AQSh va Yevropa davlatlari tomonidan Rossiyaga qarshi joriy etilgan sanktsiyalar hamda jahon bozorida neft narxini pastlab ketishi oqibatida iqtisodi asosan neft va xomashyo savdosiga bog’lanib qolgan Rossiya milliy valyutasi rublni keskin qadrsizlanib ketishiga olib kelgan bo’lsa, Xitoy ikki kun ichida o’z milliy valyutasi – yuanni ikki marta devalvatsiya qilib, jahon bozorini larzaga soldi.
Yuanning dollarga nisbatan kursi Xitoy markaziy banki tarafidan 11 avgust kuni 1,9 foiz, 12 avgust kuni 1,6 foizga pasaytirilgan edi. Bu ikki devalvatsiya natijasida yuan qadri ichki bozorda 3,5 foiz, jahon bozorida esa 4,8 foizga arzonlab ketdi.
Qozog’istonning asosiy savdo sheriklarida sodir bo’lgan bu o’zgarishlardan so’ng Qozog’iston bosh vaziri Karim Masimov 20 avgust, payshanba kuni mamlakatda yangi pul-kredit siyosati amalga oshirilishini e’lon qildi va tanga kursining erkin shakllanishini belgilab, valyuta koridorini bekor qildi. Bu bayonotdan so’ng Qozog’iston fond birjasida tanganing dollarga nisbatan ayriboshlash kursi keskin tushib ketib, 255-259 tangagacha etib bordi.
“Kazinform” xabar agentligining xabar qilishicha, Qozog’iston prezidenti Nursulton Nazarboev Oq O’rda qarorgohida asosiy eksportchi kompaniyalar rahbarlari bilan yig’ilish o’tkazdi. Prezidentning so’zlariga ko’ra, tanganing erkin kursi qozog’istonlik biznesmenlar talabiga asosan joriy qilindi. Shu yo’l bilan ular o’z raqobatbardoshligini oshirishga erishmoqchi bo’lishgan.
O’z navbatida Qozog’iston tangasini keskin qadrsizlanib ketishi qirg’iz somiga ham salbiy ta’sirini o’tkazmay qolmadi. 20 avgust kuni Qirg’izistonda dollar 64 somdan sotila boshladi.
Turkiston:
Devolvatsiya yoki milliy valyutaning dollorga nisbatan qadrsizlanishi, AQSh, Xitoy, Yaponiya va G’arb davlatlari singari, eksport qiladigan ishlab chiqarilgan tovarlari ko’p va iqtisodi tovar ishlab chiqarish asosiga qurilgan mamlakatlar uchun manfaat keltirishi mumkin. Lekin Rossiya, Qozog’iston, Qirg’iziston…. singari, iqtisodi tashqaridan kirib keladigan import tovar yoki xom ashyolarga muxtoj bo’lgan mamlakatlar uchun o’ta xavfli kechishi mumkin.
Shuning uchun bu, iqtisodini xom ashyo sotish asosiga qurib olgan barcha davlatlar, o’z milliy valyutalarining qadrini sun’iy ushlab turishga majbur bo’lishadi. Aks holda, dizbalans (import bilan eksport o’rtasidagi tengsizlik) kutiladi. Milliy valyutalarni qadrsizlanishi, shu davlatlarga kirib kelayotgan tayyor maxsulotlar narxi qimmatlasa, chiqib borayotgan xom ashyo narxi arzonlashtiradi. Natijada import tovarlar hajmi keskin kamayishiga va unga bo’lgan ichki talabni kuchayishiga, eksport qilinayotgan tovar va xom ashyolar miqdorini esa aksincha qadrsizlanib ularga bo’lgan tashqi talabni keskin oshib ketishiga olib boradi.
Bu davlatlarning moliyaviy ko’rsatkichlari hozirda tilloga emas, dollorga nisbatan belgilanadi. Shuning uchun bu mamlakatlardagi tillo zaxiralari hozirda deyarli hech qancha ahamiyatga ega bo’lmay qoldi. Chunki hozirda tillo ham o’z qadrini dollorga nisbatan belgilaydigan tovar hisoblanadi. Ular o’z ahvollarini o’nglab turish maqsadida milliardlagan dollorlarni banklar orqali muayyan miqdorda sotib turishga majbur bo’lishadi. Bu esa, ushbu Mamlakatlarni AQSh dolloriga bo’lgan bog’liqliklarini yanada ziyodalashtiradi.
Shuning uchun biz, Mamlakatlar iqtisodi rivojlanishining asosiy va yagona yo’li, og’ir sano’atni rivojlantirish bilan amalga oshadi deb da’vat qilib kelamiz. Negaki, Mamlakat ichidagi ishlab chiqarish asosan engil sano’at zimmasida bo’ladi. Yengil sano’at esa, stanoksozlik asosidagi og’ir sano’tga muxtoj bo’ladi. Mamlakatlar og’ir sano’tga beparvo bo’lib, engil sano’atini rivojlantirmoqchi bo’lishsa, hozirda Rossiya tushib turgan ahvolga tushib qolishlari aniq. Ular tashqi investrlar olib kelishadigan stanoklarga muxtoj va bog’liq bo’lib qolishadi. Bu holatlaridan, xuddi Rossiyaning bugungi iqtisodiy va siyosiy zaif holati singari vaziyatga tushib qolishlari muqarrar.
Har qanday valyutaning vazifasi, o’z faoliyat hududidagi iqtisodiy faoliyatni engillashtirishdan iborat. Ya’ni u, odamlar va Mamlakatlar o’rtalaridagi ayriboshlash ishlarini soddalashtiradi va qulaylashtiradi. Shuning uchun yuqoridagi Rossiya va unga tobe’ Mamlakatlarda ro’y berayotgan moliyaviy krizislarning deyarli barchasi, dunyo iqtisodiy va siyosiy sistemalarining noto’g’ri asoslarda olib borilayotganidan va shu davlat etakchilari bu muammoning echimini yashirish maqsadida olib borishayotgan harakatlaridan deb bilamiz.
Dunyo siyosiy sistemasi iqtisodiy manapoliya asosida olib boriladi. Unda BMT singari xalqaro tashkilotlar vositasida, boshqa davlatlar sanoa’tlashishlarini oldini olish maqsadi asosida ish yuritiladi. Misol sifatida, boy davlatlar iqtisodiy qashshoq davlatlar uchun o’z hollaricha moliyaviy yoki boshqa biror yordam ko’rsata olishmaydigan shartlarni paydo qilib olishgan. Har qanday sanktsiyalashtirilmagan yordam, noqonuniy va xavfli deb e’tibor qilinadi. Ular BMTning patent sistemasini himoya qiluvchi bo’limining qattiq nazorati ostida, dunyo mamlakatlarini, ularning ruxsatisiz biror narsa ishlab chiqara olishmaydigan sharoitda ushlab kelishadi. Chunki deyarli har bir fikr, o’zlariga qarashli shaxslar yoki tashkilotlar tomonidan patentlashtirilgan (xususiylashtirilgan). Patentlashtirilgan fikrlar asosida ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish esa, ulardan bu fikrlarni sotib olishni talab qiladi. Iqtisodiy zaif yurtlar fuqorolari, bunga qodir bo’la olishmaydi. Shuning uchun, sanoa’t faqat muayyan Mamlakatlardagina rivojlanaveradi.
Demak, bizlarning yurtlarimizdagi moliyaviy krizislar, aslida iqtisodiy nosog’lom dunyo sistemasiga bog’liq ekan. Ular aytishayotgan moliyaviy krizis, aslida iqtisodiy krizis deb atalsa to’g’ri bo’lar edi.
Rossiya, Qozog’iston va shular qatoridagi barcha davlatlar, xuddi o’rgimchak to’riga tushgan pashshani eslatadi. Ular bu to’rdan qutilish yo’llarini bilishmaydi. Qutilish yo’llarini, to’g’rirog’i istiqomat qilib turish muddatlarini bir oz uzaytirib turish yo’llarini, o’rgimchak bilan bamaslahat ish olib borishdan yoki unga biror xizmat taklif qilishda deb bilishadi. Bu sistema ichida bularga yordam ko’rsatish deyarli mumkin emas. Buning yagona yo’li, Islom sistemasini hayotga olib kelish bilan va butun xalqaro qonunlarni inkor qilish bilan amalga oshiriladi. Bu ish, kufr xalqaro sistema ichida amalga oshmaydi. Bu faqat uni inkor qilish bilan amalga oshadi.
Abdurazzoq.
