Xalifalik davlatida sog‘liqni saqlash siyosati
Bismillahir rohmanir rohiym
Xalifalik davlatida sog‘liqni saqlashning umumiy maqsadlari
Jismoniy salomatlikni saqlash
Jismoniy sog‘lomlik insonning tana a’zolari salomatligiga va ularni muntazam ravishda ishlab turishiga bog‘liq bo‘lib, mana shu salomatlik tufayli insonning fe’llari, xatti-harakatlari tabiiy ravishda bir maromda yuradi. Jismoniy sog‘liqni saqlash aholi shaxslari uchun kasallik paydo bo‘lmasdan yoki tarqalmasdan turib ulardan saqlanish bilan bo‘ladi. Agar kasallik sodir bo‘lgan bo‘lsa, uni davolash bilan bo‘ladi. Agar kasallik uzoq va surunkali davom etsa, bu kasallikni kuzatib borish lozim bo‘ladi. Shuning uchun sog‘larni ham, bemorlarni ham sog‘ligini saqlash sog‘larning sog‘ligini saqlash va kasalliklarning bemorlarga ta’sirini imkon qadar bartaraf etish bilan bo‘ladi. Jismoniy sog‘lomlik, yuqorida bayon qilib o‘tganimizdek, eng buyuk ne’matlardandir. Ushbu salomatlikni asrab avaylash va uni saqlash Xalifaga vojib bo‘lgan va aholisi uchun ta’minlashi zarur bo‘lgan asosiy ehtiyojlardandir. Rasululloh sallollohu alayhi va sallam marhamat qiladilar:
مَنْ أَصْبَحَ مِنْكُمْ آمِنًا فِي سِرْبِهِ مُعَافًى فِي جَسَدِهِ عِنْدَهُ قُوتُ يَوْمِهِ فَكَأَنَّمَا حِيزَتْ لَهُ الدُّنْيَا
“Kim sizlardan o‘z uyida tinch-xotirjam, tanu-joni sog‘, kundalik yeydigan taomi bo‘lsa, go‘yo u butun dunyoni qo‘lga kiritibdi”. Termiziy rivoyat qilgan va bu hadisni hasan, g‘arib, degan. Rasululloh sallolohu alayhi va sallam yana marhamat qiladilar:
الإمام راع ومسؤول عن رعيته
“Imom boshliq va o‘z xalqidan mas’uldir”. Buxoriy rivoyati.
Jismoniy sog‘liqqa rioya qilmaslik xalqqa zarar yetishiga olib keladi. Natijada, Rasululloh sallollohu alayhi va sallamning mana bu so‘zlariga asosan boshliq, yetakchi gunohga botadi:
لَا ضَرَرَ وَلَا ضِرَارَ، مَنْ ضَارَّ ضَارَّهُ اللَّهُ، وَمَنْ شَاقَّ شَاقَّ اللَّهُ عَلَيْهِ
“Zarar berish ham, zarar ko‘rish ham yo‘q. Kim zarar yetkazsa, unga Alloh zarar yetkazadi. Kim mashaqqatga solsa, uni Alloh mashaqqatga soladi”. Hokim “Al-Mustadrok”da rivoyat qilgan va bu hadisni Muslim shartiga ko‘ra, isnodi sahih, degan.
Ruhiy salomatlikni saqlash
Ruhiy sog‘lomlik shaxs doimiy xotirjamlikni xis qilishi bilan yuza keladi. Inson o‘zining g‘ariza va uzviy ehtiyojlarini islomiy aqidadan kelib chiqqan shar’iy ahkomlarga muvofiq, to‘g‘ri to‘ydirgandagina xotirjamlikni xis qiladi. Chunki, faqat islomiy aqidagina insonning hayotning ma’no-mohiyati haqidagi, o‘lganidan keyingi taqdiri haqidagi savollariga uning aqlini qanoatlantiradigan va fitratiga mos keladigan tarzda qoniqarli javob beradi. Chunki, Islomgina insonning barcha uzviy ehtiyojlari va g‘arizalarini – g‘arizalar orasidagi mutanosiblikni saqlagan holda – tartibli ravishda to‘ydirishni ta’minlaydi. Alloh ta’olo marhamat qiladi:
Surai Nahl oyati 97
مَنۡ عَمِلَ صَٰلِحٗا مِّن ذَكَرٍ أَوۡ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤۡمِنٞ فَلَنُحۡيِيَنَّهُۥ حَيَوٰةٗ طَيِّبَةٗۖ وَلَنَجۡزِيَنَّهُمۡ أَجۡرَهُم بِأَحۡسَنِ مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ
Erkakmi, ayolmi, kim mo‘min bo‘lgan holida solih amal qilsa, uni pok, go‘zal hayot kechirtirurmiz va albatta, ularni qilib yurgan amallarining eng go‘zali barobarida ajr ila mukofotlarmiz.
Alloh yana aytadi:
إِنَّ ٱلَّذِينَ قَالُواْ رَبُّنَا ٱللَّهُ ثُمَّ ٱسۡتَقَٰمُواْ فَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ () أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَنَّةِ خَٰلِدِينَ فِيهَا جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ
“Robbimiz Alloh, degan so‘ngra mustaqim yo‘lda yurganlar – ularga xech qanday xavf xatar yo‘q va ular xargiz xafa bo‘lmaslar. Ana ular jannat as’hoblari bo‘lib, qilgan amallariga mukofot tarzida, jannatda abadiy qolurlar”.[46:13-14].
Yana aytadi:
فَمَنِ ٱتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشۡقَىٰ ()وَمَنۡ أَعۡرَضَ عَن ذِكۡرِي فَإِنَّ لَهُۥ مَعِيشَةٗ ضَنكٗا
“Kim Mening hidoyatimga ergashsa, u xargiz adashmaydi va xargiz baxtsiz bo‘lmaydi. Kim Mening zikrim(Qur’on va hadis)dan yuz o‘girsa, albatta uning uchun baxtsiz xayot bitilgandir”.[20:123-124].
Agar inson dunyo hayotiga Islom nuqtai nazaridan qarasa, unga yetayotgan balo va musibatlar Alloh tomonidan bo‘lgan sinov ekanligiga amin bo‘ladi. Bu musibatlarning mukofoti esa, agar u sabr va ihtisob qilsa, albatta jannat bo‘lajakki, u yerda hech qanday qiyinchilik va mashaqqat bo‘lmaydi. Shuning uchun u o‘ziga yetayotgan musibatdan qattiq iztirob chekmaydi, boshiga tushgan yomonlikdan jazavaga tushmaydi. Sahihi Muslimda Rasululloh sallollohu alayhi va sallamdan qilingan rivoyatda aytiladi:
عجباً لأمر المؤمن، إن أمره كله له خير، وليس ذلك لأحد إلا للمؤمن، إن أصابته سراء شكر فكان خيراً له، وإن أصابته ضراء صبر فكان خيراً له
“Mo‘minning ishiga tang qolasan. Uning xamma ishi yaxshi. Bunaqasi mo‘mindan boshqa birortasiga berilmagan; Agar unga yomonlik yetsa, shukr qiladi. Bu uning uchun yaxshi. Agar unga zarar yetsa, bunga sabr qiladi. Bu ham uning uchun yaxshi”.
Islom hayotida ruhiy salomatlik jamiyatdagi islomiy tushunchalar va islomiy tuyg‘ularning markazlashishi ortidan ro‘yobga chiqadi. Islomiy tushuncha va islomiy tuyg‘ularning markazlashishi davlatdagi ta’lim jihozi va uning manhajlari hamda Islom jamiyatida faoliyat yuritadigan islomiy partiyalar va Islom tushunchalarini yoyishga asosolangan ommaviy axborot vositalari orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, jamiyatda iymoniy muhitni yaratish, aholining qalbida taqvoni kuchaytirish ham ruhiy salomatlik va xotirjamlikni paydo qilishga o‘z hissasini qo‘shadi. Bu esa, shar’iy ahkomlarni tatbiq etish, yaxshilikni namoyish etish, ma’rufga buyurish, buzuqlikni parchalab tashlash, munkardan qaytarish, shar’iy tushunchalarni tarqatish va islomiy qiymatlarni muhofaza etish bilan amalga oshadi.
Ruhiy salomatlik(ko‘ngil tinchligi, xotirjamligi) shaxslarning yemoq-ichmoq, kiyim-kechak va turar joylar kabi asosiy ehtiyojlarini ta’minlashga bog‘liq. Shunday ekan, bu ehtiyojlar qondirilmasa, albatta bu o‘limga olib keladi. Agar bu ehtiyojlar qisman to‘ydirilsa, gohida bu ruhiy iztirobga va bexalovatlikka olib keladi. Shuning uchun asosiy ehtiyojlarni qondirishni ta’minlaydigan, shaxsga imkon qadar kamoliy ehtiyojlarini qondirishni muyassar qilib beradigan islomiy iqtisod nizomini tatbiq etish jamiyatda ruhiy salomatlikni saqlash uchun lozim va zarurdir.
Xavfsizlikka nisbatan ham xuddi shunday. Xavfsizlik ham xalqning ehtiyoji bo‘lib, agar u qondirilmasa, bezovtalik va ruhiy sog‘lomlikning buzulishiga olib keladi. Islom davlatida armiya va ichki ishlar vazirligi jamiyatda xavfsizlikni ta’minlash uchun xalqni ichki va tashqi dushmanlardan himoya qilish bilan shug‘ullanadi.
Ruhiy sog‘lomlik(ko‘ngil tinchligi, xotirjamligi) jismoniy sog‘lomlik uchun zarur omildir. Ruhiy xastaliklar organizm qancha kuchli bo‘lmasin, jismoniy zaiflikni keltirib chiqaradi. Gohida o‘limga olib boradi. Ruhiy sog‘lomlikning kaliti islomiy aqidan kelib chiqqan to‘g‘ri tushunchalardir. Alloh ta’olo aytadi:
يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَتۡكُم مَّوۡعِظَةٞ مِّن رَّبِّكُمۡ وَشِفَآءٞ لِّمَا فِي ٱلصُّدُورِ وَهُدٗى وَرَحۡمَةٞ لِّلۡمُؤۡمِنِينَ
“Ey insonlar! Darhaqiqat sizlarga Pavardigoringiz tarafidan mav’iza va qalblardagi narsalar uchun shifo, hidoyat va mo‘minlar uchun rahmat keldi”. [10:57].
Alloh yana aytadi:
وَنُنَزِّلُ مِنَ ٱلۡقُرۡءَانِ مَا هُوَ شِفَآءٞ وَرَحۡمَةٞ لِّلۡمُؤۡمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ ٱلظَّٰلِمِينَ إِلَّا خَسَارٗا
“Qur’onni mo‘minlar uchun shifo va rahmat o‘laroq nozil qilurmiz. U zolimlarga ziyondan boshqani ziyoda qilmas”.
Rasululloh sallollohu alayhi va sallam marhamat qiladilar:
ألا وإنَّ في الجَسَدِ مُضْغَةً، إذا صَلَحَتْ، صَلَحَ الجَسَدُ كُلُّهُ، وإذا فَسَدَتْ، فَسَدَ الجَسَدُ كُلُّهُ، ألا وهي القَلْبُ
“Ogoh bo‘lingki, jasadda bir parcha et bor. Agar u yaxshi bo‘lsa, butun jasad yaxshi bo‘ladi, agar u buzulsa, butun jasad buzuladi. Ogoh bo‘lingki, bu yurakdir.” Muttafaqun alayh. Shuning uchun ruhiy sog‘lomlikni saqlash Islom davlatida sog‘liqni saqlashning eng muhim maqsadlaridandir.
Aholi salomatligini saqlash
Aholi salomatligini saqlash ichimlik suvi, oziq-ovqat, havoning tozaligi, atrof muhit tozaligi va boshqa sohalar kabi butun jamiyat salomatligiga ta’sir qiluvchi omillarga ta’alluqlidir. Aholi sog‘lig‘ini saqlash sog‘liqni mustahkamlashga davlat darajasida, davlat tomonidan amalga oshiriladigan tartib va loihalarni o‘z ichiga oladigan kanalizatsiya tarmoqlarini yotqizish va tabiiy dorixonalarni tashkil etish kabi siyosiy yo‘llar orqali erishish maqsad qilinadi. Yana aholi sog‘lig‘ini mustahkamlashga qaratilgan davlat siyosati – yo‘l harakati qoidalari, shovqin-suron solmaslik va atrof muhitni ifloslantirmaslik kabi Xalifa tabanniy qilib, bu qonunlarga amal qilishga aholini majbur etadigan qonunlarni ham o‘z ichiga oladi. Aholi sog‘lig‘ini saqlash aksar hollarda kasallikni davolashdan ham ko‘ra ko‘proq ulardan saqlanishga asoslanadi. Zero, kasalliklardan saqlanish sog‘liqni saqlashdagi foydasi ko‘p, natijasi mo‘l bo‘lgan eng muhim omillardandir. Shuningdek, aholi sog‘lig‘ini saqlash sog‘liqni saqlash ta’limi va sog‘lom turmush tarzi namunalarini bayon etish orqali aholi sog‘lig‘ini mustahkamlashga harakat qiladi. Aholi barqaror iyjobiy jarayon kabi yaxshi salomatlik sharoitlaridan foydalanishi uchun sharoitlarni vujudga keltirish orqali aholining salomatligini mustahkamlashga intiladi. Islom davlatida atrof muhit tozaligiga e’tibor berish, ekologik xavf omillari bilan kurashish, aholini toza ichimlik suvlari bilan ta’minlash, havoning tozaligini muhofaza qilish, uning bulg‘anishini oldini olish, havo ifloslanishining salbiy asoratlari bilan kurashish, sun’iy oziq-ovqatlarni tekshirib borish va ularning shaxslarning salomatligiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatishini nazorat qilib borish aholi sog‘lig‘ini saqlashga bog‘liq ishlardandir. Yana, tabiiy ofatlar bilan kurashish, global epidemiyalarga qarshi kurashish va ularni oldini olish hamda ularning zaralarini bartaraf etish ham aholi sog‘lig‘ini saqlash o‘rinlaridan hisoblanadi. Aholi sog‘lig‘ini saqlash sohasiga “Epidemiyalar va global ofatlarga nisbatan global sog‘liqni saqlash”, deb ataladigan narsa ham kiradi.
Sog‘liqni saqlash aholining har birini o‘z ichiga oladi
Sog‘liqni saqlash asosiy ehtiyoj ekanligiga kelgan shar’iy dalillar umumiy dalillar bo‘lib, bu dalillar musulmonmi, zimmiymi, aholining barchasini o‘z ichiga oladi: kuchligidan ham, zaifidan ham, boyidan ham, kambag‘alidan ham, mo‘minidan ham, kofiridan ham javobgar. Zero, Imom-Yetakchi o‘z xalqidan mas’uldir. Davlat ta’minlashi vojib bo‘lgan sog‘liqni saqlash – ta’minlamaslik zararga olib kelishi mumkin bo‘lgan barcha tibbiy xizmatlarni o‘z ichiga oladi. Albatta, bundan kamoliy tibbiy xizmatlar mustasno. Negaki, – shar’iy sabablarga ko‘ra – tishlarni oqartirish, estetik terapevtik amaliyotlari va hokazo kabi kamoliy tibbiy xizmat ko‘rsatishning mavjud bo‘lmasligi zararga olib kelmaydi. Biroq, davlat imkon qadar aholining kamoliy tibbiy xizmatlardan foydalanishlari uchun imkon yaratishga ham harakat qiladi.
Sog‘liqni saqlash xizmatining bepulligi
Davlat sog‘liqni saqlashni tibbiy xizmatga mablag‘i yetarli boy yoki mablag‘i yo‘q kambag‘al bo‘lishlaridan qat’iy nazar aholi shaxslarining barchasi uchun bepul taminlaydi. Chunki sog‘liqni saqlash har bir insonning, boyini ham, kambag‘alini ham asosiy ehtiyojidir. Bu ish davlat xazinasiga og‘ir yuk bo‘lib tushishiga qaralmaydi. Negaki, sog‘liqni saqlash masalan, sog‘liqni saqlash mablag‘larining muayan qismini to‘lash yoki zaruriy bepul tibbiy xizmatlarning ayrim toifa kishilargagina cheklash kabi shariatda kelmagan cheklovlar bilan cheklanishi mumkin emas. Biroq, Buxoriy Anas raziyalloxu anhudan rivoyat qilgan hadisda kelganidek, agar xohlovchilar bo‘lsa, ular o‘zlarining mablag‘lari evaziga yanada mukammalroq tibbiy hizmatdan foydalanishlari man’ etilmaydi. Anas raziyallohu anhu aytadilar:
دَعَا النبيُّ صَلَّى اللَّهُ عليه وسلَّمَ غُلَامًا لَنَا حَجَّامًا، فَحَجَمَهُ، فأمَرَ له بصَاعٍ، أَوْ مُدٍّ، أَوْ مُدَّيْنِ، وَكَلَّمَ فِيهِ، فَخُفِّفَ عن ضَرِيبَتِهِ
“Nabiy sallollohu alayhi va sallam bizning bir hijomachi yigitni chaqirdilar. Yigit Payg‘ambarimiz sallollohu alayhi va sallamni hijoma qildi. So‘ng Rasululloloh sallollohu alayhi va sallam u hijomachiga bir yoki ikki so’ yoki bir mudd yoki ikki mudd miqdorida haq to‘ladilar va u haqida gaplashib, to‘lov-sog‘lig‘ini yengillatdi”(ya’ni ba’zi xo‘jaynlar qullari uchun kunlik to‘lov-soliq belgilab qo‘yar edi). Hijoma o‘sha davrda eng keng tarqalgan davo usullaridan edi. Bu hadisda – agar shaxs xohlasa – o‘zi uchun meditsina va tibbiy hizmatlardan to‘laligicha, oliy, kamoliy darajada foydalanishi mumkinligiga dalolat bor.
Sog‘liqni saqlash fanlaridagi mukammallik va taraqqiyot
Sog‘liqni saqlash zaruriy ehtiyoj bo‘lib, uni ta’minlash Ummatning hayotiy manfaati deb e’tiborga olinadi. Bu ehtiyojni qondirmaslik Ummatning hayotiga tahdid soladi. Shuning uchun Islom davlati sog‘liqni saqlash sohasida olamdagi davlatlarning eng peshqadami bo‘lishi zarur. Islom davlati tabiblar, professorlar hamda sog‘liqni saqlash uchun lozim bo‘lgan uslub va vositalarni ixtiro qilishga ilmiy va tajribaviy layoqati yetarli bo‘lgan mutaxasislar jamoasini vujudga keltirish zarur. Ularga ilmiy tadqiqot va yangiliklar yaratishlari uchun eng qulay imkoniyatlarni yaratib berishi lozim. Maqsad Islom davlati sog‘liqni saqlash borasidagi ishlarning tizginini o‘z qo‘liga olsin va U o‘zini o‘zi ta’minlay olsin. Toki, sog‘liqni saqlash manfaati umidida kofir davlatlarning ta’siriga tushib qolmasin. Alloh ta’olo marhamat qiladi:
وَلَن يَجۡعَلَ ٱللَّهُ لِلۡكَٰفِرِينَ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِينَ سَبِيلًا
“Alloh ta’olo kofirlar uchun mo‘minlarning ustiga hech qachon yo‘l qilmaydi”.[4:141].
Ushbu oyati karima talab ma’nosida xabardir. Oyati karimada abadiylikni ifodalaydigan “لن” xarfi ishlatilgan. Bu kofirlarning mu’minlar ustidan hukmronlik qilishlaridan qaytaruv qat’iy qaytaruv ekanligiga qarina-ishoradir. Bu tahrimni ya’ni kofirlar mu’minlar ustidan hukmronlik qilishlari haromligini ifodalaydi. Bu umumiy nassdir. Chunki, سبيلا “Sabiylan” so‘zi nafiy siyoqida nakra holida(qaytaruv oqimida noaniq saratda) kelgan. Shuning uchun ushbu nass o‘zining umumiyligi bilan harbiy, saqofiy, tibbiy va boshqa barcha hukmronliklarni o‘z ichiga oladi.
Favqulodda vaziyatlarga va istisno holatlariga qarshi kurashishga tayyorgarlik
Vulqonlar, zilzilalar, bo‘ronlar va suv toshqinlari kabi tabiiy ofatlar, kimyoviy, bakteriologik, yadroviy qurollar kabi ommaviy qirg‘in qurollari bilan qilingan hujumlar, harbiy ofatlar istisno holatlari bo‘lib, ularni bartaraf etish, ularning ta’sirini ozaytirish hamda ularning asorotariga qarshi tezlik hamda faollik bilan kurashish doimiy xozirlikni, jangovor shaylikni talab etadi.
Albatta Islom davlati bunday ofatlarga qarshi himoya choralarini kuchaytirish, bunday holatlar yuz bergan taqdirda ularga qarshi kurashishga shay turishdan va ofatlardan keyin vaqtinchalik boshpanalar tayyorlashdan mas’uldir. Bu ishlar o‘z aholisi qarshisida Xalifa bajarishi vojib bo‘lgan ishlar sarasiga kiradi. Biroq, bunday ofatlarga qarshi kurashishda eng avvalo Islom davlati javobgar deb, musulmonlar shaxs sifatida bu ofatlarga qarshi bir chetda kuzatuvchi, tomoshabin bo‘lib turishlari to‘g‘ri emas. Chunki, zararni ketkazish dalillari, talofat ko‘rgan va musibat chekkanga yordam qo‘lini cho‘zish vojibligi dalillari umumiy dalillar bo‘lib, bu dalillar davlatni ham, shaxslarni ham o‘z ichiga oladi. Rasululloh sallollohu alayhi va salla marhamat qiladilar:
مَنْ ضَارَّ ضَارَّهُ اللَّهُ، وَمَنْ شَاقَّ شَاقَّ اللَّهُ عَلَيْهِ
“Kim zarar yetkazsa, unga Alloh zarar yetkazadi. Kim mashaqqatga solsa, uni Alloh mashaqqatga soladi”. Hokim “Al-Mustadrok”da rivoyat qilgan va bu hadisni Muslim shartiga ko‘ra, isnodi sahih, degan.
المسلم أخو المسلم لا يظلمه ولا يُسْلمه، ومن كان في حاجة أخيه كان الله في حاجته، ومن فرج عن مسلم كربة فرج الله عنه كربة من كربات يوم القيامة، ومن ستر مسلما ستره الله يوم القيامة
“ Musulmon musulmonning birodaridir. Unga zulm ham qilmaydi, uni taslim ham qilmaydi. Kim o‘z birodarining hojatini chiqarsa, uning hojatini Alloh chiqaradi. Kim bir musulmonnning musibatini yengil qilsa, qiyomat kunida Alloh uning musibatlarini yengil qiladi. Kim bir musulmonning aybini yashirsa, qiyomat kunida Alloh uning aybini yashiradi”. Imom Buxoriy o‘z sahihida rivoyat qilgan.
المُؤْمِن لِلْمُؤْمِنِ كَالْبُنْيَانِ يَشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضًا. وشَبَّكَ أصَابِعَهُ
“Mo‘min mo‘min uchun ba’zisi ba’zisini tirgab turadigan bir binoga o‘xshaydi va barmoqlari orasini mahkam bog‘ladi”. Imom Buxoriy o‘z sahihida rivoyat qilgan. Mana bu dalillarning barchasi talofat ko‘rganga yordam berishni davlatga vojib qilgani kabi musulmon shaxslarga ham vojib qiladigan umumiy dalillardir. Shuning uchun davlat ofat yuz berganda, xozirlik ko‘rib, musulmon shaxslardan yordam so‘raydi, ulardan ko‘ngilliklar guruhlarini tuzadi. Ofatlarga qarshi kurashish vaqtida ularning hatti-harakatlarini tartibga soladi. Mutaxassis rasmiy kadrlar bilan ko‘ngilli otryadlar xarakatlarini moslashtiradi. Shuningdek, davlat – agar baytul molda mablag‘ yetishmasa – yordam ko‘rsatuvchi harakatlarga mablag‘ ajratish uchun boylarga soliq soladi.
Soliqni saqlash siyosatini amalga oshirish uchun ma’muriy tizimni ishlab chiqish
Sog‘liqni saqlash siyosatini amalga oshirish hamda uning oliy maqsadlarini ro‘yobga chiqarish uchun ma’muriy tizim mavjud bo‘lishi zarur, ya’ni, Xalifalik davlatida sog‘liqni saqlashning ma’muriy nizomi mavjud bo‘lishi lozim. Bu nizom kerak paytda sog‘liqni saqlash aholining barchasiga birdek yetib borishini kafolatlaydigan oliy darajada bo‘lishi hamda omma xalq sog‘lig‘ini saqlash uchun ishlashi lozim. Islom davlatida sog‘liqni saqlashning ma’muriy nizomi tibbiy xizmat ko‘rsatish va davolashda soddalik va ildamlikka quriladi. Ma’muriy idorani boshqarayotgan kishilarning yetarli darajada bilimli va tajribali bo‘lishiga quriladi. Bu umumiy shaklda manfa’atlarni amalga oshirish voqe’sidan olingandir. Zero, har qanday manfaat sohibi uni tezroq qo‘lga kiritishni va mukammal tarzda amalga oshirilishini istaydi. Imomi Muslim o‘z “Sahih”ida rivoyat qilgan hadisda Rasululloh sallohu alayhi va sallam marhamat qiladilar:
إن الله كتب الإحسان على كل شيء، فإذا قتلتم فأحسنوا القِتلة، وإذا ذبحتم فأحسنوا الذِّبحة، وليُحدَّ أحدكم شفرته، وليرح ذبيحته
“Albatta Alloh ta’olo har bir narsada ehsonni-chiroylilikni farz qilgan. Shuning uchun agar qatl etsanglar, qatlni chiroyli amalga oshiringlar. Agar jonliq so‘ysanglar, so‘yishni chiroyli qilinglar. Sizlardan biringiz pichog‘ini o‘tkirlasin, toki so‘yayotgan jonivori rohatlanib jon bersin”. Demak, amallarini bajarishda ularni chiroyli bajarishga musulmon shariat tomonidan buyurilgandir. Manafa’atlarni amalga oshirishda ushbu ehsonga – amallarni chiroyli bajarishlikka – erishish uchun ma’muriy idorada uchta sifat mujasam bo‘lishi lozim; birinchisi, nizomdagi soddalik. Chunki bu yengillik va qulaylikka olib keladi. Soddalik bo‘lmagan joyda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Ikkinchisi, muomaladagi ildamlik. Chunki bu manfa’at sohibiga qulaylik yaratadi. Uchinchisi, qudrat va kifoya, ya’ni ish olib boruvchilar kuchli hamda ularda yetarli bilim, tajriba bo‘lishlari lozim. Ushbu ikkisini: qudrat va kifoyani ayni amalning o‘zini bajarish taqazo qilganidek, amalni chiroyli bajarish ham vojib qiladi.
