Abdulaziz Oli Saud Britaniyaning ashaddiy doʻsti, Usmoniy Xalifalikning esa, ashaddiy dushmani boʻlgan
(Britaniya Tashqi ishlar vazirligi hujjatlaridan)
Sulton Abdulhamid II Abdulaziz Oli Saudga maktub yozib, uni Usmoniy davlat nufuzi ostiga kirishga chaqirdi. Najdda fitna boʻlayotganidan ogohlantirib, bu fitna ajnabiylar tomonidan qoʻzgʻatilganini xabar qildi. Maktubni Abdulazizga olib kelgan Usmoniy harbiy qoʻmondon Hasan Shukriy unga – sultonimiz meni qon oqishini toʻxtatish va ushbu musulmon yurtga ajnabiylarning aralashuvini oldini olish uchun joʻnatdi, dedi. Biroq Abdulaziz Oli Saud Usmoniy davlat nufuzi ostiga kirishdan bosh tortdi.
“Biz sizning nasihatingizni qabul qilmaymiz, sizning hukmronligingizni tan olmaymiz, zimmamizda sizga itoat qilish yoʻq”, deya javob berdi Abdulaziz.
Britaniya Tashqi ishlar vaziri Kerzon inglizlar bilan hamkorlik qilayotgan Fors Koʻrfazi davlatlari amirlari va shayxlarini, asosan, Abdulazizni Britaniya kemasiga chaqirib, maʼruza qildi. U Britaniya harbiy dengiz floti hukmronligi ostida qilgan maʼruzasida Birlashgan Qirollikning faxrli ishlari va mintaqa xavfsizligini saqlashdagi qudrati haqida gapirdi. Ularni “mintaqani Britaniya dushmanlaridan tozalash hamda xoh Usmoniy Xalifalik, xoh Germaniya, Xoh Rossiya va xoh Fransiya boʻlsin, bu davlatlarni mintaqadan chiqarib tashlash ustida hamkorlik qilish zarurligi”ga daʼvat qildi.
Abdulazizga qadar Britaniya siyosati Arab yarim oroli ichkarisiga chuqur kirib bormaslik siyosatidan iborat edi. Britaniya Ummondan to Kuvaytga qadar boʻlgan sohillardagina qolishni afzal bilardi. Biroq Abdulaziz singari kimsalar paydo boʻlgach, Britaniya siyosati oʻzgardi. Uning «Abdulaziz bilan ittifoqchi boʻlishdan koʻzlagan asl maqsadi Usmoniy davlatga tobe boʻlgan va Britaniya armiyasining Rofidinlar (Mesopotamiya) vodiysi janubi qanotiga xavf tugʻdirayotgan Ibn Rashidni yoʻq qilish edi.
Abdulaziz 1910 yil Britaniya mustamlakasi vakili 3-rang kapitani, flot katta leytenanti Uilyam Genri Shekspirga maktub yozdi va bu oʻzaro yaqin munosabat oʻrnatish maktubi edi. Shekspir arab tilini bilar edi, “Oʻshandan boshlab, ikkovlon oʻrtasida kuchli doʻstlik va mustahkam sadoqat yuzaga keldi”. Abdulaziz Britaniyaning mintaqadagi vakili general mayor Persi Koksga ham maktub yozib, bunday dedi: “Janob Oliylariga murojaat qilar ekanmiz, biz bilan sizlarning oʻrtangizdagi qadimiy sadoqatga hamda sobiq ittifoqimizga nazar solishga chaqiraman. Zero, bobom rahmatli Faysal zamonida imzolangan ushbu ittifoqning ellik besh yili oʻtdi va yana ellik besh yili qoldi. Biz ushbu ittifoqni qayta yangilamoqqa tayyormiz”. Yana qoʻshimcha qildi: “Bizning Oli Saud Muborak Sabohdan bir muncha afzaldir, chunki Oli Saud turklar bilan oʻtmishda hech qanday muomala oʻrnatmagan. Muborakka oʻxshab turklar bayrogʻini koʻtarmagan, sulton xalifaligini tan olmagan”.
Jabali Shammar amiri Ibn Rashid Abdulazizga maktub yozib, uni sulh oʻrnatishga chaqirdi. Biroq Abdulaziz sulhni rad qildi, faqat bir shart bilan, yaʼni, Oli Rashid inglizlarga boʻysunib, Usmoniy davlatdan voz kechsagina sulh tuzishini bildirdi. Soʻng Koksga bunday deya maktub yozdi: “Siz janobning maʼlumingiz boʻlsinkim, Ibn Rashid menga elchi orqali maktub yubordi. Maktubda tinchlik oʻrnatishni bildirdi. Ammo men javobimda unga – biz bilan faqat bir shart bilangina doʻst boʻla olishini, yaʼni, doʻstimiz Britaniya hukumati va uning ittifoqchilariga doʻstlik izhor qilishi hamda Britaniya hukumati rozi boʻlmaydigan hech qanday harakat qilmasligi shartligini aytdim. Biroq Ibn Rashid buni rad etdi”. Keyin Abdulaziz “Mening u bilan sulh tuzishga rozi boʻlmasligim shaxsiy gʻarazimdan kelib chiqqani yoʻq, balki men Britaniya hukumati manfaatlari yuzasidan sulh tuzmadim”, deyish bilan oʻzining inglizlarga mutlaq doʻst ekanini taʼkidladi.
Boy-badavlat kishilardan biri 700 nafar tuya sotib olib, ularni turklarga yubordi, ularning inglizlarga qarshi urushlarida qoʻllab-quvvatlash uchun shunday qildi. Abdulaziz esa, tuyalar karvoniga hujum qilib, egallab oldi va hammasini Kuvaytdagi inglizlarga tortiq qildi.
1913 yil Abdulaziz Kuvaytda Shekspir bilan uchrashdi va unga “Usmoniy davlatning zaiflashgan va Bolqonda magʻlubiyatga uchrab turgan ayni damda, yaqin fursat ichida Ahso va Qatif viloyatlarini egallab olishni maqsad qilayotgani”ni ochiq maʼlum qildi.
Keyin bir oydan soʻng 1913 yil aprelda Abdulaziz kutilmaganda Ahsoga hujum qilib, oʻz nazorati ostiga oldi, u yerdan usmoniy garnizonni surib chiqardi. Soʻng Aqir portini egalladi va u yerdan ham usmoniylarni chiqarib yubordi… Bu gʻalabani Bahrayndagi portda Shekspir va inglizlar vakili Trevor bilan bayram qildi, arab folklor raqsiga tushishdi…
1914 yil mart oyida Shekspir Riyozga keldi va u yerda oʻn besh kun qolib, imom Yahyo, Asir hokimi Muhammad Idris va boshqa Arab yarim orolidagi angliyaparast rahbarlar bilan uchrashuv masalasini Abdulaziz bilan muhokama qildi. Uchrashuvdan maqsad esa, “Usmoniy davlatga qarshi jamoiy tarzda harakat qilish” edi.
1914 yil 28 noyabrda Abdulaziz inglizlarga bunday maktub yozdi: “Najd va Ahso amiri Abdulazizdan: Allohdan va Buyuk Britaniya hukumatidan umidim cheksizkim, ishlar oʻz yoʻlida ketyapti… anavilarga (Usmoniylarga) qarshi sizlar bilgandek kelishib ish qilyapmiz”.
1914 yil 24 noyabrda Abdulaziz bilan Ibn Rashid oʻrtasida jang boshlandi. Jangda Shekspir harbiy maslahatchi sifatida Abdulaziz tomonida boʻlib, artilleriyaga buyruq berishni zimmasiga olgan edi. Ammo u jangda halok boʻldi.
Abdulaziz ibn Saud Birinchi Jahon urushi yillarida britaniyaliklar tarafida turgani uchun Koks uni “Hindiston imperiyasi ritsari” nishoni bilan taqdirlab, qilgan ushbu xizmatlarini aʼlo baholadi. Keyinchalik bu taqdirlov Britaniyaning Iroqni bosib olishda ishtirok etgan kuchlariga kerakli yordamlarni eltib berishida katta xizmat qildi.
1915 yil Koks Abdulaziz bilan “Darin shartnomasi”ni imzoladi. Britaniya qirolining Hindistondagi oʻrinbosari tomonidan tasdiqlangan ushbu hujjatda quyidagilar shart qilingan:
- Britaniya hukumati Abdulaziz manfaatlarini va uning yurti manfaatlarini himoya qilishga vaʼda beradi;
- Abdulaziz Britaniyadan boshqa har qanday ajnabiy hukumat va davlat bilan tuziladigan razvedka almashuv, ittifoq va shartnomadan voz kechishga vaʼda beradi;
- Abdulaziz Britaniya hukumatining ruxsatisiz oʻzining yeridan ajnabiy davlatga yoki ajnabiy shaxsga voz kechmaydi yoki ijaraga bermaydi yoxud imtiyoz sifatida bermaydi;
- Abdulaziz ham oʻz otasi kabi inglizlar himoyasi ostida boʻlgan va ular bilan shartnoma tuzgan har bir davlatga, masalan, Kuvayt, Bahrayn, Qatar, Ummon va uning sohillari, barcha shayxliklarga tajovuz qilish va aralashishdan tiyilishga vaʼda beradi.
Shundan keyin Britaniya Abdulazizga yillik maosh sifatida 5000 funt sterling berib turishga, ming dona pulemyot va miltiq, yuz mingta oʻq-dori berishga vaʼda berdi.
1915 yil 29 dekabrda Britaniya yozuvlarida bunday deyilgan: “Abdulazizning shaxsiy pozitsiyasi ochiq-oydin va toʻgʻri. Uning urush davomida biz tomonda sobit turishiga ishonish mumkin”.
Abdulaziz oʻzining Husayn ibn Ali oldidagi mavqeidan xavotirlanishni boshlaganda Koks uni tinchlantirib, “Hech xavotirlanmang, biz sizning mustaqil davlatingiz garovimiz, Husaynning ham, boshqasining ham sizga hujum qilishiga yoʻl qoʻymaslikka vaʼda beramiz”.
Roya gazetasining 2018 yil 9yanvar chorshanba kungi 216-sonidan
