Bismillarihirrohmanirrohim
Kulliy qoida
Bu qoidani tushunish uchun avvalo bu qoida ifodalayotgan soʼzlarni tushunib olishimiz kerak. Kulliy soʼzi boʼlaklardan tashkil topgan bir nechta narsani bir soʼz bilan ifodalashga ishlatiladi, boshqacha aytgan bir nechta boʼlaklardan tashkil topgan voqelikni ifodalagan soʼzga, fikrga yoki hukmga kulliy degan sifat qoʼllanadi. Masalan: sabzi, piyoz, kartoshka, karam, sholgʼom, turib, baqlajon, kalampir va hokazolarni hammamizni maqsad qilganda, oʼzbekchada – sabzavot yoki sabzavotlar degan soʼz qoʼllanadi. Bu “sabzavot” soʼzi kulliy atama. Sabzi, piyoz, kartoshka, karam, sholgʼom, turib, baqlajon, kalampir kabilar bu atamaning boʼlaklari.
Yoki xissimizga tushgan har bir narsa: togʼu-toshlar, saxrolar, suvlar, oʼrmonu-bogʼlar, xayvonlaru-parandalar, qurt-kumusqalar, yulduzlaru-planetalar, yaʼni xissimizga tushayotgan hamma narsa “modda va u azaliydir” deb ifodalash – kommunistlarning bir fikri. Hamda bu kulliy fikr. Togʼu-toshlar, saxrolar, suvlar, oʼrmonu-bogʼlar, xayvonlaru-parandalar, qurt-kumusqalar va shu kabilar bu kulliy fikrning boʼlaklari boʼladi, yaʼni – ularni aytishicha – ularning har biri modda va azaliy.
Yoki insonning amallari, xoh ibodatlar boʼlsin, xoh tijoratlar, raxbariyatu-xizmat koʼrsatishlar boʼlsin yoki qarindosh-urugʼchilik, oshna-ogʼaynichilik, qoʼni-qoʼshnichilik boʼlsin, har qanday amal aslida sharʼiy hukmga bogʼlanishi kerak. Bu bir sharʼiy hukm, yaʼni amallardagi asllik sharʼiy hukmga boshgʼanish kerak – degan hukm ham kulliy hukm. Ibodatlar, daʼvat qilish, tijorat ishlari, raxbariyatu-xizmat koʼrsatishlar, qarindosh-urugʼchilik, oshna-ogʼanichilik, qoʼni-qoʼshnichilik bular shu hukmning boʼlaklari.
Bu soʼzlar: atama(sabzavot), fikr(modda azaliy) yoki hukm(amallardagi asl sharʼiy hukmga bogʼlanish)lar ifodalayotgan vokeʼliklarni har birini shu kalimalar oʼz ifodasi bilan maqsad qilsa-da, lekin ularning birortasi oʼsha ifodani toʼla vokeʼligiga misol boʼla olmaydi. Masalan: sabzi sabzavotning bir juzʼi, lekin hammasi emas yoki yer shari modda, u azaliydir degan ateistlarning fikri – modda azaliy – degan fikrlaring bir boʼlagi, lekin hammasi emas. Yoki namoz oʼqishdan avval shariat uni qanday oʼqishni talab qilganini oʼrganish vojib degan hukm ham – amallardagi asllik sharʼiy hukmga bogʼlanish – degan hukmning bir boʼlagi, bu hukmning hammasiga bu(namoz oʼqishdan avval, shariat uni qanday oʼqishni talab qilganini oʼrganish vojib degan hukm ham) misol boʼla olmaydi.
Kulliy sifatiga ega soʼzlar yuqoridagi kabi bir nechta boʼlaklardan tashkil topgan bir butun narsaga qoʼllanadi.
Qoida soʼzi esa asos yoki poydevor degan maʼnoni, yaʼni – boshqa narsalar uning asosida turadigan, asosiy boʼlagi – degan maʼnoda qoʼllanadi. Masalan: uyning devorlari, eshik-romlari, tomi poydevor ustiga quriladi. Аsli-asosini qoida-poydevor deyiladi. Bizning istilohda qoida – tartib-intizomga ishlatilib qolingan, masalan: yoʼl harakati qoidalari, maktab qoidalari, shifoxona qoidalari kabi. Lekin sharʼiy hukmlarni bayon qilayotgandagi “qoida” soʼzi “asos” maʼnosida qoʼllanadi. Masalan: fikriy qoida – fikrlar va fikrlash asosi maʼnosida yoki amaliy qoida – insondan sodir boʼladigan har bir amalning asl-asosi degan maʼnoda va hokazo.
Demak, kulliy qoida: hamma boʼlaklari oʼz ichiga olgan asos – degan maʼnoni bildiradi.
Mufakkir Muslim
