بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Jahon banklari bankrotining sabab va oqibatlari
Ustoz Abu Hamza Xutvoniy
AQSH va Shveysariyadagi bir nechta bankning bankrotga uchrashi Jahon moliyaviy hamjamiyatiga katta moliyaviy zarba bo‘ldi, bu esa omonatchilar orasida katta vahima uyg‘otdi. Agar yirik davlatlar va markaziy banklar tezkor choralar ko‘rmaganida hamda yirik banklar bankrotga uchragan banklarni sotib olishmaganida, buning oqibatlari dahshatli bo‘lib, 2008 yilda ipoteka krizisida sodir bo‘lgan voqealar oqibatlariga o‘xshardi.
Bu bankrotning muhim sabablari quyidagicha:
Sudxo‘rlik kursining oshishi;
Aksiya va qimmatbaho qog‘ozlar narxining oshishi;
Fond birjasining oshishi.
Bundan 15 yil avval sudxo‘rlik stavkasi 0,5 dan oshmaydigan deyarli o‘zgarmas holatda turgan bo‘lsa, ayni stavka so‘nggi bir yilda ko‘tarila boshladi va shu kunlarda 5 %ga yetib qoldi. Ya’ni bir yil ichida to‘qqiz barobarga ko‘paydi. Bu yuqori inflyatsiya, o‘sishning sekinlashishi, davlat xarajatlarining oshishi va AQSH qarzining maksimal darajaga 31 trillion dollarga yetishi kabi bir qancha muammolarni hal etish uchun bo‘ldi.
Silicon Valley bankiga kelsak, u 189 milliard dollarga ega edi. Shundan 80 milliardi davlat obligatsiyalaridan iborat bo‘lib, ko‘radigan foydasi 1,5 %ni tashkil qilardi. Foiz stavkasi haddan ziyod ko‘tarila boshlaganida esa bank omonatchilarga yangi kurs bo‘yicha yuqori stavkada foiz to‘lay boshladi, ammo o‘ziga keladigan foiz nolga yaqin past stavkada bo‘ldi. Oqibatda Silicon Valley bankidan o‘z pullarini chiqarib olayotgan omonatchilarning tobora ortib borayotgan talablarini qondirish uchun ushbu bankning yetarli likvidi qolmadi. Ayniqsa, texnologiya sohasida sarmoyalarning kamayib ketishi va depozitlarning qisqarishi orqali bank keyinchalik 21 milliard dollarlik qimmatbaho qog‘ozlarini sotishga majbur bo‘lib, 1,8 milliard dollar zarar ko‘rdi.
Ammo qimmatbaho qog‘ozlarini ziyonga sotish chorasi ham pullarini chiqarib olayotgan omonatchilar talablarini qondirish uchun kifoya qilmadi. Shunda bank tafovutni bartaraf etish uchun 2,25 milliard dollarlik yangi qimmatbaho qog‘ozlarni bosib chiqarish niyatida ekanini e’lon qildi. Ana shunda Silicon Valleyning asl moliyaviy vaziyati og‘ir ekanligi va likvidlikni ta’minlashdan ojizligi fosh bo‘ldi. Bu esa mijozlari orasida vahima paydo bo‘lishiga olib keldi, o‘z navbatida, bankka bo‘lgan ishonchning butunlay yo‘qolishiga sabab bo‘ldi… Minglab omonatchilardan o‘z pullarini chiqarib olish talablari kelib tushdi va bir kunning o‘zida bankdan 42 milliard dollar olib qo‘yildi, bankning birjadagi aksiyalari qulab tushdi.
Xuddi shunday sabablarga ko‘ra, Shveysariyadagi kattalik jihatidan ikkinchi o‘rinda turadigan va 167 yildan beri faoliyat qilayotgan Credit Suisse bank ham bankrotga uchradi.
Shuningdek, AQSHdagi yana ikkita bank (Signature va Silvergate) ham bankrotga uchrab, Silicon Valley nima bo‘lsa, ular ham shu ahvolga tushdi. To‘rtinchi amerikalik bank First Republic ham agar Amerikadagi o‘n bitta katta bank tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaganida xuddi shunday bankrotga uchrar edi. JPMorgan Chase banki yetakchilik qilgan banklar ushbu muammoli bankka 30 milliard dollar qo‘yish bilan uni yiqilishdan saqlab qolishdi.
Dunyoning oltita yirik Markaziy banklari esa o‘z qadamlarini muvofiqlashtirib, likvidlikni ta’minladi hamda krizisning boshqa tijorat banklariga o‘tib ketishini oldini olish uchun global tizim orqali AQSH dollari oqimini kuchaytirdi. Ushbu Markaziy banklar: AQSH Federal zaxira tizimi, Yevropa markaziy banki, Angliya banki, Yaponiya banki, Kanada banki, Shveysariya milliy bankidan iborat.
Kapitalistik moliya tizimida bankrot banklar muammosini hal etishning eng muhim vositasi pul to‘kib, sotib olish bo‘ldi… Buning natijasida Shveysariyaning «UBS» banki shu mamlakatning bankrotga uchragan Credit Suisse bankini sotib oldi hamda AQSH banklari ham u yerdagi bankrotga uchragan banklarni sotib olishdi.
Ushbu bankrotlarning oqibatlari:
Rivojlanayotgan texnologiya kompaniyalari 330 mingdan ziyod ish o‘rinlarini qisqartirdi. Ulardan 90 mingi birgina yil boshidan beri qisqartirilgan. Bu esa ishsizlikning o‘sishiga olib keldi.
Kichik omonatchilar pullari havoga uchdi, ammo 250 mingdan ortiq mablag‘ qo‘ygan yirik omonatchilar esa, ular sug‘urtalangani uchun hech narsa yo‘qotishmadi.
Shveysariyaning Credit Suisse bankiga o‘z hissalarini kiritgan Fors ko‘rfazi banklari katta ziyon ko‘rdi. Ular uchta bank: Saudiya Milliy tijorat banki, Qatar Investitsiya banki va Saudi Olayan Group.
AQSHning Harris Associates kompaniyasi esa, Shveysariyaning Credit Suisse bankidagi o‘zining barcha ulushini bankrotlikdan uch oy oldin sotib yuborgan. Demak, ko‘rinib turibdiki, yirik sudxo‘r banklar Fors ko‘rfazi banklariga qarshi til biriktirgan hamda yuqorida aytilgan bankning vayron bo‘lishi sabablari bu banklardan sir tutilgan.
Jahonning yirik sudxo‘r banklari kichik banklarni yutib yubormoqda, chunki bu vahshiylar dunyosida katta kitlargina yashay oladi.
Yechim nima?
Mana shunday banklar yemirilishining va pullar yo‘qotilishining yechimi Islomdan boshqasida yo‘q. Chunki ajratmagan holda kichik va yirik mulkdorlarning pulini himoya qiluvchi aniq-tiniq shar’iy qarash faqat Islomda bor. Zotan, Islom sudxo‘rlikni harom qilgan. Birja va aksionerlik shirkatlari ham dinimizda harom bo‘lib, majburiy qimmatbaho qog‘ozlarga ruxsat berilmaydi. Islomning puli esa, oltin va kumushdir. Yoki ikkalasi yoxud ikkalasining nomidan bo‘ladi. Agar iqtisodda mana shu shar’iy ahkomlarni tatbiq qiluvchi Islom davlati bo‘lsa, unda pullarning yo‘qotilishi degan narsa bo‘lmaydi. Aksincha, pul yo‘qotishlar kapitalizmda bo‘ladi va bunga yuqorida aytib o‘tilgan omillar sababdir.
Roya gazetasining 2023 yil 5 aprel chorshanba kungi 437-sonidan
