolni yaratgan Parvardigor ham bu suratni belgilab bermaydi, degan fikrga tayanadi. Butun olam, shu jumladan Islom olami boʻylab ayol suratining namunasi boʻla olishi uchun Gʻarb ayolining surati tayanadigan qiyofa shundan iboratdir. Gʻarbning ommaviy axborot vositalari bu suratni musiqa va filmlar orqali taqdim qilishda, moda va kosmetik vositalarni namoyish qilishda, jurnal va reklamalarda pardoz buyumlarini reklama qilishda katta rol oʻynaydi. Radio va televideniye orqali butun olam boʻylab xalqaro “goʻzallik malikasi” musobaqasini yoritib borish ham shunday rol oʻynaydi. Masalan, 2002 yilning dekabrida oʻtkazilgan ana shu musobaqani dunyo boʻylab ikki milliarddan oshiq odamlar tomosha qildi. Gʻarb ayolining ana shu suratidan kelib chiqib, musulmon ayolga xunuk va qoloq ayol degan nazar bilan qaraladi. Masalan, Britaniya bosh vazirining xotini Sherri Bler 2001 yilda oʻtkazilgan matbuot anjumanida musulmon ayolining Islomiy libosiga shunday deb ochiq baho berdi: “Men yopinchiqdan koʻra ayolning qoloqligini koʻrsatadigan narsa yoʻq deb bilaman”. Frantsiyalik siyosatchi Jan-Mari Leben esa hijob haqida shunday dedi: “Hijob bizni xunuk ayollardan uzoqlashtiradi”. Bu surat va tashqi koʻrinish Gʻarb ayollari doim band boʻladigan manba boʻlib qoldi. Bu ayollar goʻzallikni muvaffaqiyat va ishonchga erishishning hamda jamiyatda qadr-qiymat va hurmatga ega boʻlishning garovi deb biladilar. Goʻzallik haqida bahs yuritish ixtiyoriy masalami yoki majburiymi? Gʻarbdagi ayol goʻzallik izlash, goʻzal boʻlish toʻgʻrisida bosh qotirishni ixtiyoriy masala deb biladi. Shuning uchun u hayotda oʻzi yoqtirib tanlamoqchi boʻlgan surat va koʻrinishni belgilab olishda oʻzini erkin deb hisoblaydi. Aslida esa haqiqat bunday ahmoqona qarashdan butunlay uzoq. Gʻarb jamiyati goʻzal ayol qanday boʻlishini koʻrsatadigan oʻlchovlarni belgilab olgan. Bu oʻlchovlar boʻyicha, agar ayol uzun boʻyli, nozik, chiroyli, sargʻish sochli va hislarni junbishga keltirib, zavqlantiradigan boʻlsa, goʻzal ayol hisoblanadi. Goʻzallik va modaga bagʻishlangan ming-minglab jurnallar goʻzallikka nisbatan bunday qarash bilan toʻlib-toshib yotibdi. Bunga misol qilib “Vogue”, “Glamour” nomli jurnallarni keltirish mumkin. Bu jurnallar London, Parij, Rim va Npyu York koʻchalarida har kuni sotiladi. Goʻzallik va kosmetika vositalari sanoati goʻzal boʻlish xaqidagi izlanishlarni ragʻbatlantiradi. Reklama sanoatida ishlaydigan model maneken (tayyor kiyimlarni kiyib koʻrsatuvchi) ayollar va fotomodel ayollar bu izlanishlar natijalarini namoyish qiladi. Reklama orqali ideal (namunaviy) badan va tashqi koʻrinish har kuni millionlab kishilarning xonadonlariga uzatiladi. Bunga misol qilib Klaudiya Shiffer, Sindi Krouford va Naomi Kempbellarning reklama sanoatini keltirish mumkin. Bunday oʻlchovlar ayollar zoʻr berib intiladigan oʻlchovlarga aylanib qoldi. Goʻzallikka bunday tizginsiz va jamiyatga hukmron boʻlib olgan qarash sababli Gʻarbdagi ayollar jamiyatdagi erkaklar koʻziga jozibali koʻrinayotganligi yoki koʻrina olmayotganligiga ishonch hosil qilish uchun uzluksiz stress (siqilish) holatini boshdan kechiradigan boʻlib qoladilar. Erkak kishilarga ham, oʻz navbatida, goʻzallik haqidagi shunday tushunchalar oʻz taʼsirini oʻtkazadi. Haqiqatda Gʻarb ayoli isteʼmol qilinadigan tovar va xar qanday masaladan koʻra oʻzining tashqi koʻrinishi bilan ovora boʻluvchi fanat (oʻta berilgan) ayolga aylanib qoldi. Masalan, Qoʻshma shtatlardagi ishchi ayollar oʻz daromadlarining uchdan bir qismidan koʻprogʻini oʻz chiroyini saqlab qolishga bagʻishlaydilar. 55% ayollar ayoldagi eng jozibali narsa tashqi koʻrinishdir, deb hisoblaydilar. Faqat 1%gina ayollar ayoldagi jozibali narsa zakovatdir, deb biladilar. Goʻzallik haqida kutilgan natijalarga erishishda raqobat qilishning bunday siqilish holati gʻarblik ayolda: “Juda semizmanmi yoki oriqmanmi? Juda uzunmanmi yoki pakanamanmi?”, deyish kabi tashqi koʻrinishga taalluqli narsalar xususida doimiy xavfsirash va qoʻrqadigan boʻlgan aqliyani vujudga keltiradi. Masalan, 1985 yilda “Npyu York tayms” roʻznomasida chop etilgan bir xisobotda shunday deyilgan edi: “Koʻpincha qaddi-qomat jihatidan kelishgan erkaklar oʻz qomatlari xususida toʻla mamnun ekanliklarini bildirgan bir paytda, qaddi-qomati eʼtiborni jalb qilishga qodir boʻlgan jozibador ayollarda bunday mamnunlikni koʻrmaymiz. Keksalik masalalari bilan shugʻullanuvchi Amerika tadqiqot muassasalarining birining boshligʻi doktor Archer K. Polin 1988 yilda shunday degan edi: “Xunuklikka chiroyli qilish lozim boʻlgan kamchilik sifatida emas, balki kasallik sifatida qarash kelgusida vrachlarga koʻpdan-koʻp foyda keltirishi mumkin”. Goʻzallik xaqida bunday izlanishlar girdobida ayol kishi ishonchning yetishmasligi uni doimiy taʼqib qilishi sababli surunkali xavotirga tushadigan boʻlib qoldi. Hatto manekenchi va fotomodel ayollar ham oʻzlarining shakl-shamoyillariga ishonmaydigan boʻlib qoldilar. Masalan, “Independent” roʻznomasi yaqinda nashr qilgan bir maqola shunday ayollardan bir qanchasi ruhiy iztirobga mubtalo boʻlganligini koʻrsatib oʻtib, Karen Molderni bunga misol qilib keltiradi. Bu ayol ishtaha yoʻqotish va tushkunlikka tushish kasalidan azob chekadi. Soʻngra u uxlatuvchi dorilarning ortiqcha dozasini qabul qilib, behushlik holatiga tushib qoladi. Shundan ochiq koʻrinib turibdiki, goʻzallik saodatga eltadi degan fikr boʻlmagʻur xomxayol va alahsirashdir. Endi “Gʻarb ayoli qanday libos kiyishi lozim ekanligini, jozibali va jozibasiz narsa nima ekanligini oʻzi belgilaydi”, degan fikr xususida bahs yuritadigan boʻlsak, haqiqat bundan butunlay boshqa ekanligini koʻramiz.
Chunki 105 milliard dollar miqdorda daromadi boʻlgan (bu dunyodagi qurol-aslaha ishlab chiqaruvchi sanoatga sarflanayotgan mablagʻdan ham koʻproq daromaddir) xalqaro moda sanoati ayol kishiga qanday libos maqbul va qanday libos nomaqbul ekanligi asosini chizib berib, qanday koʻrinish jozibali va qaysinisi jozibali emasligini ham belgilab beradi. Bu esa ayol kishini modaga taqlid qilish bosimini yana bir marta his qiladigan qilib qoʻyadi. Ayol kishi oʻz jamiyatiga qabul qilinishi va yoru doʻstlari yoki hamkasblari uning ustidan kulmasliklari uchun moda ketidan qattiqroq quva boshlaydi. Ayol kishi oʻzini qanday koʻz-koʻz qilishi xususidagi oʻlchovlarni ishlab chiqadigan kimsalar olamdagi mashhur modelperlardir. Ularning koʻpchiligi erkak kishilar, bunga Versachi va Jon Galpyanorlarni misol qilish mumkin. Oʻzlarining dunyoviy eʼtiqodlaridan kelib chiqadigan va erkinlik mabdasiga iymon keltirgan bunday kimsalar ayol kishini oʻzlari orzu qilgan har qanday vaziyatda koʻrish bobida oʻzlarini erkin deb hisoblaydilar. Ular ayol kishining shakl-shamoyili va badanini yaqqol koʻrsatib turadigan liboslarni goʻzal liboslar deb biladilar. Ularning nazarida libos ayolning badanini qanchalik kam berkitsa, shunchalik goʻzal libos boʻladi. Shuning uchun qaddi-qomat goʻzalligi haqida izlanish Gʻarb ayoliga nisbatan ixtiyoriy masala emas. Ayol oʻz shaklini oʻzi tanlash erkinligiga ega degan fikrat ham shunchaki bir uydirmadir, xolos. Bu esa ayol kishida oʻziga boʻlgan ishonch va hurmatni paydo qilmaydi. Aksincha, bu narsa xotirjamlikni yoʻqotish va oʻzining tashqi koʻrinishi ortidan quvish aqliyatini vujudga keltiradi. (davomi bor.)
