Xalifalik davlatida sog‘liqni saqlash siyosati
Bismillahir rohmanir rohiym
Xalifalik davlatida sog‘liqni saqlash asoslari
Zamonaviy madaniy taraqqiyot va sog‘liqni saqlash fanlarining rivojlanishi davridagi kapitalistik meditsinaning buzuqligi bilan sanoat inqilobidan oldingi asrlardagi islomiy sog‘liqni saqlashni taqqoslash bilan shunga amin bo‘lamizki, Islom o‘zining aqliy aqidasi va shariati bilan e’tiqod qiluvchilarining dillarida ruhiy sog‘lomlik va baxt-saodatni ro‘yobga chiqarib qo‘ydi. Alloh ta’olo marhamat qiladi:
يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَتۡكُم مَّوۡعِظَةٞ مِّن رَّبِّكُمۡ وَشِفَآءٞ لِّمَا فِي ٱلصُّدُورِ وَهُدٗى وَرَحۡمَةٞ لِّلۡمُؤۡمِنِينَ
“Ey odamlar! Batahqiq, sizga Robbingizdan mav’iza, ko‘kslardagi narsaga shifo, mo‘minlarga hidoyat va rahmat keldi”.[10:57].
Yana aytadi:
فَمَنِ ٱتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشۡقَىٰ
وَمَنۡ أَعۡرَضَ عَن ذِكۡرِي فَإِنَّ لَهُۥ مَعِيشَةٗ ضَنكٗا
“Kim mening hidoyatimga ergashsa, bas u adashmaydi va baxtsiz bo‘lmaydi. Kim mening zikrimdan yuz o‘girsa, albatta uning uchun mashaqqatli, qiyin hayot bordir”.[20:123-124].
Quyida Xalifalik davlatidagi sog‘liqni saqlash quriladigan eng muhim asoslarga to‘xtalib o‘tamiz.
Islom falsafasi – moddani ruhga aralashtirishdir
Islom insonning amallarini shar’iy ahkomlar bilan tartiblar ekan, insonga Allohnig maxluqi, deb qaraydi. Ya’ni, u modda bo‘lmish insonnig amallarini uning Allohga bo‘lgan aloqasini idrok etishiga ya’ni ruhga bog‘laydi. Boshcharoq aytganda, inson amalni bajarayotgan maxalda u o‘z Xoliqiga bo‘lgan aloqani idrok etadi. Mana shu moddani ruhga aralashtirish, deyiladi. Sog‘liqni saqlash ham shuning ostiga tushadi. Zero, imom-davlat boshlig‘i tomonidan sog‘liqni saqlash ishlarini boshqarish shar’iy hukm bo‘lib, imom bu ishlarni Alloh ta’ologa bo‘lgan aloqasini idrok etgan holda bajaradi. Imomning bu ishdan ko‘zlagan g‘oyasi Allohning rizoligi bo‘ladi. Shuning uchun xalifa va bu soxa mutaxassislari bor kuch va imkoniyatlarini ishga soladilar, jiddu-jahdlarini ayamaydilar va buning uchun har qanday imkoniyatdan to‘liq foydalanishga xarakat qiladilar.
Islomning muammolarni hal etishdagi qarashi
Islom o‘zi yechmoqchi bo‘lgan muammoga – xoh u iqtisodiy, xoh sog‘liqni saqlash muammosi, xoh siyosiy, xoh ta’lim sohasidagi yoki boshqa har qanday sohadagi muammo bo‘lsin – eng avvalo u bu muammoga: to‘ydirilishi zaruriy holdagi uzviy ehtiyojlar va g‘arizalari mavjud bo‘lgan insonning muammosi deb qaraydi. Demak, Islom muammoni faqat insonning muolajaga muhtoj muammosi ekanligiga e’tibor qaratadi. Masalan, Islom bemorning sog‘liqni saqlashga bo‘lgan ehtiyojiga muayyan turmush tarzida umr kechirayotgan jamiyatdagi insoniy muammo, deb qaraydi. Shuning uchun Islom sog‘liqni saqlash sohasini ham, iqtisodiy sohani ham be’etibor qoldirmaydi. Shu bois, Islom davolash va reabilitatsiya uchun zarur bo‘lgan barcha imkoniyatlarni to‘la-to‘kis ta’minlashga chaqiradi. Kasallik yoyilmasligi uchun bemorlar va jamoat ishlariga g‘amxo‘rlik qilish uchun mablag‘ sarflashni vojib qiladi. Har qanday xarajatlardan qat’iy nazar tabiiy ofatlar kabi qiyinchiliklarni yengish uchun yetarli tibbiy imkoniyatlardan foydalanishni talab qiladi. Shuning uchun Islom o‘zining nuqtai-nazarini sog‘liqni saqlash yoki iqtisodiy jihat bilan cheklamaydi.
Sog‘liqni saqlash jarayonida aholining barcha qatlamiga birdek qarash
Islom aholining barcha qatlamiga birdek qarashni vojib qildi. Shuning uchun xalifalik davlati ish yuritayotgan paytda fuqarolikka ega bo‘lgan shaxslarning orasini hech qachon ajratmaydi. Shu bois, ish yuritilayotganda fuqaroning dini, jinsi, irqi, yoshi yoki turar joyi e’tiborga olinmaydi. Bunga Rasululloh sallollohu alayhi va sallamning yuqoridagi so‘zlari dalil bo‘ladi:
“Imom boshliq va o‘z xalqidan mas’uldir”.
Hadisda “o‘z xalqidan” degan lafz keldi. Bu so‘z umumiylikka dalolat qiladi. Bu yerda uni xoslaydigan hech bir ishora yo‘q. Shuning uchun u umumiyligicha qoladi. Xuddi shunday qilib, Islom davlati Madinada Rasululloh sallollohu alayhi va sallam bu davlatni barpo qilganlaridan boshlab, to o‘tgan asrlarning boshlarida ag‘darilguniga qadar butun aholining ishlarini ularning fuqaroligidan boshqa hech bir jihatiga e’tibor bermagan holda yuritgan. Allohning izni bilan tez orada qad ko‘tarajak kelgusi xalifalik davlati ham xuddi mana shu ishni qiladi, ishlarni shu tarzda boshqaradi.
Hukm markazlashgan, idora esa, markazlashmagan bo‘ladi
Hukm – shariat ahkomlarini ijro etishdir. Hukm yuritishdagi salohiyat Ummat o‘z saltanitini uning qo‘liga topshirgan odamning qo‘lida bo‘ladi. Bu odam xalifadir. Ammo idora esa, ijroda ishlatiladigan vosita va uslublardir. Ushbu uslub va vositalarni xalifa, noib, ularga yordam beradigan mudirlar va xodimlar ishlatadilar. Davlat ishlarni idoralarga, ma’muriyatlarga taqsimlab beradi. Shu taqsimotga binoan mas’ul idora sog‘liqni saqlash ishlarini markazga murojaat qilishga ehtiyoj sezmagan holatda bevosita, avtomatik ravishda o‘zi boshqaradi. To‘g‘rirog‘i, har bir ma’muriyat odamlarning ehtiyojlarini hisoblab, o‘sha mintaqada – vabo kasalligi tarqalishi yuz bergan holatdagidek – imkon qadar tezroq odamlarning ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladi.
Masolih idoralari soddalik, tezlik va kifoya-yetarlilik asosiga quriladi
Xalifalik davlatida masolih (manafaatlarni, inson hayotini qulaylashtirishlikni boshqarish), boshqarma va idoralar siyosati nizomdagi soddalik, ishlarni bajarishdagi tezlik va idora yurituvchilardagi (ilm, tajriba, qudratlarining) yetarliligiga quriladi. Darhaqiqat, shariat qonunlari har bir ishni chiroyli qilishga, yengillatishga buyuradi, qiyinlashtirishdan qaytaradi. Odamlarning hojatlarini chiqarishni ortga surishni qoralaydi. Ayni holda, idora xodimlari insonlarning ishlarini paysalga soladilar. Insonlar ham sarson bo‘lib, uylariga, ishlariga keta olmay yuraveradilar. Rasululloh sallollohu alayhi va sallam marhamat qiladilar:
مَنْ وَلِيَ مِنْ أَمْرِ الْمُسْلِمِينَ شَيْئًا ، فَاحْتَجَبَ دُونَ خَلَّتِهِمْ ، وَحَاجَتِهِمْ ، وَفَقْرِهِمْ ، وَفَاقَتِهِمْ ، احْتَجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ دُونَ خَلَّتِهِ ، وَفَاقَتِهِ ، وَحَاجَتِهِ ، وَفَقْرِهِ
“Kim musulmonlarning ishlaridan biriga mas’ul bo‘lsa, keyin, ularning kamchiliklarini, yetishmovchilik, faqirlik va muhtojliklarini xal qilishdan qochib, berkinib olsa, Qiyomat kunida Alloh azza va jalla uning ham kamchilik, yetishmovchilik, muhtojlik va faqilligi oldida barkinadi”, ya’ni Allohga iltijo qilaman deganda Alloh ham yuz o‘giradi. Hokim Abu Muraymdan rivoyat qilgan va isnodi sahih degan.
Demak, Islom insonlarning ishlarini boshqaradigan kishilarga o‘sha insonlar orasida, ular bilan birga yashashga, ularning ehtiyojlaridan, muammolaridan xabardor bo‘lishga buyurdi. Ularning muammolarini osonlik, yengillik, oddiylik va tezlik bilan hal etib berishni vojib qildi. Ularning muammolarini hal etib, ehtiyojlarini qondiradigan mutaxassislarni yetarli darajada ta’yinlab qo‘yishlariga buyurdi.
Xalifalik davlati barcha fuqarolarning asosiy ehtiyojlarni kafolatlaydi va ularning kamoliy ehtiyojlarini ro‘yobga chiqarishlariga imkon yaratadi
Islom aholi shaxslarining har biri uchun shaxsiy hamda jamoiy bo‘lgan asosiy ehtiyojlarini kafolatlagan. “Asosiy shaxsiy ehtiyoj” deyilganda yemoq-ichmoq, uy-joy va kiyim-kechak e’tiborga olinsa, “asosiy jamoiy ehtiyoj” deyilganda xavfsizlik, ta’lim, meditsina sohalari nazarda tutiladi. Asosiy shaxsiy ehtiyojlarni mehnatga qodir shaxslarning o‘zlari ruyobga chiqaradilar. Ammo fe’lan yoki hukman mehnat qilishga qodir bo‘lmaganlarning va shar’an boquvchisi bo‘lmagan shaxslarning ehtiyojlarini qondirish esa, Rasululloh sallollohu alayhi va sallamning mana bu so‘zlari dalili bilan davlat zimmasiga yuklatiladi:
من ترك مالا فلورثته، ومن ترك كلا فإلينا
“Kim molu mulkni qoldirib ketgan bo‘lsa, bas u mulklar merosxo‘rlariga beriladi. Kim yetim-yesir qoldirib ketgan bo‘lsa, bas u yetimlar bizlarning zimmamizdadir”. Buxoriy o‘z sahihida rivoyat qilgan.
Fe’lan ojiz odam -:ishlashga, mexnat qilishga yaramaydigan kishidir. Hukman ojiz esa, mexnat qilishga, ishlashga qodir, biroq u ish topa olmaydi. Bu holda davlat bunday kishini ish bilan ta’minlashi vojib bo‘ladi. Ish toppilgunga qadar unga fe’lan ojiz bo‘lgan kishining muomalasi qilinadi. Shuning uchun davlat bunday kishining asosiy ehtiyojlarini o‘z kafolatiga oladi.
Ammo umumiy asosiy ehtiyojlarni esa, davlat aholi orasini ajratmagan holda barchaga birdek ta’minlaydi. Rasululloh sallollohu alayhi va sallam mrhamat qiladilar:
مَنْ أَصْبَحَ مِنْكُمْ آمِنًا فِي سِرْبِهِ مُعَافًى فِي جَسَدِهِ عِنْدَهُ قُوتُ يَوْمِهِ فَكَأَنَّمَا حِيزَتْ لَهُ الدُّنْيَا بِحَذَافِيرِهَا
“Sizlardan kimning xotiri jam, tanu-jon sog‘ va kundalik oziq ovqati mavjud bo‘lsa, go‘yo u butun dunyoni qo‘lga kiritibdi”. Termiziy rivoyat qilgan va uni hasan, g‘arib hadis degan. Bu hadisni Ibn Habbon ham o‘z sahihida chiqargan. Demak, ta’limga qo‘shimcha tinchlik-xotirjamlik va ofiyat barcha insonlarning ehtiyoji bo‘lib, bu ikkisini davlat kafolatlashi lozim. Ammo insonlarni halok qiladigan pandemiyaga nisbatan esa, davlat insonlarning sog‘liqlarini saqlash ishlarini shu pandemiyalarning hajmiga munosib bo‘lgan usullar bilan boshqarishi lozim bo‘ladi.
Iqtisodiy muammoga bo‘lgan qarash
Islom “iqtisodiy muammo”ni: resurslarni insonlarga taqsimlash – deb biladi va U yer resurlari yer yuzida yashayotgan barcha insonlarga yetishini, kifoya qilishini ta’kidlaydi. Alloh ta’olo marhamat qiladi:
وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا
“Alloh yerda uning (ya’ni yer ahlining) oziq ovqatlarini taqdirlab, o‘lchab qo‘ydi”.[41:10].
Shuning uchun Islomning iqtisodiy muammolarni hal etishi boyliklarni topish emas, balki ularni taqsimlashga qaratiladi. Boyliklarni taqsimlash uchun esa, Islom o‘ziga xos nizom ishlab chiqqan. Bu nizomga ko‘ra, Islom qodir odamni mexnat qilishini vojib qilgan. Ayol va bolalar nafaqasini erga vojib qilgan. Yaqinlarning nafaqasini meros oluvchi yaqin qarindoshlariga vojib qilgan. Faqir va miskinlar uchun zakotdan haq ajratgan. Umumiy mulkda aholi uchun haq belgilagan. Boquvchisi yo‘q, ishga yaramaydigan kishilarni boqishni davlat zimmasiga yuklagan… Shuning bilan Islom aholining barcha shaxslarini asosiy ehtiyojlarini to‘la ta’minlashni kafolatlagan. Mana shunday qilib Islom jismoniy va ruhiy sog‘lomlikni qo‘lga kiritish uchun eng to‘g‘ri bo‘lgan asosni vujudga keltirdi. Ayni paytda esa, kapitalizmning tatbiq etilishi oqibatida buning aksiga guvoh bo‘lmoqdamiz. Qashshoqlik, yo‘qchilik, ishsizlik, pul xazinasi, sudxo‘rlik, depretsiya, xalovatsizlik, yolg‘izlik, oila farokandaligi, o‘g‘rilik, qarzlarni vaqtida to‘lay olmaslik yana bularga qo‘shimcha, oziqlanishning nosozligi va uning oqibatlari, inson sog‘ligiga mos keladigan turar joylarning yetishmasligi va bundan kelib chiqadigan kasalliklar – mana bularning barchasi sog‘likning buzulishiga olib keluvchi omillardir.
Xalifalik davlatida sog‘liqni saqlash asoslari
