Savol: 2013 yil 6 sentyabr juma kuni Sankt-Peterburgda G-20 (20ta katta davlatlar) iqtisodiy sammitining oxirida yakuniy bayonot chiqarildi. Reyter agentligi 2013 yil 6 sentyabrda tarqatishicha, bayonotga ko’ra «olam iqtisodi yaxshilanib bormoqda…». Agentlik rus moliya vazirligi qoshidagi moliya departamenti direktori Andrey Bokarevning quyidagi so’zlarini keltirdi, u shu sammitning yakuniy bayonotini ishlab chiqishda ishtirok etgan: «Muhokamalarning eng qiyini va eng uzoqqa cho’zilgani olam iqtisodiy vaziyatini baholashga taalluqli bo’ldi». Shuningdek yaqinda bu yaxshilanish ko’rsatilgan bir qancha bayonotlar paydo bo’ldi. Masalan Yevropa Ittifoqi o’zining iqtisodi ozgina nisbatda bo’lsa ham o’sa boshlagani haqida xabar tarqatdi, Qo’shma Shtatlar o’zining iqtisodi 2013 yilda 1 %ga o’sganini bildirgan bo’lsa, Xitoy o’zining iqtisodi 2013 yil sentyabrgacha 7 %dan ko’proqqa o’sganini e’lon qildi.
Olam iqtisodi haqiqatdan ham yaxshilandimi, binobarin 2007 yilda Amerikada boshlangan iqtisodiy krizis olti yildan ko’proq vaqt o’tganidan keyin haqiqatdan ham engilladimi? Agar unday bo’lmasa, bu bayonotlar va raqamlar qanday e’lon qilindi? Shularni izohlab berishingizni iltimos qilaman. Alloh sizni yaxshilik bilan mukofotlasin.
Javob: Keling olamdagi iqtisodiy jihatdan ta’siri eng ko’zga ko’ringan davlatlarning iqtisodiy voqesi haqiqatini ko’rib chiqaylik. Ular Qo’shma Shtatlar, Yevropa Ittifoqi va Xitoydir. Chunki bu uchchalasining iqtisodi olam iqtisodining 50 %dan ko’prog’ini tashkil qiladi. Qolaversa iqtisodiy krizis Amerika va Yevropa Ittifoqi qabul qilgan kapitalizm nizomi bilan chambarchas bog’liqdir. Shuning uchun bu ikkisining shu krizisga ta’siri kuchlidir. Xitoyning esa bu krizisning paydo bo’lishidagi yoki uni engib o’tishdagi roli amaliy ish emas, reaktsiya bildirish rolidir… Ma’lumot uchun: birgina Amerika iqtisodining o’zi Xitoy, Yaponiya va Germaniya iqtisodlarining hammasini jamlaganiga taxminan teng keladi. Ular esa olamdagi Amerikadan keyingi eng katta uch iqtisoddir. Chunki Amerika iqtisodining hajmi 2012 yilda 15,7 trillion dollarga etdi. Bu – olam iqtisodi hajmining 22 %ini tashkil qiladi. Xitoy iqtisodi 8,2 trillion, Yaponiya iqtisodi 5,9 trillion, Germaniya iqtisodi 3,4 trillion dollarga etdi (Bu Xalqaro Bank hamda Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti ma’lumotlaridir). Amerika iqtisodining mana shu katta hajmi sababli Amerika iqtisodiy krizisi olam bo’ylab yoyildi. Bu krizis natijasida Amerikadagi ko’chmas mulk bozori quladi. Shunga ko’ra bahsni asosan olam iqtisodiga ko’proq ta’sir o’tkazadigan mana shu uch davlat iqtisodiga qaratamiz. Chunki iqtisodning haqiqatdan ham yaxshilanganini yoki yaxshilanmaganini ko’rsatuvchi eng ko’zga ko’ringan omillar quyidagilardir: ishsizlik darajasi, mahalliy va xizmat ko’rsatish idoralari qarzlari, hukumat qarzlari. Mana shu uchchalasi mehnat birjasi harakatini, pul aylanish bozori harakatini hamda hukumat loyihalari va xususiy loyihalar bozori harakatini ko’rsatib turadi. Shuning uchun bahsimiz asosan shular ustida bo’ladi va undan keyin olam iqtisodi haqiqatdan ham yaxshilanganmi yoki yo’qmi, ayon bo’ladi:
Birinchi: AQSh:
1 – Ishsizlik darajasi: markaziy bank 2008 yil oxirlaridan boshlab qarzlar ustiga qo’yiladigan protsent stavkalarini nolga yaqinlashtirish uchun kamaytirishga kirishdi. Shuning uchun o’zining umumiy byudjetini uch martaga oshirdi, natijada bu byudjet ana shu paytdan boshlab qariyb 3 trillion dollarga etdi, buni qimmatbaho qog’ozlarni sotib olish programmasi orqali amalga oshirdi. Bank buni o’zining oxirgi yig’inida 85 milliard dollarga etadigan oylik darajasida saqlab qoldi. Bularning barchasi uzoq muddatli qarzlar xarajatlarini kamaytirish va buning oqibatida mehnat birjasini jonlantirish maqsadida loyihalar egalarining va biznesmenlarning qarzlar olishini osonlashtirish uchun bo’ldi. Shunga qaramay ishsizlik darajasi o’tgan oyda 7,9 % nisbatda yuqoriligicha qolaverdi. Bu 5 yil oldingi darajadan ko’pam farq qilmaydi, o’shanda ishsizlik darajasi 8,9 % edi. Qo’shma Shtatlar stimullashtirish (jonlantirish) qonunini ma’qullagan bo’lsa-da, ya’ni shirkatlarga ularning aktsiyalarini sotib olish bilan ulkan mablag’larni bergan bo’lsa-da va bu qonun 2009 yilda tatbiq etila boshlangan bo’lsa-da, biroq iqtisod sog’aygani yo’q va ishsizlik darajasi unchalik pasaygani yo’q. Bu esa bu krizis chuqur ekaniga, hamon davom etayotganiga va iqtisod yaxshilanmaganiga dalolat qiladi.
2 – «Shahar munitsipalitetlari» kabi xizmat sektorlarining qarzlari… Sky News Arabia sayti 2013 yil 11 avgustda quyidagilarni yozdi: «Qo’shma Shtatlar shaharlari va munitsipalitetlaridagi og’ir qarzlar, ularni to’lashdan ojizlik ikki yil orasida 41 shaharning bankrot bo’lishiga olib keldi. Bu esa bir qancha Amerika shaharlari olamiy moliyaviy krizis oqibatlarini shu bugungacha engib o’tolmaganini anglatadi. Bankrot sharpasi qaytib Amerika shaharlarini qamrab ola boshladi. Deytroyt munitsipaliteti o’zining qariyb 18 milliard dollarga etgan qarzlarini to’lay olmasligini o’tgan oyda rasman e’lon qilganidan keyin bu sharpa shaharlarni yana qamrab ola boshladi. Bankrot munitsipalitetlar va shaharlar uchun kreditorlardan himoyalanishning oxirgi boshpanasi hisoblanadi. Boshqacha aytganda voqedan qochish va engilroq echimlarga o’tish hisoblanadi. «Amerika bankrot instituti» bayonnomalariga ko’ra, 2007-2011 yil o’rtasidagi davrda Amerika munitsipalitetlari va shaharlarida 40dan ko’p bankrot holati kuzatildi. Yiliga o’rtacha 8 holat to’g’ri keldi». Bu axborot hisoboti 2011-2013 yillar o’rtasida shaharlarning bankrot bo’lish holatlari krizis avjiga chiqqan davrdagidan hamda undan oldingi va keyingi davrdagidan ham ko’ra ko’proq bo’lganini ko’rsatib turibdi. Bu esa Amerika iqtisodi holati yaxshilangani haqidagi gap-so’zlarni shubha ostiga qo’yadi.
3 – Hukumat qarzlari: Amerika moliya vaziri Jeykob Lyu o’zining 2013 yil 26 avgustda yozib kongressga yo’llagan maktubida «hukumatning o’z qarzlarini to’lashdan ojiz qolishi (defolt)ning oldini olish uchun may oyida ko’rilgan favqulodda choralar oktyabrning yarmida tugashidan ogohlantirib kongressni hukumatning qarz olish huquqini uzaytirishga chaqirdi». (Al-Quds sayti 2013 yil 27 avgust). Amerika moliya vaziri Jeykob Lyu o’zining kongressga yo’llagan maktubida quyidagilarni ko’rsatib o’tdi: «Agar hozirda yo’l qo’yish mumkin bo’lgan eng maksimum chegarasi 16,7 trillion dollar bo’lgan davlat qarzlarining umumiy potologi ko’tarilmaydigan bo’lsa shu yil 15 oktyabrda Amerika hukumati o’z majburiyatlarini to’lash uchun talab qilinadigan kirimlarni boy berib ziyon ko’radi». U bunday deb ogohlantirdi: «Davlat qarzlari potologi hozirgi darajada saqlanib qolaveradigan bo’lsa moliyaviy bozorlar ishida buzilish yuz berishi va iqtisod qulashi mumkin» . U bunday deb qo’shimcha qildi: «Kongressning vazifasi Qo’shma Shtatlarga bo’lgan ishonchni himoya qilishdan iborat, chunki davlat qarzlari potologini ko’tarish salohiyatlariga ega boshqa tashkilot yo’q» (Rusiyal Yavm sayti 2013 yil 28 avgust). Ya’ni Qo’shma Shtatlar qarzlari yo’l qo’yiladigan eng oxirgi chegaraga etdi, u 16,7 trillion dollardir. Shunga qaramay Qo’shma Shtatlar o’z majburiyatlarini bajarish uchun qarz potologini yana ko’tarishni talab qilmoqda!
Amerika vaziyatining ko’rinishi mana shu. Qarzdorlik juda yuqori, shuning uchun Qo’shma Shtatlar o’z xarajatlarini qoplash, defitsitni muolaja qilish va iqtisodiy defoltga yo’l qo’ymaslik uchun qarzlar potoligini yanada ko’tarish yo’liga o’tmoqda. Bu ko’rinish Amerika iqtisodi holatining yaxshilanganini va u krizisdan chiqib ketganini ko’rsatmaydi.
Ikkinchi: Yevropa Ittifoqi:
1 – Ishsizlik darajasi: Xalqaro Valyuta Fondi direktori Kristin Lagard «ishsizlar nisbati Ispaniyada 27 %, Gretsiyada ham shunga o’xshash» ekanini aytdi (Yevronyus sayti 2013 yil 26 aprel). Bu direktor ayol 2013 yil 3 mayda bunday degan edi: «Tarkibida 17 davlat bo’lgan Yevrozonada ishsizlik darajalari 2013 yil davomida o’rtacha 12,2 %ga etishi kutilmoqda, bunda 2012 yildagi 11,4 % nisbatdan oshib ketadi». U evrokomissar Olli Renning ushbu so’zlarini keltirdi: «Davom etayotgan turg’unlik sharoitida biz ishsizlik falokatiga qarshi kurashish uchun imkonimizdagi barcha narsani qilishimiz zarur».
Xalqaro mehnat tashkiloti direktori Raymond Toris bunday dedi: «Aniq siyosatlar qabul qilinmaydigan bo’lsa bu erda Yevropadagi mehnat birjasida turg’unlik krizisi yuz berishi xatari bor, shu bilan birga yanada ko’proq kishilar uzoq muddat ishsiz qolishga duchor bo’lishadi, bu esa ularning mehnat birjasidan chiqib ketishlariga olib kelishi mumkin. Yana bir muhim narsa o’sishga undovchi siyosatni yurgizishdir, ayniqsa Yevrozonada shunday siyosat yurgizish zarur. Kichik shirkatlarga engil qarzlar berilmaydigan bo’lsa mehnat birjasida jonlanish yuz berishi kutilmaydi». (Yevronyus 2013 yil 3 iyun). Yevronyus bunday deb qo’shimcha qildi: «Bu tashkilot o’tgan besh yil davomida uzoq muddat ishsiz qolish uchdan ikki darajaga ko’tarilganini qayd etganini ko’rsatib keldi va bu erda ish bilan ta’minlash darajasini krizisdan oldingi 56 % darajaga qaytarish uchun o’ttiz million yangi ish o’rinlari kerakligini aniq aytdi».
2 – Ijtimoiy nafaqalar: Yevronyus sayti 2013 yil 30 avgustda bunday xabar tarqatdi «Daniya moliya vaziri Byarne Koridonning aytishiga ko’ra Skandinaviya davlatlarining zaiflashgan iqtisodi fuqarolar talab qilayotgan to’lanishi kerak bo’lgan xarajatlarni ko’tarolmay qoldi. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotining bildirishicha, Frantsiya 33 % nisbatda eng ko’p ijtimoiy nafaqa to’laydi, undan keyin 30,8 % nisbatda Daniya va Belgiya turadi, ulardan keyin 30,6 % nisbatda Finlandiya, keyin 28,6 % nisbatda Shvetsiya turadi». Bularning barchasi past nisbatlar bo’lib, ana shu davlatlar aholisining ehtiyojlariga to’liq etmaydi… Bundan Germaniya mustasno, chunki uning ijtimoiy nafaqalari qaysidir darajada maqbuldir… Bu eng kuchli nafaqa qiladigan davlatlarga nisbatan shunday, demak boshqa davlatlardagi ahvolning qanday ekanini o’zingiz bilib olavering?!
3 – Qarzdorlik: Yevronyus sayti 2013 yil 22 iyulda quyidagini nashr qildi: «Statistik ma’lumotlar Yevrozona qarzlari yuki joriy yilning birinchi choragi nihoyasida o’zining eng yuqori darajasiga etganini aniq ko’rsatib turibdi, hukumat byudjetlarini to’g’rilash uchun ko’rilgan tejamkorlik tadbir-choralariga qaramay shunday bo’ldi, bunda Gretsiya, Italiya va Portugaliya eng yomon ro’yxatning boshini egallab turibdi, Estoniya va Lyuksemburgda esa qarzning eng past darajalari qayd etildi». Yevronyus bunday deb qo’shimcha qildi: «Yagona evrovalyuta davlatlarining bir nechasi turg’unlikda qamalib yotibdi, iqtisodlarning qisqarishi qarz nisbatining yalpi mahalliy mahsulot ishlab chiqarishni eng noqulay ahvolga solib qo’yishiga olib keldi. Tejamkorlik tadbir-choralari iqtisod o’sishi g’ildiragini to’xtatishga o’z hissasini qo’shdi, chunki bu g’ildirak hukumatning xarajatlariga tayanadi, ayni vaqtda soliqlarni oshirish iste’mol va investitsiyaning bo’g’ilishiga olib kelishi mumkin».
Shuni ham aytish kerakki, Yevropa Ittifoqining bir necha davlatlari shu ittifoqqa qo’shilgan paytda pul qarz olgan edi. Shu darajadaki, bu qarz olish ularning iqtisodlari hajmidan ham oshib ketgan edi. Shuning uchun krizis Yevropaga etib kelgan paytda Yevropa Ittifoqining bir necha davlatlari shu krizis tufayli o’zlarining oldingi qarzlarini to’lashning ilojisi yo’q ahvolga tushib qoldi. Ma’lumki Yevropa iqtisodiga eng birinchi darajada ta’sir qiluvchi davlat Germaniyadir. Germaniya tejamkorlik siyosatini hukumat xarajatlarini ozaytirish va boshqa davlatlardan qarzdorlikni kamaytirish bilan yurgizishga muvaffaq bo’ldi. Germaniya pul berish va qarzdorlikni yanada ko’paytirish siyosatini yurgizgan Amerikaga teskari o’laroq tejamkorlik siyosatini Yevrozonaga joriy qilishga harakat qildi.
Shunday qilib, demak bu bayonotlar va hisobotlar Yevropadagi iqtisod krizis oqibatlaridan hamon qiynalayotganini, ulardan chiqolmaganini va hamon turg’unlik holatida ekanini ko’rsatib turibdi. Binobarin, demak Yevropa iqtisodida sezilarli yaxshilanish bo’lgani yo’q.
Uchinchi: Xitoy:
Xitoy iqtisodining ishi o’zgachadir. Chunki xitoylik iqtisod tahlilchilarning aytishicha «Xitoy iqtisodining o’sishi katta darajada eksport va investitsiya sektoriga tayanadi, bu iqtisod ichki iste’molga tayanmaydi. Bu bilan xalq ommasi o’zlarining maishiy hayotlari darajasi qanchalik ko’tarilganini chuqur his qilishmaydi». Demak Xitoyning ichki bozori hamon juda zaifligicha qolmoqda. Demak Xitoy miqyos-o’lchov emas va u boshqa davlatlar iqtisodlariga ta’sir qilmaydi. Zero Xitoy iqtisodi birinchi darajada Amerika bozorlariga eksport qilishga hamda Amerika bilan o’zaro investitsiyalar ayirboshlashga tayanib kelmoqda, bunda Xitoyning Amerika shirkatlaridan aktsiyalarni yuzlab milliardlarga sotib olishining yoki Amerika hazinasining trillion dollardan oshib ketgan qimmatbaho qog’ozlarini sotib olishining hamda Amerika shirkatlarining Xitoy ichkarisida investitsiya yotqizishining va Xitoy o’zining dollardagi pul zaxirasini 3 trilliondan dollardan oshiqqa etkazganining farqi yo’q. Demak Xitoy kapitalizm olamining etakchisi emas. Aksincha u kapitalizm yo’lini tutayotgani uchun va iqtisodiy tomondan Amerikaga bog’lanib qolgani uchun kapitalizm olamiga tobedir. Demak Xitoy kapitalizm olamining iqtisodiy siyosatiga tobedir. Shuning uchun u Amerika ta’siri ostidagi kapitalistik muassasalar boshchilik qiladigan iqtisodiy qarorlarni tez bajarishga harakat qiladi. Xitoy o’zini kapitalistik davlat deb e’lon qilolmaydi, e’lon qilganida edi, qo’zg’alib kapitalizm iqtisodiga boshchilik qilishga harakat qilgan bo’lardi. Lekin bunday qilolmaydi. Chunki Xitoy o’zini rasmiy va an’anaviy ravishda kommunistik davlat deb e’lon qilib kelmoqda va shu rasmiy ko’rinishni saqlab qolishga harakat qilmoqda. O’zining mustaqil vujudini yo’qotib qo’yishdan qo’rqib va davlat tepasida turgan rasmiylarning – ular kommunistik mafkurani qabul qilishgan – o’z imtiyozlarini yo’qotib qo’yishlaridan qo’rqib Xitoy shunday yo’l tutmoqda. Shuning uchun kommunistlar va ularning partiyasi kapitalizm nizomlarini tatbiq etishga va kapitalizm etakchisi bo’lgan Amerika iqtisodi bilan bog’lanishni saqlab qolishga uyalibgina harakat qilmoqda. Shuning uchun yaqin kelajakda Xitoyning bu siyosatdan voz kechishi va kapitalizm olamiga etakchilik qilishni o’z qo’liga olib, olam iqtisodiga ta’sir qiluvchi davlatga aylanishi kutilmaydi. Mana shundan kelib chiqib olamga ta’sir qilgan kapitalizmning moliyaviy krizisiga to’xtalgan paytimizda asosiy e’tiborni birinchi darajada Amerikaga qaratamiz, undan keyin ikkinchi darajada Yevropaga qaratamiz. Demak hozirda kapitalizm nizomi hukmron bo’lgan olam iqtisodiy jihatdan shu ikkalasidan: avvalo Amerikadan va ikkinchi o’rinda Yevropadan ta’sirlanmoqda.
To’rtinchi: boshqa davlatlar iqtisodi:
Qolgan davlatlar iqtisodlarining dunyo iqtisodiga hukm o’tkazishdagi ta’siri kamdir:
Masalan Yaponiyaning qarzi Xalqaro Valyuta Fondi raqamlariga ko’ra yalpi mahalliy mahsulotning 245 %iga etdi. Shuning uchun bu fond Yaponiyadan bu ulkan qarzga chek qo’yish uchun o’rtacha ishonchli byudjet rejasini ishlab chiqishni yana talab qildi. Bu qarz ta’sirini undan 90 %dan ko’prog’i yapon kreditorlariga to’lanishi lozim bo’lgan qarzlar ekanligi kamaytirmaydi… Yapon hukumati 2013 yil 8 avgustda ikki yil orasida davlat nafaqalaridan 85 milliard dollarga yaqinini kesib qo’yish niyatida ekanini e’lon qildi, ya’ni yapon iqtisodini jonlantirish siyosati talab qiladigan narsaning aksini e’lon qildi.
Rossiya esa o’zida kapitalizm nizomlarini tatbiq etmoqda va o’zi ijod qilishga qudrati etmay bu nizomlarni tatbiq etishda va boshqa davlatlar bilan iqtisodiy tashkilotlarni ta’sis etishda G’arbga taqlid qilishga harakat qilmoqda. Shuning uchun Rossiya o’ziga tobe davlatlar bilan iqtisodiy tashkilotlar ta’sis etishga harakat qildi, bunga misol qilib Belarus va Qozog’iston bilan 2010 yilda Yevropa bojxona ittifoqiga taqlid qilib ta’sis etgan Bojxona ittifoqini keltirish mumkin… Har holda rus iqtisodi G’arb boshchiligidagi kapitalizm sistemasiga tobe bo’lib, shu sistemada qadam tashlashga, uning qarorlarini bajarishga, iqtisodiy tashkilotlar tuzishda kapitalistik davlatlarga taqlid qilishga harakat qilmoqda. Shuning uchun Rossiya mana shu jihatdan olam iqtisodini harakatga keltiruvchi emas, aksincha u unga kuchli ta’sir qilishdan ko’ra ko’proq o’zi G’arbning kapitalistik iqtisodi bilan ta’sirlanmoqda.
Endi BRIKS (Braziliya, Hindiston va Janubiy Afrika) guruhiga va rivojlanib kelayotgan davlatlar – Meksika, Turkiya…ga kelsak, ularning olam iqtisodiga deyarli ta’siri yo’q, aksincha ular G’arb iqtisodiga bevosita tobedir hamda Amerika va Yevropa moliyaviy bozorlariga bog’lanib qolgandir. Ulardan bir qismi rivojlanishni kuchaytirish uchun asosan qarzlarga tayanadi, masalan Turkiya shunday. Bu esa haqiqiy iqtisod emas. Bu bilan shu davlatlardagi iste’mol oshib boradi, odamlarning qarz olishga tayanishlari sababli shunday bo’ladi. Davlat muassasalari, xususiy muassasalar va shirkatlar ham qarz olishga tayanadi. Bu davlatlardan bir qismida esa korruptsiya va ko’p mablag’larni xorijga kontrabanda qilish keng ko’lamda tarqalgan, masalan Hindiston shunday. Demak bu davlatlarning iqtisodi barqaror emas va iqtisodning haqiqiy manbalariga tayanmaydi. Braziliya va Janubiy Afrikaning iqtisodiy ta’siri esa faqat atrofdagi davlatlargaginadir, ya’ni olam iqtisodiy harakatiga emas, Janubiy Amerika va Afrikagadir xolos.
Bu iqtisodlarga umuman olganda krizislar paydo bo’lishida yoki bu krizislarga barham berishda ko’pam asosiy e’tiborni qaratilmaydi.
Beshinchi: Endi e’lon qilinayotgan raqamlar va bayonotlarga kelsak, ular shu bayonotlarni chiqarayotgan davlatdagi iqtisodiy muassasa istaganidek ishlab chiqilmoqda…
1 – Masalan, Qo’shma Shtatlar rasman bildirgan 2013 yildagi o’sishga kelsak, u aslida Amerika hukumatining iqtisodni qiyoslaydigan uslubni o’zgartirishi sababli bo’ldi. Chunki bu hukumat o’sish qiyoslanadigan uslubni o’zgartirdi. Buni muzika mahsulotlari, dori-darmonlar va preparatlar ishlab chiqarish mulkchilik huquqi… kabi iqtisodga fikriy mulkchilikni kiritish orqali amalga oshirildi. Bu o’zgartirish iqtisodda qo’shimcha 370 milliard dollar paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Bu esa 2,5 % o’zgarishni (oshishni) aks ettiradi. Shunga qaramay Qo’shma Shtatlar iqtisodi hamon o’sish uchun kurashib yotibdi. Ayni vaqtda uning fuqarolari sarf-xarajatlari kamaydi. Shuning uchun, demak turg’unlik tugadi deb bildirilayotgan hisobotlarning chiqarilishi sababi haqiqiy bo’lmagan soxta statistik ma’lumotlar tarqatilayotgan uslubga borib taqaladi.
2 – Endi Yevropa mas’ullari tomonidan berilayotgan ma’lumotlarga kelsak, ular ham doimiy o’sishni aks ettirmaydi. E’lon qilingan bayonotlar shunchaki birinchi baholash bo’lib, ular butun Yevropani o’z ichiga olmagan. Chunki Irlandiya, Gretsiya kabi iqtisodiy jihatdan qiynalayotgan davlatlar bu ma’lumotlarga kirmagan. Chiqarilayotgan bu ma’lumotlar shunchaki baholashlar bo’lib, ularni Yevropa ma’lumotlar agentligi – Yevrostat to’plagan. Bu agentlik milliy statistika byurolari tomonidan berilgan ma’lumotlarga tayanadi. Bu byurolar esa ma’lumotlarni to’plashda bir-biridan farq qiladi va o’zining o’sishga beradigan birlamchi bahosida ko’proq tadqiqotlarga tayanadi. Odatda bu baholashlar ko’p marta qayta ko’rib chiqiladi. Shuning uchun nemis statistik byurosi birinchi baholardan hatto to’rt yil keyin ham qayta ko’rib chiqishlar bo’lishi mumkinligini ko’rsatib o’tadi. Chunki qo’shimcha ma’lumotlar ham hisobga olinadi. Shuning uchun statistik ma’lumotlardagi kamchiliklarni e’tiborga olinsa, demak Yevropada vaziyat yaxshilandi deb aytish mumkin emas.
3 – Xitoy haqida aytadigan bo’lsak, bu erda Xitoy o’zining iqtisodi haqida chiqarayotgan ma’lumotlar xususida bir talay savollar va shak-shubhalar doim mavjud bo’lib kelgan. Xitoy yirik davlatdir. Chunki u aholi soni jihatidan olamdagi eng katta davlatdir, er maydoni ham kattadir. Shuning uchun Xitoy iqtisodi o’sishi kayfiyati haqida ma’lumotlarni to’plash juda katta protsessdir…
Kuzatuvchilarda Xitoy o’tgan yildagi yillik yalpi mahalliy mahsulot (VVP) ishlab chiqarishga oid raqamlarni yanvar oyining uchinchi haftasida berishi shubhalarni paydo qilmoqda. Chunki Xitoy hukumati yilning to’liq natijalarini uch hafta orasida aniq baholab chiqishi o’ta qiyin ishdir! Bu esa Xitoy bu berayotgan ma’lumotlar bilan aslida dunyo Xitoy iqtisodi haqida yaxshi deb o’ylashini maqsad qilmoqda, deb aytishga bir asosni paydo qiladi.
Oltinchi: Xulosa
Olamiy moliyaviy krizis hali tugagani yo’q. Uning oqibatlari hamon sezilib turibdi. Bu oqibatlarni hamon mablag’lar ajratish bilan muolaja qilinmoqda, masalan Amerika shunday qilmoqda. Yoki Yevropada Germaniya qilayotganidek tejamkorlik bilan muolaja qilinmoqda. Masalan Amerika bozorga 85 milliard dollarni tashladi, ya’ni bu pullarni shirkatlarga ularning saqlanib qolishi uchun berdi. Yevropa esa tejamkorlik siyosatini yurgizmoqda. Demak bu krizis hamon davom etayotganiga va iqtisod davlat aralashuvisiz va uning yordamlarisiz tabiiy yo’lida ketmayotganiga bir dalildir. Go’yo bu iqtisodga sun’iy nafas oldirilayotgandek. Ma’lumki davlatning aralashuvi kapitalizm nizomiga ziddir. Chunki bu nizomda bozorni hukumat changalidan xalos qilish kerakligi ko’rsatilgan. Demak shirkatlarni va boshqa moliyaviy muassasalarni qutqarish uchun davlatning bozorga aralashishi mumkin emas yoki bozor harakatiga cheklov qo’yish mumkin emas. Demak bu nizom to’la erkinlik bo’lishini va bozor o’zini o’zi muolaja qilishini taqozo qiladi. Chunki kapitalizm mabdasi bo’yicha bu aralashuv taraqqiyotga to’sqinlik qiladi. Chunki shirkatlarning yaroqlilari qolib, ishga yaramaydigan shirkatlar o’z o’rnini boshqalarga bo’shatib berishi lozim. Shuning uchun bozorda faqat raqobatga qodir bo’lgan shirkatlargina qoladi. Kapitalizm nazariyasiga ko’ra iqtisod shu tarzda rivojlanadi va erkin harakat qiladi. Lekin voqe bu nazariyaning yolg’onligini isbotlab turibdi, kapitalistik davlatlarning ishlari ham bu nazariyani noto’g’riligini ko’rsatib turibdi. Demak krizis sabablari va muammolar manbasi muolaja qilingani yo’q. Zero ular kapitalizm nizomi zamiridadir. Shuning uchun har lahzada bu krizis yana qaytalanishi mumkin. U xuddi surunkali kasallikdan aziyat chekayotgan bemorga o’xshaydi. Bu bemorning ahvoli birmuncha yaxshilangani haqida xulosa beriladi-da, hech qancha vaqt o’tmay buning aksini ko’rsatadigan bosh xulosalar chiqadi. Shunda bu bemorga uning hayotini saqlab qolish uchun tinchlantiruvchi dorilar beriladi va ukol qilinadi, lekin u benihoya og’riq-alamlardan aziyat chekaveradi… Shunday qilib, demak olam iqtisodi yaxshilangani yo’q, krizis hamon davom etyapti, muammolar hamon mavjud. Kapitalizm nizomi mavjud bo’lib turaverar ekan, bu krizis va muammolar ham davom etaveradi. Ularning natijasida milliardlab odamlar qashshoqlik va mahrumlikka mahkum bo’ladi, ko’plab mablag’lar odamlar qo’liga tegmay yo’q bo’lib ketaveradi. Oqibatda baxtsizlik ko’p odamlarni o’z domiga tortadi, bir hovuch kapitalistlar esa eng ko’p boyliklarga ega bo’lib oladi. Shu sababli, demak krizis xuddi gohida portlab gohida tinchlanadigan vulqonga o’xshab mavjud bo’lib turaveradi. Shundan kelib chiqib ayta olamizki, haqiqiy muolaja faqat Islomdagina mavjuddir. Islom iqtisodiy muammo boyliklarni to’g’ri shaklda taqsimlashda va mablag’larning ayrim cho’ntaklardagina to’planib qolishiga yo’l qo’ymay, har bir shaxsning ulardan foydalanishiga va o’z nasibasiga ega bo’lishiga imkon berishdadir deb biladi. Kapitalizm jamiyatga bu erda falon qiymatda pullar va boyliklar bor va shaxsning nasibasi falon bo’ladi degan umumiy nazarda qaraydi. Aslida esa bu boyliklar shaxsning nasibasi emas, bir hovuch to’daning nasibasi bo’lib qolyapti! Islom esa jamiyatga bunday umumiy nazarda qaramaydi!
Alloh Subhanahudan Islom boshqaruvi, roshid Xalifalik yana hayotga qaytib farovonlik, osudalik va sog’lom iqtisodiy hayot kelishini so’rab qolamiz. Bundan nafaqat Islomiy Ummat bahramand bo’ladi, balki bu yaxshilik butun olamni qamrab oladi. Alloh Subhanahu Aziz, Hakim Zotdir.
