Si Jinpin Markaziy Osiyo mudofaasini mustahkamlashga yordam bermoqchi
Xabar: Xitoy Markaziy Osiyo davlatlariga mudofaa salohiyatini mustahkamlashda yordam berishga tayyor. Bu haqda XXR raisi Si Jinpin 19 may kuni Siyan shahrida bo‘lib o‘tgan “Xitoy-Markaziy Osiyo” sammitidagi nutqi chog‘ida aytib o‘tdi.
“Xitoy Markaziy Osiyo davlatlariga huquq-tartibot idoralarining xavfsizlik va mudofaa salohiyatini mustahkamlashda yordam berishga, mintaqaviy xavfsizlikni saqlash va terrorizmga qarshi kurashda mamlakatlarni qo‘llab-quvvatlashga tayyor”, – dedi Jinpin.
Xitoy rahbari, xususan, Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasida o‘zaro ishonchni mustahkamlash tarafdori ekanini ta’kidlab, suverenitet, mustaqillik va hududiy yaxlitlik kabi sohalarda “aniq va qat’iy qo‘llab-quvvatlash”ni taklif qildi.
18-19 may kunlari Sian shahrida bo‘lib o‘tayotgan sammitda Markaziy Osiyoning beshta respublikasi rahbarlari ishtirokida bo‘lib o‘tmoqda. Sammitda Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jomart To‘qayev, Qirg‘iziston prezidenti Sadir Japarov, Tojikiston prezidenti Imomali Rahmon, Turkmaniston prezidenti Serdar Berdimuhamedov va O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev ishtirok etmdi.
Sammitda Xitoy rahbari, shuningdek, mintaqa davlatlarini Xitoyga neft va gaz yetkazib berish hajmini oshirish, energetika va atomdan tinch maqsadlarda foydalanish sohasidagi hamkorlikni rivojlantirishga chaqirdi. Reutersning qayd etishicha, Xitoy Markaziy Osiyodagi «an’anaviy» o‘yinchi sifatida ko‘rilgan Rossiya Ukrainadagi urushga resurslarni to‘ldirayotgan bir paytda Markaziy Osiyoning sobiq Sovet respublikalari bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalarini kuchaytirmoqda.
Izoh: Xitoyning Fransiyadagi elchisi Lu Shay 21 aprel kuni Fransiyaning “La Chaîne Info” telekanaliga bergan intervyusida 2014 yili Rossiya tomonidan anneksiya qilingan Qrimni “boshdan bosh Rossiyaga tegishli bo‘lgan”ini ta’kidlab, Nikita Xrushchyov “sovet ittifoqi davrida Qrimni Ukrainaga sovg‘a qilgani”ni aytgan edi. Lu Shay, shuningdek, sobiq SSSR davlatlari “xalqaro huquq borasida samarali statusga ega emasligi, chunki ularning statusiga suveren davlatlar kuchini taqdim etuvchi xalqaro kelishuv yo‘qligi”ni ham ta’kidlagan. U shuningdek, postsovet chegaralari masalasida “behuda munozaralar”ni bas qilishga ham chaqirgandi.
Elchining mazkur bayonotidan so‘ng Litva, Latviya va Estoniya hukumati keskin qoralab, Xitoy diplomatik vakillarini tushuntirish olish va norozilik bildirish uchun chaqirdi. Ammo, Markaziy Osiyo davlatlaridan faqat Qozog‘iston bu mavzuda rasman – yumshoqqina qilib –munosabat bildirdi. Qozog‘iston Tashqi ishlar vazirligi matbuot kotibi Aybek Smadiyarov Qozog‘iston Xitoy TIVga nota yubormasligini ma’lum qilib, Xitoy Qozog‘iston suverenitetini birinchilardan bo‘lib tan olganini ta’kidlab, “elchining gaplarini burib, butunlay boshqa mavzuga olib kelmaslikka” chaqirdi. Mintaqadagi qolgan davlatlar esa odatdagidek go‘yoki bu narsani ko‘rmagan va bilmagandek sukut saqlashdi.
Yevropa davlatlari ham Lu Shay bayonotiga keskin munosabat bildirganidan so‘ng, Xitoy Tashqi ishlar vazirligi matbuot kotibi Mao Nin izoh berib:
“Tegishli masala bo‘yicha Xitoyning pozitsiyasi o‘zgarmagan. Hududiy suverenitetga kelsak, Xitoyning pozitsiyasi doimo aniq bo‘lib kelgan. Xitoy barcha mamlakatlarning suvereniteti, mustaqilligi va hududiy yaxlitligini hurmat qiladi hamda Birlashgan Millatlar Tashkiloti nizomining maqsad va tamoyillarini qo‘llab-quvvatlaydi”, – dedi. Xitoyning Fransiyadagi elchixonasi ham xitoylik diplomatning so‘zlari sof shaxsiy fikrni o‘z ichiga olgani, ular siyosiy bayonot hisoblanmasligi va ortiqcha talqin qilinmasligi kerakligini aytdi.
Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi: Qachondan boshlab rasmiy hukumatning boshqa davlatdagi rasmiy vakili tomonidan aytilgan so‘z siyosiy bayonot hisoblanmaydigan, uning shaxsiy fikri deb e’tibor qilinadigan bo‘lib qoldi? Agar elchi Xitoy hukumati pozitsiyasiga zid bayonot bergan bo‘lsa, nima sababdan rasmiy hukumat uni ishdan bo‘shatmadi yoki biror chora ko‘rmadi? Agar Xitoy hukumati elchiga nisbatan biror chora ko‘rmagan bo‘lsa, bu Xitoy hukumatining rasmiy pozitsiyasi ham shunday ekanligiga dalolat qilmaydimi?
Aslida Si Jinpin – xuddi Putin kabi – Markaziy Osiyo mintaqa davlat rahbarlarini o‘ziga teng bo‘lgan hamkor sifatida ko‘rmaydi. Rossiya azaldan mintaqani o‘zining orqa tomorqasi sifatida ko‘rib kelgani sababli Rossiya boshchiligida tuzilgan biror bir tashkilot mintaqa davlatlari bilan teng huquqli va o‘zaro manfaat ustiga qurilmagan. Birgina Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEOII) bunga yetarlicha misol bo‘la oladi. Bu tashkilotdan shu kunga qadar faqat Rossiya manfaat ko‘rib kelmoqda. Rossiya hozir Ukraina urushida botqog‘ga botib qolgani va dunyo siyosatida yakkalanib qolgani ortida mintaqani Xitoy bilan bo‘lishishga ham tayyor vaziyatga tushib qoldi.
O‘z navbatida vaziyatdan unumli foydalanib qolishga harakat qilayotgan rasmiy Pekin mintaqa davlatlari bilan avvaldan erishilgan, ammo Rossiya to‘sqinligi ortidan ortga surilib kelgan iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishga jiddiy kirishdi. Endi Xitoy mintaqadagi faqat iqtisodiy ta’siri bilan kifoyalanib qolmay, siyosiy va harbiy jihatdan ham ishtirokini kuchaytirish sari qadam tashladi. “Xitoy-Markaziy Osiyo”sammitida ilk bor mintaqa davlat rahbarlari va Xitoy prezidenti yuzma-yuz uchrashib iqtisodiy hamkorlik bilan bir qatorda siyosiy va harbiy hamkorlik masalalarini ham muhokama qilishdi.
Xitoyning mintaqada harbiy ishtirokining kuchaytirishning eng oson va sinalgan yo‘li esa “terrorizm” va “ekstremizm”ga qarshi kurash hisoblanadi. Sadir Japarov Xitoyga safar qiladigan kuni Bishkekda bir necha soatlik otishmalardan so‘ng “terrorchini” yo‘q qilinishi ham bejizga bo‘lmaganining ehtimoli katta. Rasmiy ma’lumotlarda bu “terrorchi” uch kun avval O‘shdan kelgani va ijaraga olingan uyda yashagani xabar qilindi. Avvaliga u bir hafta oldin O‘shda qo‘lga olingan uyushgan jinoiy guruh a’zosi ekanligi xabar qilindi, keyinchalik esa “terrorchi”ga aylandi. Sianda bo‘lgan sammitda Xitoy rahbari mintaqa davlatlariga 26 milliard yuan (to‘rt milliardga yaqin)li evazsiz moliyaviy yordam ko‘rsatishni va’da qildi.
Bundan bir necha yil avval (2019-yil) Qirg‘izistonga investor sifatida kirib kelgan xitoylarning mahalliy aholiga nisbatan zo‘ravonligi va Xitoy hukumatining Sharqiy Turkistonda qirg‘iz, uyg‘ur, qozoq va boshqa etnik ozchiliklarga qarshi bosimlar kuchaygani to‘g‘risida ma’lumotlar paydo bo‘lgach, Qirg‘izistonda xitoyliklarga qarshi kayfiyatlar kuchayib ketgan edi. Mana shu noroziliklar ortidan qirg‘iz hukumati Xitoy bilan erishgan avvalgi bitimlarni vaqtincha to‘xtatib turishga majbur bo‘lgan edi. Oradan vaqt o‘tib, odamlardagi norozilik kayfiyati so‘nib borishi ortidan rasmiy hukumat avvalgi shartnomalarni qayta yo‘lga qo‘yishni boshladi. Hatto, avvalgi shartnomalar bilan cheklanib qolmay, yangilarini imzolashga va hatto Xitoy bilan vizasiz rejim joriy etish masalasini ko‘tara boshladi. Qozog‘iston prezidenti Qasim-Jomart Toqayev 17-may kuni Xitoyga qilgan davlat tashrifi doirasida ikki davlat o‘rtasida o‘zaro vizasiz rejim joriy etish to‘g‘risidagi hujjatni imzoladi, endi navbat Qirg‘izistonga…
Biz shuni unitmasligimiz kerakki, bu mastamlakachi davlatlar hech qachon mahalliy xalq manfaaati yoki farovonligi yo‘lida harakat qilmaydi. Ularning yagona maqsadi mahalliy boyliklarni suv tekinga qo‘lga kiritish, mahalliy aholidan arzon ishchi kuchi safatida foydalanib, kerak bo‘lsa quldek ishlatib moddiy manfaat ko‘rishdan iborat xolos. Ular o‘zlari burunlarini suqib kirishga mavaffaq bo‘lgan yerni hech qachon o‘z ihtiyorlari bilan tashlab chiqib ketishmaydi. Shunday ekan, biz o‘z imkoniyatimizdagi shar’iy vositalardan foydalangan holda rasmiy hukumatni muhosaba qilishimiz, ularni xalq manfaatlariga zid bo‘lgan shartnoma va bitmilarni imzolashdan voz kechishga majbur qilishimiz shart. Aks holda bugun Sharqiy Turkistonda dindosh birodarlarimiz boshiga tushayotgan musibatlar ertaga bizning boshimizda ham takrorlanishi mumkin, bunday bo‘lishidan Alloh saqlasin.
Abdurahmon Odilov
