Qirg‘iziston qarzini to‘lamasa, muhim ob’ektlar Xitoy nazoratiga o‘tadi
Qirg‘iziston prezidenti Sadir Japarov agar rasmiy Bishkek XXR oldidagi tashqi qarzini to‘lamasa, mamlakatdagi ba’zi muhim ob’ektlar Xitoy nazorati ostiga o‘tishi mumkinligini istisno qilmadi. Bu haqda “Kabar” Qirg‘iziston davlat axborot agentligi e’lon qilgan respublika rahbarining intervьyusiga asoslanib “Rossiyskaya Gazeta” xabar berdi.
Sadir Japarovning so‘zlariga ko‘ra, mamlakatning tashqi qarzi bankka beriladigan oddiy kredit kabi tizim bo‘yicha to‘lanadi. Mabodo qarz oluvchi o‘z majburiyatlarini bajara olmasa, ularni mol-mulk bilan to‘laydi. Shunday qilib Xitoy nazorati ostiga o‘tishi mumkin bo‘lgan inshootlar orasida Qirg‘iziston rahbari mamlakat shimolidagi eng yirik elektr inshooti – Bishkek issiqlik elektr stantsiyasi, Datka-Kemin elektr uzatish liniyasi, shuningdek, respublikaning shimoli va janubini birlashtiruvchi yo‘l sanab o‘tilgan.
“Biz ular uchun pul oldik. Agar biz o‘z vaqtida to‘lamasak, ushbu ob’ektlarni boshqarish boshqa tomonga o‘tadi. Agar bu etarli bo‘lmasa, unda ular boshqa bir ob’ektlarni olish huquqiga ega”, – deya ta’kidlagan Japarov.
Japarovning fikricha, ushbu infratuzilma loyihalari uchun mablag‘ ajratish to‘g‘risida kelishuvlar avvalgilar davrida tuzilgan.
“Ammo biz qarzlarni o‘z vaqtida to‘layapmiz. 2020 yilning 31 dekabriga qadar biz 30 million dollar to‘lashimiz kerak edi. Bu mablag‘ni butunlay to‘ladik. Bu yil ham to‘lashimizga ishonamiz. Bizda mablag‘ manbalari mavjud”, – deya qo‘shimcha qilgan u.
Izoh: Ma’lumki, Bishkek IESni modernizatsiyalash ishi 2014-2017 yillar oralig‘ida Xitoyning TVEA kompaniyasi tarafidan amalga oshirilgandi. U Xitoyning “Eksimbank”i tomonidan ajratilgan 386 million dollarlik foizli kredit bilan moliyalashtirilgan edi. Kredit 2033-yilga qadar 480 million dollar qilib qaytarilishi kerak. IES modernizatsiyasi bo‘yicha tekshiruv olib borilganda Xitoy kompaniyasi sotib olingan buyumlarni o‘ta qimmat ko‘rsatgani aniqlangan (misol uchun: bir dona ombir 600$). Natijada 250 million dollarlik ish 386 million dollarga aylandi.
2012-yil boshida “Qirg‘iziston milliy elektr tarmoqlari” OAJ Xitoyning TBEA kompaniyasi bilan uch yil muddatda 500 kV kuchlanishli “Datka-Kemin” elektr uzatish liniyasini qurish bo‘yicha shartnoma imzoladi. Shartnoma miqdori 389 million dollarni tashkil etgan va bu mablag‘ni ham Xitoyning “Eksimbank”i ajratgan edi. Qarz yillik 2 foiz ustama, 9 yili imtiyozli davr bilan 20 yilga berilgan edi. Bundan tashqari, qirg‘iz hukumati mamlakat shimolini janub bilan bog‘laydigan yo‘l qurish va Bishkek yo‘llarini tiklash uchun Xitoydan qarz olgan.
E’tiborli jihati shundaki, Xitoy kreditlari bir xil sxemada rasmiylashtiriladi. Xitoy biror mamlakatda amalga oshirishi rejalashtirilgan loyiha uchun qarz ajratadigan bo‘lsa, qarz ajratuvchi bank ham, uni amalga oshiradigan pudratchi ham Xitoy kompaniyasi bo‘ladi. Kompaniya loyihani uskunalar va ishchi kuchi bilan ta’minlaydi. Shu tariqa olingan qarzlar tasarrufi to‘lig‘icha Xitoy nazorati ostida bo‘ladi va pullar mohiyatan Xitoyda qoladi. Bishkek IES uchun ham, “Datka-Kemin” EUL uchun ham Xitoyning “Eksimbank”i qarz ajratdi, pudratchi esa TBEA kompaniyasi bo‘ldi. Qarz olgan hukumat Xitoy kompaniyasi uskunalarni qanchaga sotib olayotganini, Xitoydan olib kelingan ishchilarga qancha maosh to‘layotganini, ishning sifatini nazorat qila olmaydi. Natijada loyiha sifatsiz bajarilgani kamlik qilganidek yana davlat qarzdor ham bo‘lib qoladi. Bishkek IESda rekonstruktsiya qilinganidan olti oy o‘tmay turib avariya sodir bo‘lgani, odamlar qishning chillasida issiqliksiz qolgani bunga misol bo‘la oladi.
Xitoy qarz oluvchi tomonga qarz shartlarini oshkor etmaslikni shart qilib qo‘yadi. Qarzini to‘lay olmagan davlatlar Xitoyga tabiiy boyliklari yoki hududini berishga majbur bo‘lganiga misollar talaygina.
Avvalroq Sadir Japarov axborot agentliklaridan biriga bergan intervьyusida sobiq davlat rahbari Almazbek Atambaev davlat qarzi bo‘yicha bitimlar imzolagani, ular tufayli Qirg‘iziston ko‘plab ob’ektlaridan mahrum bo‘lishi mumkinligini ma’lum qilgandi. Ammo u gap aynan qaysi ob’ektlar va kredit bitimlari haqidagi gap borayotganiga oydinlik kiritmagan edi. Demak, Xitoy qarz evaziga yuqoridagi ob’ektlarni berishni talab qilyapti. Japarov prezidentlik saylovi arafasida “Xitoyning qarzidan qutulish yo‘llarini izlayapmiz. Qutulish yo‘li bor. Buni topamiz”, -degan edi. U topgan yo‘llardan biri – konlarni Rossiyaga berishdan iborat bo‘ldi. Bundan xulosa qilish mumkinki, Qirg‘iziston da’vo qilayotgan “mustaqillik” savol ostida turipti. U yo strategik muhim obьektlarini Xitoyga berib uning mustamlakasiga aylanadi yoki tabiiy boyliklarini Rossiyaga o‘tkazib berish orqali “rus imperiyasi”ning tuzog‘ida qoladi.
Bundan boshqa uchinchi yo‘l ham bor. Bu – Qirg‘iziston aholisining 85 foizidan ziyodi e’tiqod qiladigan Islom hukmlariga qaytib, Xalifalik davlatini tiklash orqali mustamlakachilarning qonli panjalarini chopib tashlashdan iborat. Faqat xalifalik davlatigina nafaqat Qirg‘iziston, balki butun islomiy yurtlarga zulukdek yopishib olib qonini so‘rayotgan, boyliklarini talon-taroj qilayotgan, shuncha boyliklar ustida yashashlariga qaramay, musulmonlarni bir burda nonga zor qilayotgan eb to‘ymas ochofatlarni tiyib qo‘yishga qodir. Agar Qirg‘iziston xalqi mushriklar yoki mulhidlar qo‘lida qo‘g‘irchoq bo‘lishni istamasalar uni barpo etish yo‘lida harakat qilishlari shart.
Abdurahmon Odilov
