Fors Koʻrfazi davlatlari byudjetidagi defitsit: oʻzni halokatga tashlash
2016 yil 9 sentyabr dushanba kuni Saudiya mamlakati 2016 yil uchun yangi byudjet eʼlon qildi. Unga koʻra, joriy yildagi kirimlar hajmi 513 milliard riyolga, chiqimlar hajmi esa 840 milliard riyolga yetishi taxmin qilinmoqda. Bu raqamlar bilan yangi yildagi byudjet defitsiti 327 milliard riyol (87 milliard dollar)ga yetishi mumkin. Bu hisobot qirol Salmon ibn Abdulaziz raisligida oʻtkazilgan vazirlar kengashi yigʻilishida keltirildi. Qirol bunday byudjet butun dunyo neft bahosining tushib ketishi va shunga oʻxshash iqtisodiy muammolar bilan aziyat chekayotgan bir paytda boʻlganini taʼkidladi.
Investitsiyaga oid “Kamko” hisobotidagi taxminga koʻra, “Fors Koʻrfazi davlatlarining joriy yil byudjetidagi defitsit 153 milliard dollardan oshadi va bu 2015 yilgi 119 milliard dollardan ortib ketgan”. Saudiya esa Birlashgan Amirliklar, Kuvayt, Ummon Sultonligi, Bahrayn va Qatar doxil Hamkorlik Kengashi davlatlaridagi defitsitning 57 %ini egallaydi.
Dunyo neftining eng katta manbai boʻlgan Saudiya mamlakati oʻtgan yili rekord defitsit qayd etgan va bu 98 milliard dollarga yetgan. U ayni defitsitni ichki va tashqi qarz orqali yopishga umid qilmoqda. Bu bilan neft ishlab chiqaruvchi eng yirik davlat boʻlmish Saudiya qarzdor davlatlar klubiga uning keng darvozalaridan kirib borgan boʻladi. Vaholanki, bu davlat Amerika, Kanada va Yevropadagi “suveren investitsiya mollari”dan 1000 milliard dollariga egalik qiladi.
Shubhasiz, neft narxining keskin pastlab, 2015 yil mobaynida 40 dollardan pastlab ketishi, neft eksportidan olinadigan daromadning keskin pasayishiga olib keldi. Buning ustiga, Saudiya va Fors Koʻrfazi davlatlari qatnashayotgan Yaman va Suriya urushi chiqimlari ham xarajatlarni juda oshib ketishiga olib keldi.
Biroq achchiq haqiqat shundan iboratki, Saudiya bilan Hamkorlik Kengashi davlatlari, oʻz iqtisodiyotlari va strategik siyosatlarini, xususan, AQShga va butun Gʻarbga fido qilishgan. Bu ularning byudjetlari defitsitini 21 %dan ortib ketishiga olib keldi. Buni quyidagicha xulosa qilish mumkin:
Saudiya AQSh va Britaniyaning neft narxini pasaytirish siyosatiga koʻnib itoat qildi va oʻzi bilan Fors Koʻrfazi davlatlarini ham tortdi. Neft narxini pasaytirish siyosatidan maqsad esa, Amerika bilan Britaniya siyosatlari foydasiga, xususan, Rossiya va yirik shirkatlar bilan slanets sohasidagi kurashlari siyosatini roʻyobga chiqarishga xizmat qiladi. Ammo Saudiya va Fors Koʻrfazi davlatlari Amerikaning Rossiya va boshqa davlatlar qarshisidagi siyosatida ushoqlarga ham ega boʻlishmadi. Yana Saudiya neft narxining pasayishi zararlaridan biz uzoqmiz, deya iddio qilishdan charchamayapti. Lekin uning byudjetidagi defitsit bu gaplarining yolgʻonligini ochib sharmanda qilmoqda… Yaʼni, kasalini yashirgani bilan isitmasi oshkor etmoqda.
Saudiya Amerikaga tiz choʻkib, uning Yaman va Suriyadagi qirgʻinbarot siyosatiga tortildi. Amerika oʻzi foyda koʻrib, hamkori ziyonga kiruvchi urushga, yaʼni Yaman urushiga Saudiyani tortdi. Saudiya esa qachon va qay ahvolda tugashini bilmaydigan urushga aralashib oldi. Chunki uning qoʻlida yechim kalitlaridan birortasi ham yoʻq. Yaman urushining hamma kalitlari amerikaliklar bilan inglizlar qoʻlida. Saudiya boʻlsa, xoh bevosita urushga boʻlsin, xoh malaylar sotib olishga boʻlsin, mablagʻ toʻkishdan oʻzga narsa qilmayapti. Suriya urushida ham shu ahvol. Demak, Saudiya Suriya urushi yonilgʻisini moliyalashtirishda ham, bundan kelib chiquvchi ulkan sarf-xarajatlarda ham qulogʻigacha botqoqqa botgan. Shuncha ishni qila turib, yechim kalitlaridan birortasiga ega boʻlolmayapti. U na urushni toʻxtata olsin, na davom ettira olsin, na Bashar Asadni saqlab qola olsin, na uni ketkaza olsin… Birlashgan Amirliklar ham, Qatar ham shu ahvolga tushgan. Bu ikki davlat ham Saudiya singari oʻzlari yemagan somsaga pul toʻlash bilan byudjet defitsitidan aziyat chekishmoqda.
1973 yilda birinchi bor neft narxining oshishi kuzatilgan. Oʻshandan buyon Saudiya, Birlashgan Amirliklar, Qatar, Bahrayn barchasi juda yaxshi tushunishadiki, neft xom ashyosi va undan olinadigan moddalari eksportiga doim tayanib qolish, ojiz bemor kishining siyosatidir, u yer ostidagi narsadan oʻzining shaxsiy kuch-qudratini oʻstirishda foydalanish oʻrniga, unga mablagʻ sarflayveradi, sarflayveradi… Chunki Fors Koʻrfazi davlatlari, birortasi ham, sanoatga va sanoat moddalari ishlab chiqarishga tayangan iqtisodiyot yaratishmadi, vaholanki, bunda neftdan olinadigan daromaddan behisob barobar koʻp foyda koʻriladi. Shuning uchun Yevropa davlatlari ichida Ispaniya kabi eng zaif davlat iqtisodi ham, butun Fors Koʻrfazi davlatlari iqtisodidan yuqori, deyilayotgan gapdan hech ajablanmaslik kerak. Darhaqiqat, oʻtgan oʻnlab yillar mobaynida neft ishlab chiqishda ham, undan foyda olishda ham, sarmoya yotqizishda ham Gʻarb olami iqtisodlari ichida eng yirik davlat boʻlib kelgan davlat, Saudiya boʻldi. Mana shunday bir davlat, neft sotishni kengaytiraverish oʻrniga hamda bozorlarni qora yoqqa botirib tashlash oʻrniga, sanoat va ishlab chiqarishga tayangan rivojlangan iqtisod yaratishga sarmoya yotqizgani afzal edi, uni sanoati rivojlangan davlatlar safiga qoʻshishi mumkin boʻlgan sanoatlar yaratishi yaxshi edi. Oddiygina misol qiladigan boʻlsak, Saudiya 2014-2015 yillar davomida Yaponiya, AQSh, Koreya va Yevropadan avtomobillar import qilish va sotib olish uchun 180 milliard riyol (60 millard dollar) xarajat qilgan. Endi, har qanday aqli raso va xolis inson shu xarajatning oʻzini oʻtgan oʻnlab yillardagi qilgan xarajatlari bilan solishtiradigan boʻlsa, shuni anglab oladiki, bu davlat agar yalpi xarajatlarining atigi 1 %dan ham kam mablagʻni rivojlangan ogʻir sanoatga sarflaganda edi, nafaqat mablagʻi yetarli boʻlardi, balki ulkan yirik foyda olgan boʻlar edi. Ana, Koreyani oling, barqaror neft daromadiga ega boʻlmasa ham, avtomobillar eksport qiluvchi davlatlar klubiga kira oldiku?!
Endi, Fors Koʻrfazi davlatlari va Saudiyadagi qirolu amirlar oilalarining alohida belgisiga aylangan dabdabalar va huda-behuda sarflashlarga kelsak, bu toqat qilib boʻlmas ahvolda. Masalan, Saudiya qiroli 1000 nafar aʼyonlari hamrohligida Frantsiyaga qilgan oʻzining mashhur dam olish safarida 10 milliard riyol xarajat qilgan. Bunday dabdabalarda Fors Koʻrfazi davlatlari amirlari ham undan qolishmaydi.
Xalqaro Valyuta Fondi ham, ichqoralik qilishda boshqalardan qolishmaydi. U Fors Koʻrfazi davlatlariga tejamkorlik tadbirlarini qoʻllash bilan juda koʻp ishlarga, ayniqsa, davlat moliyaviy defitsitiga qarshi kurashda soliqni oshirishga gijgijlab turadi.
Biz musulmonlarning juda koʻp boyliklari nooʻrin tomonlarga sarflanish bilan zoye ketayotganidan juda xafamiz va afsus ila “bu – oʻzni halokatga tashlash”, deyishga majburmiz.
Doktor Muhammad Malkoviy
