بسم الله الرحمن الرحيم
XULQLAR
Go‘zal hisoblanadigan xulqlar
Taqvo qilish va shubhalanmaslik:
Xuzayfa ibn Yamon rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar s.a.v:
«فَضْلُ الْعِلْمِ خَيْرٌ مِنْ فَضْلِ الْعِبَادَةِ, وَخَيْرُ دِينِكُمُ الْوَرَعُ»
«Ilm fazilati ibodat fazilatidan yaxshiroqdir, dininglarning eng yaxshisi taqvodir», deganlar. Tabaroniy va Bazzor rivoyati. Uni Munziriy ham hasan isnod bilan rivoyat qilgan.
No‘mon ibn Bashir r.a. rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar s.a.v. shunday deganlar:
«إِنَّ الْحَلاَلَ بَيِّنٌ, وَإِنَّ الْحَرَامَ بَيِّنٌ, وَبَيْنَهُمَا مُشْتَبِهَاتٌ لاَ يَعْلَمُهُنَّ كَثِيرٌ مِنْ النَّاسِ, فَمَنْ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ وَعِرْضِهِ, وَمَنْ وَقَعَ فِي الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِي الْحَرَامِ, كَالرَّاعِي يَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكُ أَنْ يَرْتَعَ فِيهِ, أَلاَ وَإِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى, أَلاَ وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ مَحَارِمُهُ, أَلاَ وَإِنَّ فِي الْجَسَدِ مُضْغَةً, إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الْجَسَدُ كُلُّهُ, وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ كُلُّهُ, أَلاَ وَهِيَ الْقَلْبُ»
«Halol aniq va ravshandir. Harom ham aniq va ravshandir. Uning o‘rtasida shubhali narsalar borki, ko‘p odamlar uni bilmaydilar. Kimki shubhalardan ehtiyotlansa, dini va obro‘sining sofligini saqlab qolibdi. Kimki shubhalarga tushib qolsa, haromga tushib qolibdi. Qo‘riqxona atrofida qo‘y boqib yurgan cho‘ponga o‘xshabki, qo‘ylari o‘sha tarafga o‘tlab ketay deydi. Ogoh bo‘linglarki, har bir podshoµning bir qo‘riqxonasi bordir. Ogoh bo‘linglarki, Allohning qo‘riqxonasi U harom qilgan ishlardir. Ogoh bo‘linglarki, jasadda bir parcha go‘sht bo‘lib, agar u o‘nglansa, butun jasad o‘nglanadi, agar u buzilsa, butun jasad buziladi. Ogoh bo‘linglarki, u qalbdir» (muttafaqun alayh).
Navvos ibn Samoon r.a. rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar s.a.v:
«الْبِرُّ حُسْنُ الْخُلُقِ, وَالإِثْمُ مَا حَاكَ فِي صَدْرِكَ, وَكَرِهْتَ أَنْ يَطَّلِعَ عَلَيْهِ النَّاسُ»
«Yaxshilik go‘zal xulqdir. Gunoh esa ichingda tugun bo‘lib turgan, odamlarning undan ogoh bo‘lib qolishlaridan cho‘chigan ishingdir», dedilar. Muslim rivoyati.
Vobisa ibn Muabbad r.a rivoyat qiladi: «Savobdan ham, gunohdan ham hech narsani qoldirmasdan hammasini so‘ramoqchi bo‘lib, Payg‘ambar s.a.v.ning oldilariga borgan edim, menga:
«ادْنُ يَا وَابِصَةُ, فَدَنَوْتُ مِنْهُ حَتَّى مَسَّتْ رُكْبَتِي رُكْبَتَهُ, فَقَالَ لِي: يَا وَابِصَةُ أُخْبِرُكَ عَمَّا جِئْتَ تَسْأَلُ عَنْهُ؟ قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِي, قَالَ: جِئْتَ تَسْأَلُ عَنْ الْبِرِّ وَالإِثْمِ, قُلْتُ: نَعَمْ, فَجَمَعَ أَصَابِعَهُ الثَّلاَثَ فَجَعَلَ يَنْكُتُ بِهَا صَدْرِي وَيَقُولُ: يَا وَابِصَةُ اسْتَفْتِ قَلْبَكَ, الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّ إِلَيْهِ النَّفْسُ, وَاطْمَأَنَّتْ إِلَيْهِ الْقَلْبُ, وَالإِثْمُ مَا حَاكَ فِي الْقَلْبِ, وَتَرَدَّدَ فِي الصَّدْرِ, وَإِنْ أَفْتَاكَ النَّاسُ وَأَفْتَوْكَ»
«Yaqinroq kel, ey Vobisa», dedilar. Men u kishiga yaqin bordim, hatto tizzam tizzalariga tegdi. Menga: «Ey Vobisa, nimani so‘rab kelganingni aytaymi?», dedilar. Men: «ha, ey Rasululloh, ayting», dedim. U kishi: «Savob va gunoh haqida so‘ragani kelding», dedilar. Men: «ha», dedim. Uchta barmoqlarini to‘plab, ular bilan ko‘ksimga nuqib: «Ey Vobisa, qalbingdan fatvo so‘ra. Odamlar har qancha fatvo bermasin, savob bu – qalbing taskin topgan, va xotirjam bo‘lgan narsadir, gunoh esa qalbingda tugun bo‘lib, ichingda ikkilanishni paydo qilgan ishdir», dedilar». Munziriy aytadiki, Ahmad uni hasan isnod bilan rivoyat qilgan. Navaviy aytadiki, bu hasan hadisni Ahmad va Doramiylar o‘zlarining «Musnad»larida rivoyat qilishgan.
Abu Sa’laba Hoshoniy r.a. rivoyat qiladi: «Men: «Ey Rasululloh, menga nima halolu, nima haromligini aytib bering», degan edim, u kishi:
«الْبِرُّ مَا سَكَنَتْ إِلَيْهِ النَّفْسُ, وَاطْمَأَنَّ إِلَيْهِ الْقَلْبُ, وَالإِثْمُ مَا لَمْ تَسْكُنْ إِلَيْهِ النَّفْسُ, وَلَمْ يَطْمَئِنَّ إِلَيْهِ الْقَلْبُ, وَإِنْ أَفْتَاكَ الْمُفْتُونَ»
«Muftiylar har kimga fatvo bermasin, savob bu – ichingga taskin, qalbingga xotirjamlik bergan ishdir-narsadir, gunoh esa ichingga taskin, qalbingga xotirjamlik bermagan ishdir-narsadir», dedilar». Munziriy aytadiki, uni Ahmad ishonchli sanad bilan rivoyat qilgan. Haysamiy aytadiki, uni Ahmad va Tabaroniy rivoyat qilgan. «Sahih»da uning dastlabki qismi bor, odamlari ishonchli.
Anas r.a. rivoyat qiladi:
«وَجَدَ تَمْرَةً فِي الطَّرِيْقِ فَقَالَ: لَوْلاَ أَنِّي أَخَافُ أَنْ تَكُونَ مِنْ الصَّدَقَةِ لأَكَلْتُهَا»
«Payg‘ambar s.a.v. yo‘ldan bir xurmo topib olib: «Agar buning sadaqa bo‘lishi mumkinligidan qo‘rqmaganimda, uni yegan bo‘lardim», dedilar» (muttafaqun alayh).
Hasan ibn Ali r.a. rivoyat qiladi: Payg‘ambar s.a.v.dan:
«دَعْ مَا يَرِيبُكَ إِلَى مَا لاَ يَرِيبُكَ»
«Seni shubhaga solayotgan narsani tark qil, shubhaga solmaydigan narsani ol», degan hadisni yodlab oldim. Termiziy, ibn Hibbon rivoyati. Termiziy uni, sahih hasan, degan. Ibn Hibbon o‘zining «Sahih»ida chiqargan. Uni Nasoiy ham rivoyat qilgan.
Atiyya ibn Urva Sa’diy r.a.dan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambar s.a.v:
«لاَ يَبْلُغُ الْعَبْدُ أَنْ يَكُونَ مِنْ الْمُتَّقِينَ, حَتَّى يَدَعَ مَا لاَ بَأْسَ بِهِ حَذَرًا لِمَا بِهِ بَأْسٌ»
«Banda hechqisi yo‘q narsani-ishni, hechqisi bo‘lib qolishidan ehtiyotlanib, tark qilmaguncha, taqvodorlardan bo‘lish darajasiga yetmaydi», deganlar. Bu hadisni Hokim rivoyat qilib, isnodi sahih, degan va uni Zahabiy ma’qullagan.
Abu Umoma r.a. rivoyat qiladi:
«سَأَلَ رَجُلٌ النَّبِيَّ مَا الإِثْمُ؟ قَالَ: إِذَا حَاكَ فِي نَفْسِكَ شَيْءٌ فَدَعْهُ, قَالَ فَمَا الإِيمَانُ؟ قَالَ: إِذَا سَاءَتْكَ سَيِّئَتُكَ وَسَرَّتْكَ حَسَنَتُكَ فَأَنْتَ مُؤْمِنٌ»
«Bir kishi Payg‘ambar s.a.v. dan «Gunoh nima?», deb so‘ragan edi: «Agar ichingda bir narsa tugun bo‘lib turib qolsa, uni tark qil», dedilar. «Iymon nima?», deb so‘ragan edi: «Agar yomon ishing seni xafa qilsa, yaxshi ishing esa xursand qilsa, demak, sen mo‘minsan», dedilar». Munziriy aytadiki, bu hadisni Ahmad sahih isnod bilan rivoyat qilgan.
Olimlarni, fozillarni va katta yoshlilarni ulug‘lash:
Alloh Taolo aytadi:
قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الآلْبَابِ
– „Ayting: «Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar bo‘lurmi?! Darhaqiqat, faqat aql egalarigina pand-nasihat olurlar»“. [39:9]
Jobir r.a. rivoyat qiladi: Payg‘ambar s.a.v. Uhudda halok bo‘lganlardan ikki kishini bir qilib:
«أَيُّهُمَا أَكْثَرُ أَخْذًا لِلْقُرْآنِ؟ فَإِذَا أُشِيرَ إِلَى أَحَدِهِمَا قَدَّمَهُ فِي اللَّحْدِ»
«Qaysi biri Qur’onni ko‘proq ushlardi?», deb so‘radilar. Ulardan biriga ishora qilinsa, o‘shanisini avval lahadga qo‘yardilar». Buxoriydan.
Ibn Abbos r.a. rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar s.a.v:
«الْبَرَكَةُ فِي أَكَابِرِكُمْ»
«Baraka kattalaringizdadir», deganlar. Hokim, ibn Hibbondan. Hokim uni Buxoriy shartiga ko‘ra, sahih, degan. Ibn Hibbon uni o‘zining «Sahih»ida chiqargan. Ibn Muflih «Odob»da isnodi ishonchli degan.
Abdulloh ibn Umar r.a. rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar s.a.v:
«لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغِيرَنَا, وَيَعْرِفْ حَقَّ كَبِيرِنَا »
«Kichigimizga shafqat qilmagan va kattamizning haqqini bilmagan odam bizdan emas», dedilar. Hokim rivoyat qilib, sahih, degan va Zahabiy uni ma’qullagan.
Uboda Ibn Somit r.a. rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar s.a.v:
«لَيْسَ مِنْ أُمَّتِي مَنْ لَمْ يُجِلَّ كَبِيرَنَا, وَيَرْحَمْ صَغِيرَنَا, وَيَعْرِفْ لِعَالِمِنَا حَقَّهُ»
«Kattamizni ulug‘lamagan, kichigimizga shafqat qilmagan va olimimizning haqqini bilmagan odam mening ummatimdan emas», dedilar. Munziriy aytadiki, Ahmad uni hasan isnod bilan rivoyat qilgan. Haysamiy aytadiki, uni Ahmad va Tabaroniy rivoyat qilganlar, isnodi hasan.
Amr ibn Shuayb otasidan, u bobosidan rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar s.a.v:
«لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغِيرَنَا, وَيَعْرِفْ شَرَفَ كَبِيرِنَا»
«Kichigimizga shafqat qilmagan va kattamizning sharafini bilmagan odam bizdan emas», deganlar. Ahmad, Termiziy, Abu Dovud va Buxoriylardan. Buxoriy uni «al-Adab al-mufrad»da chiqargan. Navaviy uni, sahih hadis, degan.
Abdulloh ibn Mas’ud r.a. rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar s.a.v:
«لِيَلِنِي مِنْكُمْ أُولُو الأَحْلاَمِ وَالنُّهَى, ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ ثَلاَثًا, وَإِيَّاكُمْ وَهَيْشَاتِ الأَسْوَاقِ»
«Mening yonimda sizlardan voyaga yetganlar, mulohazalilar tursinlar, keyin ularning yaqinidagilar», deb uch bora aytib, (oxirida) «Bozorlarning shovqin-suronlaridan uzoq yuringlar», deb (qo‘shib) qo‘ydilar. Muslimdan.
Abu Sa’id Samura ibn Jundub r.a. rivoyat qiladi: «Men Payg‘ambar s.a.v.ning davrlarida yosh bola edim. U kishidan hadislarni yodlab olardim. Mendan yoshlari katta kishilar bo‘lgan paytlardagina meni gapirishdan qaytarardilar» (muttafaqun alayh).
Abu Muso r.a. rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar s.a.v. shunday deganlar:
«إِنَّ مِنْ إِجْلاَلِ اللَّهِ إِكْرَامَ ذِي الشَّيْبَةِ الْمُسْلِمِ, وَحَامِلِ الْقُرْآنِ غَيْرِ الْغَالِي فِيهِ وَلاَ الْجَافِي عَنْهُ, وَإِكْرَامَ ذِي السُّلْطَانِ الْمُقْسِطِ»
«Qari musulmonni siylash, Qur’onni haddan oshmasdan, tark etmasdan yodlagan hofizi Qur’onni siylash, adolatli sultonni siylash Allohni ulug‘lash jumlasidandir». Abu Dovud rivoyat qilgan. Navaviy uni, hasan hadis, degan. Ibn Muflih, ishonchli sanad bilan, degan.
