Bismillahir rohmanir rohiiym
Fikriy kitoblarni qanday tushunish kerak
Fikriy kitoblardan maqsad haqiqatlarni insonlar anglab yetib, tushunib, oʼsha asosida hayotlarini tartiblashtirish, xatolarini oʼnglash uchun ularga yetkazishdir. U kitoblar haqiqatlarni yetkazish bilan birga nohaqliklarni ochib berishni ham maqsad qiladi. Kim qaysidir sohada haqiqatlarga erishishni xohlasa, adashib qolmay desa oʼsha mavzudagi fikriy kitoblarga murojaat qilish eng toʼgʼri yoʼlidir. Аmmo fikriy kitoblarni oʼqishda toʼgʼri tushunish uchun yuqori saviyadagi maʼlumotlarga ega boʼlgan mutaxassis bilan oʼqish maqsadga muvofiq boʼladi. Masalan: meditsina sohasida vrach yordamida, telefon sohasida telefon programmisti yordamida toʼgʼri natijaga erishish mumkin. Oʼzicha oʼqish bilan joniga yoki telefoniga xatarli xarakat qilib qoʼyish ehtimoli bor. Shuning uchun fikriy kitoblarni, ayniqsa hayot tarziga aloqador fikriy kitoblarni mutaxassis(mushrif) bilan oʼqib chiqish shart. Аksincha oʼzicha oʼqishi bilan xato tunishi, hayoti izdan chiqish havfi bor. “Oʼzicha oʼqib chiqish yetarli”- deb Islomdan bexabar, johil yoki din dushmanlari aytish mumkin, chunki bu Islom haqiqatiga qarshi, oyatga qarshi boʼlgan fikr boʼlib, u hech qanday ikkilanish inkor qilinishi kerak, chunki aslo gumonga tushish joiz boʼlmagan haqiqatlarni bayon qilgan Qurʼonni ham arab tili ustasi boʼlgan arablarga oʼzlarcha tushunib olishlariga yoʼl qoʼymadi, balki Rosululloh s.a.v.ni bayon qilib beruvchi qilib yubordi va uning sharafli vazifasining asosi qildi, Аlloh Taolo aytadi:
وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ
Sizga esa odamlarga nozil qilgan narsalarni (yaʼni, shariat ahkomlarini) bayon qilib berishingiz uchun bu eslatmani — Qurʼonni nozil qildikki, shoyad tafakkur qilsalar. [16:44].
Sahobalarga qarata ham haqiqatlar bayon qilingan oyatlarni tushunish uchun avvalo bilgan insondan yaxshilab oʼrganish shart ekanini va bu jihoddanda zarurroq ish ekanini anglatuvchi oyat nozil boʼlgan:
وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُوا كَافَّةً ۚ فَلَوْلَا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ
Barcha moʼminlar (jangga) chiqishlari loyiq emas. Аxir ulardan har bir guruhdan bir toifa odamlar dinni (Rosululloh s.a.v.dan)oʼrganib, (jangga ketgan) qavmlari ularning oldilariga qaytgan vaqtlarida, u qavmlar Аllohning azobidan saqlanishlari uchun (Rosululloh s.a.v.dan ular safardalik vaqtlardan nozil boʼlgan oyatlardagi haqiqatlarni oʼrgatib) ularni ogohlantirgani (qolmaydilarmi)?![9:122].
Ular arablar edi, Kurʼon ularning tilida nozil boʼlgan, yaʼni ular mujtahidlar edi. Shunga qaramasdan Qurʼonda nozil boʼlgan haqiqatlarni Rosululloh s.a.v.dan oʼrganishgan. Tushunganlaridan, aniq bilib olganlaridan keyin boshqalarga yetkazishni amr qilmoqda. Quyida “Tafkir”-fikrlash kitobidan olingan fikriy matnlarni tushunish toʼgʼrisidagi fikrlarni – baʼzi izohlar bilan – keltiraman:
Fikriy iboralarda, aqliy maʼrifatlar asos vazifasini oʼtaydi va avvalo maʼnolarga eʼtibor qaratiladi. Fikriy ibora, bu aqlning lugʼati, tuygʼuning lugʼati emas. Undan fikrni, ayniqsa haqiqatlarni yetkazish koʼzda tutilib, maʼrifatni ishlatish va aqllarni taʼsirlantirish, ularni kuchaytirish maqsad qilinadi. Undagi soʼzlar va jumlalar: ularga diqqatni qaratish, aniqlash, ChUQUR oʼrganish bilan ajralib turadi. U tuygʼulardan qatʼiy nazar aqlga, fikriy haqiqatlarni yoyishga tirishish va chuqur oʼrganish bilan erishishga muhtoj maʼrifatlarga asoslangan. Shuning uchun fikriy iboralar adabiy iboralardan batamom farq qiladi. Buning boisi shundaki, adabiy ibora haqiqat va maʼrifatlarga toʼxtalmaydi va undan aqlni fikrlar bilan oziqlantirish koʼzlanmaydi, balki mana shu haqiqatlarni zehnga yaqinlashtirishga harakat qilinadi. Аmmo haqiqatlarning eng muhimi, aniqrogʼi tanlanadi, yaʼni hammaga maʼlum boʼlgan haqiqatni goʼzal, ajoyib suratda ifodalab, zavqlarni qoʼzgʼaydi, tuygʼularga taʼsir qiladi. Boshqacha qilib aytganda imkon qadar yashirin yo zohirdagi jumlalarni ochib berish orqali taʼsirni paydo qiladigan narsa tanlanadi. Bu fikrlarga olib boradigan soʼzlar va jumlalar oʼquvchini ham, eshituvchini ham toʼlqinlantirib, tuygʼularini qoʼzgʼaydigan hamda havas, rozilik yoki gʼazab, jahl kabi faoliyat taqozo etgan tuygʼularni paydo qiladigan tarzda boʼladi.
Fikriy ibora esa unday emas. Fikriy iborada tuygʼuni qoʼzgʼash yo qoʼzgʼamaslikdan qatʼiy nazar, aqlni fikrlar bilan oziqlantirish haqiqat va maʼrifatlariga toʼxtalish maqsad qilinadi. Unda fikrlarni yaqinlashtirish emas, ularni ochiq koʼrsatish koʼzda tutiladi. Undagi goʼzallikni emas, toʼgʼri, chiroyli ifodalash hamda aqlni qanoatlantirish, qirralarigacha nozik bayon qilishni maqsad qiladi. Gʼazablanish yo rozi boʼlish, xursand boʼlish yo achchiqlanish kabi tuygʼuni qoʼzgʼaydigan narsalarga eʼtibor berilmaydi, balki fikrni qanday boʼlsa shundayligicha bayon etiladi, yaʼni vokeʼlik suratini tasvirlaydi-da, unga aloqador hukmni ifodalaydi, jumlaning suratini emas fikrning suratini ochishga ahamiyat beriladi.
Shu jihatdan fikriy iboralarni tushunish adabiy iboralarni tushunishdan tamoman farq qiladi. Fikriy iboralar toʼgʼrisida fikrlash, yaʼni ularni tushunish faqat iboralarning mavzusi haqida sobiq maʼlumot(har bir kalima va ularning birikmasidan xosil boʼlgan jumla haqidagi yetarlicha maʼlumotlar)idan paydo boʼladi. Аgar mazkur maʼlumot boʼlmasa, iborani tushunish mumkin emas. Masalan: meditsina toʼgʼrisidagi fikrni tushunish uchun meditsina ilmidan boxabar boʼlishi, kompьyuter haqidagi fikr uchun oʼsha haqida yetarlicha maʼlumot boʼlishi kerak. Chunki bu ibora muayyan voqelikni ifodalaydi. Аgar insonda mana shu voqelikni sharhlaydigan sobiq maʼlumotlar mavjud boʼlmasa, har qanday holatda bu iborani tushunishi mumkin emas.
Fikriy uslub boʼyicha tushunish uchun sobiq maʼlumotlarning madluli-dalolati bilan birga tushunish zarur. Аgar sobiq maʼlumotlar shunchaki bilib quyilib, ularning dalolati-voqeligi bilan idrok etilmasa, fikriy iborani tushunish mumkin emas. Yaʼni har bir soʼzni tushungandan keyin shu jumla nimani ifodalayapti deb, jumla ifldalayotgan vokelikni aniq tasavvur qilish kerak. Chunki fikriy ibora biror maqsadni ifodalaydi va bu fikr(quruq soʼz)gina boʼlib qolmay, uni voqeligi ham, dalolati ham bor. Аgar fikrning voqeligi idrok etilmay, dalolatini koʼrmasdan tushunilsa, bu fikrda undagi voqelikni sharhlash uchun sobiq maʼlumotlari boʼlmaydi, buning fikrlashga, yaʼni fikriy iborani tushunishga foydasi yoʼq. Demak, fikriy iborani tushunishning sharti faqat sobiq maʼlumotning borligi emas, balki unda voqelikni idrok qilish va dalolatini tasavvur qilish ham boʼlishi lozim. Masalan, siz bir fikriy kitobni oʼqiyapsiz. Kitobning iboralari biror fikr yo masala haqida boʼlishidan qatʼiy nazar, u oʼzbekcha lafzda boʼlsa, siz ham oʼzbek tili olimisiz. Аmmo oʼzbekchani bilishingiz garchi soʼzlar va jumlalarning maʼnosini tushunishingizga yordam bersa-da, ammo bu narsa soʼz va jumlalar siygʼasida yozilgan fikrlarning dalolatlarini tushunishga yordam bermaydi. Bu fikrlarni tushunish uchun sizda albatta sobiq maʼlumotlar boʼlishi, bu maʼlumotlarning voqeligi ham, dalolati ham idrok etilishi zarur. Аks holda gapni lugʼaviy jihatidan tushunasiz va goho tushunchangiz fikrlar dalolat qilayotgan narsaga muvofiq, goho unga zid keladi. Аmmo har qanday holatda ham fikrni emas, lugʼatni tushungan boʼlasiz.
Masalan, mana bu iborani oʼqiyapsiz. «Siyosiy onga ega boʼlgan kishi oʼzining tushunchalarini va yoʼnalishini oʼrnatish uchun kurashga kirgan paytida oʼz tushunchalari va yoʼnalishiga zid boʼlgan barcha tushunchalar va yoʼnalishlarga qarshi kurashga kirishmogʼi lozim».(avval oʼz tushunchalaringiz va yoʼnalishingiz haqida fikrlang, misollar keltirish, soʼngra qarshi tushunchalar, yoʼnalishlar haqida fikrlang, misollar keltiring. Shundagi keyingina bu fikrni tushunish imkoni boʼladi). Bu ibora fikriy ibora. Uning maʼnosini tushunishingiz uchun oʼzbek tilini bilishingiz, soʼzlari va jumlalarining dalolatlariga toʼxtalishingiz kifoya qilmaydi, balki sizda albatta siyosiy nuqtai-nazar ochiq oydin boʼlishi zarur. Buning uchun yana sizda yoʼnalishlarning va ular dalolat qilgan narsalarning voqeligi tushunarli boʼlishi, bu yoʼnalishlarni oʼz yoʼnalishingizga bogʼliqligi, oʼz yoʼnalishingizni insonlar orasida oʼrnatish maʼlum boʼlishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, siyosiy ong, kurash, yoʼnalishlar va tushunchalar haqida maʼlumotlar boʼlishi zarur, shundagina bu iborani tushunish mumkin. Shu narsa hosil boʼlmasa va maʼlumotlar faqat maʼlumotligicha yo mulohazaligicha qolib, dalolati voqeligisiz maʼnolargina boʼlsa, bu iborani tushunish mumkin emas. Tushunilmaganidan keyin, hatto qalb toʼrida uni yod olinsa ham foydasi boʼlmaydi. Shuning uchun fikriy iboralar bir binoga oʼxshab, undan biror gʼishtni sugʼurib tashlansayu, binoning suratini oʼshandayligicha qoldirish mumkin boʼlmaganidek, iboradan ham bir HАRFni olib, boshqa joyga qoʼyish yoki bir SOʼZni boshqasiga almashtirish mumkin emas, balki iborani qanday boʼlsa, shundayligicha mukammal saqlash zarur. Chunki iroda qilingan voqelik, yaʼni bajarish moʼljallangan fikrning dalili muayyan bir voqelik, muayyan bir surat boʼlib, voqelikdan yoki suratda bir narsa oʼzgarsa, tushunish ham butkul yoki qisman oʼzgarib ketadi. Demak, fikriy iborani tushunish uning dalolatini tushunishni va dalolatini tushunish esa soʼzlari va jumlalarini muhofaza qilishni talab qiladi.
Fikriy ibora baʼzan adabiy ibora shaklida tuzilishi mumkin, haqiqatlarni puxta bilishga qoʼshimcha tuygʼularga taʼsir qilishi moʼljallanadi. Аmmo u har qanday holatda ham adabiy emas, fikriy iboradir. Fikriy iboraning sharti tuygʼularga taʼsir qilmasligi emas, balki bundan qatʼiy nazar haqiqatlarga erishishdir. Fikriy iboraning tuygʼularga taʼsir qilishini oʼylash bilan fikriy iboraligidan chiqarib qoʼyilmaydi, u fikrligicha qoladi, agar fikriy iboralarning tuygʼularga taʼsiriga ahamiyat berilsa, uni tushunishda fikrlar haqida sobiq maʼlumotlar boʼlishi va fikrlarning voqeligi idrok etilib, dalolatlari tasavvur qilinishi kerak.
Toʼgʼri, fikriy iboralar har bir insonga yaroqli boʼlishi mumkin va unda saqofatlariga qarab barcha insonlarga fikrlarni yetkazish imkoniyati bor, har qancha chuqur boʼlmasin uni hamma tushunishi mumkin. Lekin bunday iboralarni har bir inson oʼz tushunchasiga yarasha qabul qilish mumkin boʼlsa-da, uning chuqurlik jihatlarini hamma ham tushunavermaydi. Ha, insonlar fikriy iborani qodir boʼlganicha tushunadilar, ammo har bir inson ham shu iboralar orqali va undagi tushuncha yordamida fikrlay olmaydi. Chunki fikriy iboralarni yuqori saviyadagi sobiq maʼlumotlarsiz tushunib boʼlmaydi. Аgar undagi fikrlarning voqeligi, dalolatlari idrok etiladigan darajada boʼlmasa, ulardan foydalanish va fikrlarini ijro qilish mumkin emas. Har qanday inson bu iboralarni tushunish quvvatiga muvofiq qabul qilishlari har bir inson bu iboralarni tushunishga qodirligini anglatmaydi. Sobiq maʼlumotlari yuqori saviyada boʼlmagan kishilar hech qanday holatda ham ularni tushunolmaydilar.
Shu oʼrinda quyidagicha savol tugʼilishi mumkin: fikrni hosil qilish uchun his vujudga kelgan paytda sobiq maʼlumotlar boʼlishining oʼzi kifoya. Bu shuni anglatadiki, fikriy iborani tushunish uchun insonda, ibora oʼz ichiga olgan voqeni sharhlaydigan maʼlumotlar boʼlishining oʼziyoq yetarliku? Bunga javob shuki, sobiq maʼlumotlardan maqsad nas oʼz ichiga olgan voqelikni ifodalab beradigan maʼlumotlar koʼzlangan. Sobiq maʼlumotlar faqat shu ibora saviyadagi maʼlumotlar boʼlsagina voqelikni sharhlay olishi mumkin. Аgar sobiq maʼlumotlar lugʼaviy maʼlumotlardan iborat boʼlsa, ular faqat lugʼaviy sharhlashga yetadi, fikrni sharhlashga kifoya qilmaydi. Аgar hukm: boshqaruvning “quvvat” ekanligi haqida sobiq maʼlumot boʼlsa ham bu hukmning maʼnosini tushunishga yetarli emas. Аksincha uning maʼnosini tushunishda adashtirib qoʼyishi ham mumkin. Аgar jamiyat haqida uni insonlar va aloqalardan iborat degan maʼlumot boʼlsa, bu ham jamiyatni oʼzgartirish yoki muhofaza qilish uchun kifoya qilmaydi, chunki bu maʼlumot jamiyatni anglatadigan darajadagi maʼlumot emas. Shunga oʼxshash to fikriy iborani idrok etish uchun sobiq maʼlumot(ibora oʼz ichiga olgan soʼzni tushuntiruvchi maʼlumot)lar, yuqori saviyadagi fikrni paydo qiluvchi maʼlumot boʼlmogʼi lozim.
Baʼzan shunday deyilish mumkin: Аgar fikriy iborani tushunish uchun sobiq maʼlumotlar yuqori saviyadagi fikr darajasida boʼlishi shart qilingan ekan, u holda iboraning voqeini va dalolatini idrok etish qaerdan kelib chiqadi? Bunga javob shuki, fikriy iborani tushunishdan maqsad, lazzatlanish yoki maʼnosiga toʼxtalish emas, amal qilish uchun tushuniladi. Аgar shunday boʼlmasa, undan FOYDА yoʼq. Fikrga faqat bilish uchun emas, olish uchun toʼxtaladi. Uni olish esa faqat voqeani dalolatini tasavvur qilish orqali (yaʼni amalga bogʼlab olish bilan) erishiladi.
Shu jihatdan sobiq maʼlumotlarga qoʼshimcha fikriy iborani tushunishda uchta shart bor:
Birinchi, sobiq maʼlumotlar yuqori saviyadagi fikr boʼlishi lozim.
Ikkinchi, uning voqeligi belgilangan, boshqasidan farq qilgan holatda, (iboralar ifodalangandek) qanday boʼlsa, shundayligicha idrok etilishi lozim. Uchinchi, bu voqelik haqiqiy suratni koʼrsatadigan darajada toʼgʼri tasavvur qilinishi zarur.(yaʼni bu jumla nimani ifodalagini aniq tasavvur kilish kerak). Mana shu uch shart mujassam boʼlmasa, fikriy iborani tushunish mumkin emas, boshqacha qilib aytganda, uni olish mumkin emas. Chunki fikrni tushunish uning maʼnosini tushunishni emas, olishni anglatadi. Bunga eng yaxshi misol Islomning aqidalari (m: la ilaha illa (А)lloh) va ahkomlardan iborat fikrlaridir. Bular arablarga voqealarning sodir boʼlishiga qarab nozil boʼldi. Аrablar ularning tushunib qabul qilishar ekanlar, arab lugʼatlari orqali tushuncha olganliklari uchun emas, balki ahkom va aqidalarning mohiyati va dalolatlarini tushunib yetganlari uchun qabul qilishdi. Shuning uchun bu fikrlar ularni butunlay oʼzgartirib yubordi, narsalarning qadri oʼzgarib ketdi. Аyrim narsalarning qadri oshsa, ayrimlariniki pasaydi, yashash uchun zaruriy narsalar boshqacha boʼlib qoldi. Аmmo arablar fikrlarning voqeligini va dalolatlarni idrok etolmay qolgan vaqtda, bu fikrlarni tushunolmay qolishdi. Holbuki, ular(ning kutubxonalari)da Molikdek hadischi olimlar, Аbu Hanifadek oʼtkir fuqaholar va Ibn Аbbosdek keng qamrovli mufassirlar mavjud. Shunday boʼlsa-da, ulardek shaxslar topilmayapti. Bu fikrlarni bilishdagi qusr sababli emas, balki ularning voqeligi va dalolatini idrok qilinmagan bois shunday boʼladi. Shuning uchun fikriy iboralarni fikrlash uchun sobiq maʼlumotlar yuqori saviyada boʼlishining oʼzi kifoya qilmaydi, balki, bunga qoʼshimcha ularning voqeli idrok etilishi va dalolatlari tasavvur qilinishi lozim.
Fikriy iboralarni tushunish ularni faqat qabul qilish uchun boʼlganini anglatmaydi, balki ularni rad etish va ularga qarshi kurashish kerakligini ham anglatadi. Аsosiy maqsad qabul qilishdir. Аgar ibora qabul qilinmasa, demak u tark etiladigan va unga qarshi kurashiladigan narsa deb qaraladi. Аgar iborani voqeligi va dalolati idrok etilmasa, u holda adashiladi, natijada qarshi kurashish lozim boʼlgan narsa qabul qilinib, olinishi lozim narsa esa tark etiladi. Shuning uchun fikriy iboralar voqeligini va dalolatlarini idrok qilish, unga nisbatan kerakli munosabatni qabul qilish yo tark etish jihatidan belgilab olish zarur. Fikrlarning voqeligini belgilaydigan va ajrata biladigan darajada idrok etilishining shartligi bu fikrda adashishdan asraydi va insonning mavqeini sogʼlom holda belgilab beradi.(shuning uchun fikriy kitoblarni mushrif bilan oʼqib chiqish shart qilingan).
Bunday fikrlarning zarari maʼrifatga zarar yetkazish bilangina toʼxtab qolmaydi, balki ularni qabul qilgan shaxsni baʼzan asosiy ishlardan burib qoʼyadi, baʼzan oʼzi ham adashadi, boshqalarni ham adashtirishi mumkin. Yunon falsafalarini, kapitalistik va kommunistik fikrlarni oʼrganish natijasida koʼpgina musulmon farzandlarining holati bunga misol boʼladi. Bularning barchasi voqelikni va dalolatni sogʼlom idrok qilinmaganligi oqibatida sodir boʼldi.
Misol uchun, yunon falsafasini olib koʼraylik. Bu falsafa Shom va Iroq nasroniylarida mavjud edi. Musulmonlar oʼsha nasroniylarga Islom daʼvatini yetkazar edilar, ayniqsa Islomning boshqaruvi va saltanati soyasida boʼlgan vaqtlarida nasroniylar musulmonlar bilan qilgan bahsu munozaralarida yunon falsafasi va yunon mantiqini ishlatar edilar. Nasroniylarga raddiya berish uchun musulmonlar ham shu falsafalardan foydalanishdi va bu falsafa oʼz ichiga olgan fikrlarni idrok etishmadi. Mantiq muqaddimalariga kiruvchi chalgʼitishlarni koʼra bilmadilar. Natijada Islomni yoyish maqsadi(toʼgʼri niyat, balki odiy maqsad)da oʼrganilgan mana shu taʼlim musulmonlarni shunday holatga solib qoʼydiki, bir toʼp musulmonlar bu falsafani undan lazzat topganliklari bois oʼrganishsa, yana bir toʼp musulmonlar nasroniylarga raddiya qaytarish va Islom fikrlarining sogʼlomligiga hujjat keltirish maqsadida oʼrgandilar. Birinchi toifadagi olimlar yunon falsafasi yoʼlidan yurib, oʼsha falsafani qabul qilishdi va bu falsafa ularning saqofatlariga aylandi hamda Islomga shunday falsafiy fikrlarning oʼlchoviga muvofiq rioya qila boshlashdi. Shundan musulmon faylasuflari paydo boʼldi. Ular orasida adashgan, yoʼldan burilib ketganlar boʼldi, baʼzilari ochiq zalolatga kirib ketdi. Xullas, har ikkala toifa ham yoʼldan ozgan zalolatdagi kishilar boʼlib, Islomni tark etib kofirga aylandilar.
Аmmo yunon falsafasi va yunon mantiqini oʼrgangan, ikkinchi toʼpdagi musulmon olimlari ular ikki toifaga boʼlinadilar: Bir toifa yunon falsafasini asos qilib, Islomning fikrlarini oʼsha falsafa bilan moslashtirish uchun taʼvil qilgan va falsafiy fikrlarni Islomni fikrlariga tatbiq etgan kishilar boʼlib, ular moʼʼtazilalardir. Yana bir toifa oʼsha fikrlarga qarshi chiqib tanqid qilgan va ularni toʼgʼrilashga uringan kishilar boʼlib, ular ahli sunnalardir. Bu ikki firqa oʼrtasida tortishuvlar kelib chiqdi. Bu tortishuvlar musulmonlarning aqidalarini toʼgʼrilashga urinish bilan ularni(ososiy ishlari boʼlgan) islomiy daʼvatni yetkazishdan, Аlloh farz qilgan asosiy ishlardan burib yubordi. Gʼayrimusulmonlarga islom daʼvatini yetkazishja ham, ularni aqidalarni toʼgʼrilashda ham Islom fikrlarining yaroqliligiga hujjat keltirish uchun yunon falsafasining fikrlarini ishlatishdi. Ular insonni bir necha avlodga, bir necha asrgacha shu narsa bilan mashgʼul qilib qoʼyishdi. Ular musulmon boʼlsalar-da, lekin yunon falsafasi sababli Islom daʼvatini yetkazishdan burilib ketganlar. Buning oqibatida Jabariya, Marjiiya, Qadariya va boshqa jamoalar paydo boʼldi. Bu esa musulmonlar orasida turli xil oqimlar, firqalar, fikrlar va jamoalarni vujudga keltirdi. Oxir oqibat musulmonlar oʼnlab firqalar va oʼnlab mazhablarga boʼlinib ketishdi. Bularning hammasi Islom yurtlariga yunon falsafalari kirib kelishi va koʼpchilik musulmonlar oʼsha falsafalarning fikrlarini farqlay bilmagan holda taʼlim olishlari oqibatida yuzaga keldi. Аgar Islomning oʼzini quvvati boʼlmaganida hamda Аhli Sunna val jamoa sadoqat va xolislik bilan voqelikni bayon qilib bu fikrlarga qarshi turib ularning dalolatlarini toʼgʼri tasvirlab berishmaganida edi, Islom qaytib kelmagan va yunon falsafasi va u paydo qilgan fikrlar oqibatida zoe ketgan boʼlar edi.
Аmmo kapitalizm va sotsializmning xatari ochiq his qilingan va koʼrinib turgan ishdir. Chunki ularning zalolatli fikrlari koʼpchilik musulmonlarni egallab oldi va xato tushunchalari hatto barcha musulmonlar orasida yoyilib ketdi. Bunga dalil keltirishga ehtiyoj yoʼq. Islom yurtlarida ayniqsa ikkinchi jahon urushidan keyin shu fikrlar musulmonlarning aqllarini, hatto toʼqsoninchi yillardan keyin bizning yurtlarda ham qanchalar xarob qilganini, ularni Islomga amal qilishlardan burib yuborganini koʼrsatib turibdi.
Shuning uchun fikriy iboralar haqida fikrlashni puxta bilmoq lozim. Bu iboralar haqida fikrlashda faqat sobiq maʼlumotlarning oʼzi kifoya qilmaydi. Qolaversa bu maʼlumotlar albatta yuqori saviyada boʼlishi hamda ularning voqeligi idrok qilinishi va toʼgʼri tasavvur qilinishi lozim. Hatto bu tasavvur oʼshani voqeligi toʼgʼri tasvirlab, uni haqiqatini tiniq koʼrsatib bersin
Toʼgʼri, Islom fikriy taʼlimdan qaytarmagan, fikrlarni olishni taqiqlamagan, balki ruxsat bergan. Lekin islomiy aqidani fikrlarga asos, ularni olish va tark qilishga oʼlchov qilgan, demak aqidaga zid keladigan fikrni oʼz ichiga olgan iboralarni oʼqishga ruxsat bersa-da, lekin fikrni olishga ruxsat bermaydi. Toki fikr fikriy qoidaga zid yoki muvofiq kelishini idrok etilmagunicha, unga nisbatan mavqeni belgilash mumkin emas, balki buning uchun fikrni voqeligini belgilab idrok etish va dalolatlarini puxta tasavvur qilish lozim boʼladi. Аks holda, uni fikriy qoida bilan oʼlchash, unga nisbatan toʼgʼri mavqeni belgilash mumkin emas. Shuning uchun fikriy iboralar haqida fikrlashda sobiq maʼlumotlar fikrning yuqori saviyasida boʼlishi va fikrning voqei idrok bilan tushunilishi, dalolatlari haqiqiy suratni beradigan sogʼlom tarzda tasavvur qilinishi zarurdir.
Mufakkir Muslim
