Xalifalik davlatida sog‘liqni saqlash siyosati
Bismillahir rohmanir rohiym
Shaxslarning sog‘lig‘ini saqlash – shaxslarni davolash chora-tadbirlari
Davlat xar bir ehtiyojmandni dori-darmonlar bilan ta’minlashni kafolatlaydi va samarali dori vositalari yetishmayotgan kasalliklarni davolashning yangi usullarini izlaydi
Xalifalik davlatidagi sog‘liqni saqlash tizimi – farmatseftika kompaniyalari sog‘liqni saqlashga katta ta’sir ko‘rsatadigan xozirgi holatda bo‘lgani kabi – hukumatlarga bosim o‘tkazuvchi farmatsevtika sanoati kompaniyalari nazorati ostida bo‘lmaydi:
a) bugungi kundagi farmatsevtika kompaniyalari tadqiqotga loyiq bo‘lgan dori vositalarining ustivorligini rentabellik-foyda jihatiga ko‘ra hal qiladilar. Agar tadqiqotga loyiq muhim ish bo‘lsa-da, biroq unchali foydali daromad keltirmasa, ular bunday tadqiqotni moliyashtirmaydilar va hukumatlarni ham uni moliyalashtirishga undamaydilar. Yirik farmatsevtika kompaniyalari sog‘liqni saqlash yechimlarini o‘zlarining ishlab chiqargan maxsulotlari bo‘yicha yo‘naltirgan paytda, ular mavjud davolash usullari bo‘yicha to‘liq monopoliyani o‘zlarida saqlab qoladilar. Global fanning atigi 10% i dunyodagi kasalliklarning 90%ini tashkil etuvchi kasalliklarga bag‘ishlanganligini da’vo qiladilar va bu 10/90 bo‘shliq, deb ataladi. Shuning uchun kam daromadli mamlakatlarda keng tarqalgan kasalliklarning aksariyati bu kasalliklardan oz foyda ko‘rayotgani bois farmatseftika kompaniyalari tomonidan e’tiborsiz qoldiriladi.
Buyuk Britaniyaning sobiq xalqaro taraqqiyot vazirasi Kler Short farmatsevtika kompaniyalarini kambag‘allar uchun dori-darmonlarga sarmoya kiritmayotganlikda tanqid qildi va jumladan shunday dedi: Bizlar katta foyda keltirgan texnik innovatsiyalar davrida yashamoqdamiz. Lekin, haqiqat shundaki, sa’y-harakatlarning aksariyati faqat sanoati rivojlangan mamlakatlardagi muhim kasalliklarga qaratilgan. Tadqiqotlar uchun global moliyalashtirishning atigi 10 foizigina eng kambag‘allarga ta’sir qiladigan kasallik yukining 90% iga ajratiladi.
Buning aksi o‘laroq, Xalifalik davlati masalan, bezgak kabi olamdagi insonlarni eng ko‘p azoblayotgan va ularni daxshatli sonlarda o‘ldirayotgan kasalliklarning davosini izlashga ustivor ahamiyat qaratadi.
b) farmatsevtika kompaniyalari o‘zlarining ilmiy ishlarini intellektual mulk huquqlari va patentlar orqali himoya qiladilar. Bu ularning ma’lumotlarni ko‘p yillar davomida monopoliya qilishlarini anglatadi va bu hol ko‘pincha o‘nlab yillar davom etadi. Bu esa, agar ma’lumotlar keng tarqalgan bo‘lsa, foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan maxsulotlarni ishlab chiqarish muvaffaqiyatiga to‘sqinlik qiladi va bu shuningdek, da’vo qilingan himoya davrida, ya’ni, ularning patentlari vaqti tugamay, narxlarni yuqori ushlab turish uchun ishlatiladi. Shuningdek, farmatsevtika kompaniyalari ko‘pincha qo‘shimcha foyda keltiradigan dori-darmonlarni ishlab chiqaradilar. Ayrim hollarda esa, aytarli foyda keltirmaydigan dori-darmonlarni chiqaradilar. Biroq, ular o‘zlari ishlab chiqarayotgan dori-darmonlarni qabul qilishi uchun hukumatlarga bosim o‘tkazishga xarakat qiladilar. Shuning uchun hukumatlar bunday dori-darmonlarni iqtisod uchun umumiy foydasi bor degan bahona bilan bunday kompaniyalarning foydasiga qaror qabul qiladilar va bu qarorlarni shaxslarning foydasiga mos kelish-kelmasligi shart bo‘lmaydi.
Ammo Islom nuqtai nazariga kelsak, kapitalistik tuzmlardagi mualliflik va patent huquqlari, deb ataladigan narsalar noshar’iy shartlar bo‘lib, ularga amal qilish lozim emasdir. Chunki, Islomda savdo ahdini tuzish sotib oluvchiga mulkchilik huquqini va o‘zi ega bo‘lgan mulkda tasarruf yuritish huquqini beradi. Bu shartlarning noshar’iyligini yana bir sababi shundaki, intellektual mulkni himoya qilish shartlari sotilgan mulkdan foydalanishni faqat patent egalarigagina cheklab qo‘yadi. Bu esa, botil va Allohning kitobiga va Rasulining sunnatiga muxolif ishdir. Islomdagi savdo aqdi shartlariga muxolif kelgan har qanday shart botildir va sotib oluvchi xaridor bu shartlarga bog‘lab qo‘yilmagan.
Yuqorida qayd etilgan fikrlarni isbotlash uchun ayrim misollarga to‘xtalib o‘tamiz:
Koronavirus pandemiyasi paytida “Remdesivir” preparati foydali deb keng miqyosda targ‘ib qilindi. Xatto uni AQSH prizidennti Donald Tramp ham targ‘ib qildi. Holbuki, tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, bu preparat simptomlarning davomiyligini 15 kundan 11 kungacha qisqartiradi. Bu esa, omon qolish darajasini yaxshilash yoki intensiv terapiyaga yotqizilishni kamaytirishga kam foyda beradi.
2009-yili cho‘chqa grippi pandemiyasi paytida Britaniya Hukumati “Roche” kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan “Tamiflu” pereparatini zaxiralab, g‘amlab qo‘ydi. Lekin, bu dori grippning tarqalashini ham, uning asortlari xavfini ham kamaytira olmadi. Ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, bu gripp belgilarining davomiyligini kattalarda o‘rtacha 7 kundan 6 kungacha va bolalarda 5, 8 kungacha qisqartirishda juda kam foyda keltirdi. Biroq, Britaniya hukumati bu pereparat uchun 473 million funt sterling sarfladi.
Dori-darmonsiz muolajalar ko‘pincha e’tibordan chetda qoldiriladi. Masalan, insonlarga chekishni to‘xtatishlariga yordam berish uchun qo‘llangan chora-tadbilar shuni isbotladiki, bu choralar chekish oqibatida kelib chiqadigan o‘pkaning surunkali obstruktiv kasalliklarini davolash uchun asosiy dori vositalariga qaraganda tejamkorlik jihatidan uch yarim barobar samaraliroq bo‘lgan. Aksar mamlakatlarda xali ham profilaktika choralariga emas, balki, asosan dori-darmonlar bilan davolashga e’tibor qaratilib kelinmoqda.
Turmush tarzini o‘zgartirish orqali profilaktika chora-tadbirlari o‘rniga dori vositalari bilan muolaja qilishga yana bir misol kattalardagi diabet kasalligi. Britaniyadagi umumiy shifokor, doktor Devid Unvin 2017-2018 yillarda diabetga qarshi dori-darmonlarning retseptini 57 000 funt sterlinga kamaytirishga muvaffaq bo‘ldi. U muqobil variantni taklif qildi. Ya’ni, be’morlarni axloqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlagan holda diabetni tartibga solish taklifini o‘rtaga qo‘ydi. Britaniyada milliy sog‘liqni saqlash budjetining taxminan 10 % i diabet uchun sarflanadi. Holbuki, aksariyat hollarda bu kasallikni diyeta va jismoniy mashqlar yordamida vazn yo‘qotish orqali ham qisman davolash mumkin.
Buning muqobilida, Xalifalik davlatidagi tadqiqotlar sog‘liq ehtiyojlariga qarab yo‘naltiriladi va agar zarur bo‘lsa, yangi bo‘lsa ham eng yaxshi davolash usullari izlanadi. Shuningdek, sog‘liqni saqlash farmatseftika kompaniyalarining qaramog‘ida bo‘lmaydi. Xalifalik davlati yirik farmatseftika kompaniyalariga foyda keltirmagani uchun e’tibordan chetda qolgan an’anaviy yoki ozuqaviy muolajalardan foydalanishni ham hisobga oladi. Chunki, Xalifalikdagi sog‘liqni saqlash tizimining maqsadi kapitalistik sanoat manfa’atlarini himoya qilish emas, balki insonlarning ishlarini boshqarishdan iboratdir.
