Hizb ut-Tahrir amiri olim, shayx Ato ibn Xalil Abu Roshtaning Feysbuk sahifasidagi ziyoratchilarning bergan savollariga javoblaridan
Abu Mo’min Hamodning
«إِنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ لِهَذِهِ الأُمَّةِ عَلَى رَأْسِ كُلِّ مِائَةِ سَنَةٍ مَنْ يُجَدِّدُ لَهَا دِينَهَا»
«Albatta, Alloh bu Ummatga har yuz yil boshida dinini yangilaydigan kishini yuboradi», hadisi sharif ma’nosiga oid savoliga javob
Savol:
Assalamu alaykum va rohmatullohi va barokatuh!
Shayximiz, Alloh siz tufayli barakot bersin va sizning qo’lingizda nusratni tezlashtirsin, ilmingizdan bizga manfaat bersin!
Ulug’ sahoba Abu Hurayra r.a. Rosululloh Adan ushbu mashhur hadisni rivoyat qiladi:
«إِنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَى رَأْسِ كُلِّ مِائَةِ سَنَةٍ مَنْ يُجَدِّدُ لَهَا دِينَهَا»
«Albatta, Alloh bu Ummatga har yuz yil boshida dinini yangilaydigan kishini yuboradi». Abu Dovud rivoyati (4291), Saxoviy uni «Maqosidul hasana»da (149-b), Alboniy «Silsilatus sahiha»da (599) sahih, deganlar.
Savol shuki, ushbu hadis ma’nosi qanday, undagi «مَنْ» so’zi bitta shaxsni ifodalaydimi yo jamoanimi? O’tgan asrlardagi shunday kishilarni sanab o’tish mumkinmi? Alloh sizdan rozi bo’lsin!
Javob:
Va alaykum assalom va rohmatullohi va barokatuh!
Ha, bu hadis sahih va unda beshta masala bor:
1 – Yuz yil qaysi tarixdan boshlanadi: Rosululloh Aning mavludlaridanmi, yo payg’ambarliklaridanmi yoki hijratlaridanmi yo vafotlaridanmi?
2 – «Har yuz yil boshi», degani har yuz yilning avvalini anglatadimi, yo har yuz yil oralig’inimi yoki har yuz yil oxirinimi?
3 – Undagi «مَنْ» so’zi odamlarga dinlarini yangilab beradigan bir kishini anglatadimi yoki jamoanimi?
4 – O’tgan yuz yilliklar orasida yangilovchilarni sanab o’tgan sahih rivoyatlar kelganmi?
5 – Biz 1399 hijriy yil 30 zul-hijjada tamom bo’lgan o’n to’rtinchi yuz yillikda odamlarga dinlarini yangilab beruvchi kim ekanini bilishimiz mumkinmi?
Men qo’limdan kelganicha bu masalalardagi tarjihlarimni – ixtilofli nuqtalarga kirishmagan holda – javob berishga harakat qilaman, Alloh O’zi bunga muvaffaq qilsin, to’g’ri yo’lga hidoyatlovchi Uning O’zidir.
1 – Yuz yil qaysi tarixdan boshlanadi?
Munoviy «Fathul qadir» muqaddimasida: «Yuz yil boshi to’g’risida ixtilof bor: u Payg’ambar A mavludidan boshlanadimi yo payg’ambar qilib yuborilgan kundanmi yoki hijratidanmi yo vafotidanmi…», degan. Mening tarjihim, bu hijratdan boshlanadi. Chunki bu islomiy davlat barpo bo’lishi bilan Islom va musulmonlar aziz bo’lgan hodisadir. Shu bois Umar tarixni boshlashga ittifoq qilish uchun sahobalarni jamlagan paytda hammalari hijratga tayandilar. Tabariy o’z tarixida rivoyat qiladi:
«Menga Abdurahmon ibn Abdulloh ibn Abdulhakam aytib berdi: bizga Nuaym ibn Hammod aytib berdi: bizga Darovardiy Usmon ibn Ubaydulloh ibn Abu Rofening bunday rivoyat qilganini aytib berdi: men Said ibn Musayyabning bunday deyayotganini eshitdim: Umar ibn Xattob odamlarni to’plab, ulardan: qaysi kundan yozamiz, deb so’radi. Ali: Rosululloh A hijrat qilib, shirk yurtini tark etgan kundan, dedi. Umar G shunday qildi. Abu Ja’far bunday dedi: darhaqiqat, ular birinchi hijriy yilni o’sha yilning muharram oyidan e’tibor qildilar, ya’ni Rosululloh Aning Madinaga kelishlaridan ikki oydan ko’proq vaqt oldindan boshladilar, zero, Rosululloh A u erga rabiul-avvalning o’n ikkinchi kuni kelgan edilar».
Shunga ko’ra, men yuz yilliklarni sahobalar y tayangan hijriy tarixdan boshlab hisoblashni tarjih qildim.
2 – «Yuz yil boshi» haqida aytadigan bo’lsak, u yuz yilning oxiri degan taxmin kuchliroq. Ya’ni dinni yangilaydigan mashhur, taqvoli, pokiza olim yuz yillikning oxirlarida bo’ladi, uning vafoti ham oxirlarida bo’ladi, yarmida ham, oralig’ida ham bo’lmaydi. Mening bu gapni tarjih qilganim quyidagi sabablarga ko’ra bo’ldi:
a) Sahih rivoyatlar bilan sobit bo’lishicha, Umar ibn Abdulazizni birinchi yuz yillikning yangilovchisi deb hisoblaganlar. U hijriy 101 yil 40 yoshida vafot etdi. Shofeiyni ikkinchi yuz yillikning yangilovchisi deb hisobladilar, u hijriy 204 yil 54 yoshida vafot etdi. Agar «yuz yillikning boshi» bundan boshqacha tafsir qilinsa, ya’ni yuz yillikning avvali deb tafsir qilinsa, u holda Umar ibn Abdulaziz birinchi yuz yillikdagi yanglovchi bo’lmay qoladi, chunki u hijriy 61 yil tavallud topgan. Shofeiy esa ikkinchi yuz yillik yangilovchisi bo’lmay qoladi, chunki u hijriy 150 yil tug’ilgan. Demakki, hadisda kelgan «yuz yillikning boshi» yuz yilning avvalini emas, oxirlarini anglatadi, bundan yangilovchi kishi yuz yillikning orasida tug’ilib, oxirlarida dinni yangilaydigan mashhur olimga aylangan va oxirlarida vafot etgan bo’lib chiqadi.
b) Umar ibn Abdulazizning birinchi yuz yillikda, imom Shofeiyning ikkinchi yuz yillikda dinni yangilovchi bo’lganliklariga dalil Ummat ulamolari va imomlari orasida juda mashhur bo’lgan. Masalan, Zuhriy, Ahmad ibn Hanbal va boshqa avvalgi va keyingi imomlar shunga ittifoq qilganlarki, Umar ibn Abdulaziz ] birinchi yuz yillikda, imom Shofey ] ikkinchi yuz yillikda din yangillovchisi bo’lganlar, Umar ibn Abdulaziz 101 yil 40 yoshida vafot etgan, u ikki yarim yil xalifalik qilgan. Shofeiy esa 204 yil 54 yoshida vafot etgan. Hofiz Ibn Hajar «Tavoliy at-ta’sis»da bunday deydi: «Abu Bakr Bazzor aytdi, men Abdulmalik ibn Abdulhamid Maymuniyning bunday deganini eshitdim: men Ahmad ibn Hanbalning oldida edim, shunda u erda Shofeiy esga olindi, men Ahmadning Shofeiyni yuksak darajaga ko’targanini ko’rdim. U aytdi: Nabiy Adan rivoyat qilinishicha, u zot: Alloh Taolo har yuz yil boshida odamlarga dinlarini ta’lim beradigan kishini oldindan belgilab qo’yadi, deganlar. Umar ibn Abdulaziz birinchi yuz yillikning din yangilovchisi bo’lgan edi, umid qilamanki, ikkinchi yuz yillikning din yangilovchisi Shofeiy bo’ladi».
Abu Said Firyobiy rivoyatiga ko’ra, Ahmad ibn Hanbal aytadi: «Alloh har yuz yil boshida odamlarga Sunnatni o’rgatadigan va Nabiy Adan u kishiga qilingan yolg’onni yo’qqa chiqaradigan kishini avvaldan tayyorlab qo’yadi. Biz yuz yilning boshida Umar ibn Abdulazizni, ikki yuz yil boshida esa Shofeiyni ko’rdik».
Ibn Adiy bunday dedi: Men Muhammad ibn Ali ibn Husaynning bunday deganini eshitdim: Men ashoblarimizning avvalgi yuz yillikda yangilovchi Umar ibn Abdulaziz, ikkinchi yuz yillikda esa Muhammad ibn Idris Shofeiy bo’ldi, deganlarini eshitdim.
Hokim o’z «Mustadrak»ida Abu Validdan rivoyat qiladi: Men Abu Abbos ibn Shurayhning majlisida edim. Shunda bir shayx o’rnidan turib, uni madh qildi. Men shayxning bunday deganini eshitdim: Bizga Abu Tohir Xavloniy aytdi, bizga Abdulloh ibn Vahb aytdi, menga Said ibn Abu Ayyub Sharohil ibn Yaziddan, u Abu Alqamadan, u Abu Hurayra Gdan xabar qildi: Rosululloh A bunday marhamat qildilar:
«إِنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَى رَأْسِ كُلِّ مِائَةِ سَنَةٍ مَنْ يُجَدِّدُ لَهَا دِينَهَا»
«Albatta, Alloh bu Ummatga har yuz yil boshida dinini yangilaydigan kishini yuboradi». Bas, ey qozi, Alloh avvalgi yuz yil boshiga Umar ibn Abdulazizni, ikkinchi yuz yil boshiga Muhammad ibn Idris Shofeiyni yuborganidan xursand bo’ling…
Hofiz ibn Hajar aytadi: Bu ushbu hadisning o’sha asrda juda mashhur bo’lganini bildiradi.
v) Aytilishicha, lug’atda narsaning boshi, uning avvali, deyilgan. U holda, qanday qilib har yuz yillikning boshi uning avvali emas, oxiri ekanini tarjih qilamiz? Bunga javob shuki, lug’atda رأس الشيء – narsaning boshi uning avvalini ham, oxirini ham bildiradi. «Tojul arus»da kelishicha, narsaning boshi – uning tomonlaridir, shuningdek uning oxiri deb ham aytilgan. «Lisonul arab»da bunday deyilgan: «خَرج الضبُّ مرائسًا» – kaltakesak inidan boshi bilan, ba’zan dumi bilan, ya’ni yo avvali yo oxiri bilan chiqib ketdi, deganidir». Shunga ko’ra, lug’atda narsaning boshi – uning avvali bilan birga, shuningdek avvali bo’ladimi yo oxirimi, farqsiz, uning tomonlari ekani aytilgan. Bizga endi, hadisdagi yuz yillikning boshidan maqsad, uning avvalimi yo oxirimi ekanini tarjih qilish uchun qarina kerak. Umar ibn Abdulazizning birinchi yuz yillikdagi yangilovchi bo’lib, 101 yil vafot etgani, Shofeiyning ikkinchi yuz yillikdagi yanglovchi bo’lib, 204 yil vafot etganini e’tiborga olsak, bu qarinalar yuqorida o’tgan rivoyatlarda bor ekanini ko’ramiz. Bularning barchasi – hadis ma’nosi yuz yillikning avvali emas, oxiri ekanini tarjih qiladi.
Yuqorida bayon qilinganlarga binoan, men hadisda kelgan «har yuz yillikning boshi»ning ma’nosi yuz yillikning oxiri ekanini tarjih qilaman.
3 – Hadisdagi مَنْ so’zi bir kishini anlatadimi yo jamoanimi? – degan savolga kelsak, u erda «يبعث لهذه الأمة… من يجدد لها دينها bu Ummatga dinini yangilaydigan kishini yuboradi», deb kelgan. Agar مَنْ so’zi jamoaga dalolat qilganda fe’l ham jam bo’lib kelgan bo’lardi, ya’ni «مَنْ يُجَدِّدُونَ – yangilaydigan kishilarni», deyilar edi. Biroq fe’l «يجدد – yangilaydi» deb mufrad bo’lib kelgan. To’g’ri, مَنْ so’zidan keyin fe’l mufrad bo’lib kelganda ham, مَنْ ko’plikka dalolat qilishi mumkin. Biroq mening tarjihim: bu erda مَنْ birlikka dalolat qiladi, chunki u erda يجدد degan qarina bor. Tarjihim deganimning boisi, bu erda birlikka bo’lgan dalolat – garchi undan keyingi fe’l birlik shaklida kelgan bo’lsa ham – qat’iy emas, shuning uchun ayrimlar مَنْ so’zini jamoa deb tafsir qilganlar va o’z rivoyatlarida har yuz yildagi ulamolar jamoasini sanab o’tganlar. Ammo bu ham – yuqorida aytganimdek – taxmin, albatta.
Xullas, mening tarjihim: مَنْ bir kishiga dalolat qiladi, ya’ni hadisdagi yangilovchi taqvoli, pokiza bir olimdir.
4 – Endi, o’tgan yuz yilliklardagi yangilovchilarni sanab o’tishga kelsak, bu borada ham rivoyatlar kelgan bo’lib, ulardan eng mashhuri Suyutiyning Urjuzasidir. Suyutiy unda to’qqizinchi yuz yillikgacha o’tgan yangilovchilarni sanab, to’qqizinchi yangilovchi uning o’zi bo’lishini Allohdan so’ragan. Uning Urjuzasidan ayrim satrlarni keltiraman:
Birinchi yuz yillikda odil xalifa Umar bo’lgani ijmo bilan sobitdir…
Shofeiy esa etuk ilm sohibi bo’lgani bois ikkinchi yangilovchidir…
Beshinchisi olim G’azzoliydir, undagi bahsu-munozara uni bu ro’yxatga kiritdi…
Yettinchisi yuksaklikka ko’tarilgan Ibn Daqiq Iyd ekani bil ittifoqdir…
Mana, yuzlarning to’qqizinchisi ham keldi, Hodiy (Alloh) va’dasiga xilof qilmas, zero, Allohning hech inkor etilmaydigan fazli ila, unda yangilovchi men bo’lishimni umid qilaman…
Shuningdek to’qqizinchi yuz yillikdan keyingi yangilovchilarni ham sanab o’tganlar ham bor.
5 – Biz 1399 hijriy yil 30 zul-hijjada tamom bo’lgan o’n to’rtinchi yuz yillikda odamlarga dinlarini yangilab beruvchi kim ekanini bilishimiz mumkinmi?
Darhaqiqat e’tiborli ulamolarning mashhur fikrlari bo’yicha yuz yil boshi uning oxirlari ekaniga diqqat qildim. Masalan, Umar ibn Abdulaziz hijriy 61 yil dunyoga kelib, birinchi yuz yillikning boshi bo’lgan 101 yil vafot etdi. Shofeiy hijriy 150 yili dunyoga kelib, ikkinchi yuz yillik boshi bo’lgan 204 yil vafot etdi…
Ya’ni, bu ikki zotning har biri yuz yillik orasida tug’ildi, oxirlarida shuhrat qozondi va vafot etdi. Yuqorida aytganimdek, men aynan shu tafsirni tarjih qilishimning sababi – e’tiborli ulamolar o’rtasida Umar ibn Abdulaziz birinchi yuz yillikning yangilovchisi, Shofeiy ikkinchi yuz yillikning yangilovchisi, degan ra’y mashhurdir. Shunga asosan, men: o’n to’rtinchi yuz yillikning yangilovchisi alloma, shayx Taqiyyuddin Nabahoniy rohimahulloh, deb tarjih qilaman. Zero, u kishi hijriy 1332 yil tavallud topdi, ushbu o’n to’rtinchi yuz yillikning oxirlarida, xususan 1372 hijriy yil jumodus-soniy oyida Hizb ut-Tahrirga asos solgan vaqtda shuhrat qozondi va 1398 yil vafot etdi. Uning musulmonlarni taqdiriy masalaga – ikkinchi roshid Xalifalik davlatini tiklash orqali islomiy hayotni qayta boshlashga qilgan da’vatining ularning hayotlarida, harakat va g’ayratlarida yuksak ta’siri bo’ldi. Hatto bugun Xalifalik musulmonlarning ommaviy talablariga aylandi. Alloh Abu Ibrohimni rahmat qilsin, uning birodari Abu Yusufni ham Alloh rahmat qilsin va ularni payg’ambarlar, siddiqlar, shahidlar va solihlar bilan birga tiriltirsin, ular naqadar yaxshi hamrohdirlar!
Birodar Abu Mo’min. Shu mening tarjihim. To’g’risini Alloh bilguvchiroq va eng go’zal oqibat Uning O’zining dargohida.
Birodaringiz Ato Ibn Xalil Abu Roshta
