بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
Taklif xitobi
Taklif – lug‘atda – التَكْلِيف – topshirish, zimmaga yuklash, javobgarlikni yuklash degan ma’nolarni anglatadi. Xitob – esa, خَطَبَ “so‘zini aytdi”, ya’ni tinlovchilarga qarata maqsadini ifodaladi degan ma’nodagi so‘zdan olingan bo‘lib, u “aytilgan so‘z”, “maktub” degan ma’nolarni ifodalaydi. Taklif xitobi: Shore’ (shariat egasi)ning talab yoki ixtiyor berishga, ya’ni bajarish yoki tark etish talabiga yoki qilish va qilmaslik o‘rtasida ixtiyor berishga aloqador bo‘lgan xitob (aytilgan so‘zi, maktub)i bo‘lib, ulardan qat’iy xitob bo‘lganlari to‘rt turlidir:
Birinchi turi Qur’ondir. Undagi aytilgan so‘zlar ham, ma’nolari ham Alloh Taolodan:
وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى
„Va u (sizlarga keltirayotgan Qur’onni) o‘z havoyi-xohishi bilan so‘zlamas. U (Qur’on) faqat (Alloh tomonidan payg‘ambarga) vahy qilinayotgan bir vahydir“, [53:3-4]
Alloh Taolo yana aytadi:
يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ
Ey mo‘minlar, Alloh va Uning payg‘ambariga xiyonat qilmangiz va bilgan holingizda sizlarga ishonib berilan narsalarga (ya’ni, dinga va boshqa har qanday omonatlarga) xiyonat qilmangiz! [8:27].
Ikkinchi turi Hadislardir. Ulardagi ma’nolar Alloh Taolo tarafidan, lekin ulardagi ma’nolarni Rosululloh (s.a.v) o‘z tomonidan bo‘lgan so‘zlar bilan ifodalagan. Hadislar Allohdan vahiy ekanligi Qur’onda ochiq bayon qilingan. Alloh Taolo aytadi:
قُلْ إِنَّمَا أُنذِرُكُمْ بِالْوَحْيِ
– „Ayting: «Men sizlarni faqat vahy bilan qo‘rqitib-ogohlantirurman»“ [21:45]
إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ
– „Men faqat o‘zimga vahy qilinadigan narsaga ergashurman“, [46:9]
إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا يُوحَى إِلَيَّ مِنْ رَبِّي
– „Men faqat Parvardigorimdan kelgan vahygagina ergashurman“, [7:203]
Uchinchi turi sahobalar ijmo’sida ifodalangan. Ya’ni biror ishni sahobalar hech qanday qarshi fikrsiz, bir fikrga qelib qilishgan ishlar ham Shore’ning xitobidir. Bu xitoblarni: “faqat hukmi bizlarga etib kelganu, lekin rivoyat qilinmagan hadislar” deb tushuniladi. Haq Taolo ularni quydagicha sifatlagan:
وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنْ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ
وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ
Muhojir va ansorlardan bo‘lmish avvalgi peshqadamlar, hamda ularga chiroyli amallar bilan ergashgan zotlar — Alloh ulardan rozi bo‘ldi va ular ham Undan rozi bo‘ldilar. Yana (Alloh) ular uchun ostidan daryolar oqib turadigan, ular abadiy qoladigan jannatlarni tayyorlab qo‘ydi. Mana shu buyuk baxtdir. [9:100]
Turtinchi turi qiyosdir. Ya’ni nususda kelgan bir ishning hukmini ikkinchi bir ishga taqqoslab, nususdagi illat (bois-sabab) unda ham bo‘lgani uchun o‘sha hukmni ikkinchi ishga ham qo‘llash. Allox Taolo bandalarning zimmasiga yuklayotgan ishlarni bayon qilish chog‘ida ba’zi hukmlarni talab qilishga undovchi bois (illat-sabab)larini ham bayon qilgan. Shu illat bor joylarda ushbu hukmlar quchga kiradi. Illat yo‘qolishi bilan hukmlar ham yo‘q bo‘ladi. Omidiyning “Ahkom”ida Nabiy (s.a.v):
«بَعَثَ مُعَاذاً وَأَبَا مُوسَى إِلَى الْيَمَنِ قَاضِيَيْنِ، كُلّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَلَى نَاحِيَةٍ، فَقَالَ لَهُمَا: بِمَ تَقْضِيَانِ؟ فَقَالاَ: إِذَا لَمْ نَجِدِ
الْحُكْمَ فِي الْكِتَابِ وَلاَ السُّنَّةِ قِسْنَا الأَمْرَ بِالأَمْرِ، فَمَا كَانَ أَقْرَبَ إِلَى الْحَقِّ عَمِلْنَا بِهِ، فَقَالَ عَلَيْهِ الصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ: أَصَبْتُمَا».
“Muoz va Abu Musoni Yamanning har birini bir tarafiga ikki qozi qilib yubordi. Ularga: nima bilan hukm qilasiz-deb so‘raganida, agar hukmni Kitobda ham, sunnatda ham topmasak bir ishni ikkinchi ishga taqqaslaymizda, ulardan haqqa yaqinrog‘iga amal qilamiz – deb javob berishdi. Shunda; to‘g‘ri aytdinglar – deb javob berdilar” degan rivoyat keladi.
Taklif xitobidagi shar’iy axkomlar faqat beshta turli bo‘ladi:
1. Agar xitobda bajarishni talab qilish qat’iy talabga aloqador bo‘lsa, vojib (javobgarlik) yoki farz (talab, topshiriq) bo‘ladi. Farz va vojib ikkisi ham – shariat e’tiborida – bir ma’noda. Vojibni qasddan bajarmagan, tark qiluvchi shar’an mazammat qilinadi-qoralanadi. Uni mazammat qilishning shar’an ma’nosi; tark qilgani uchun kamchilikka yo‘l qo‘ygan va malomatga loyiq ekanligi bo‘lib, u Allohning Kitobida, Rosuli (s.a.v)ning sunnatida yoki sahobalar ijmosida kelgan bo‘lishidir. Biror ishni tark qilgani uchun odamlarning mazammat qilishining e’tibori yo‘q. Balki e’tibor shariatda kelgan mazammat-qoralashdir. Qat’iy talab qilingan ishning vojibligi jihatidan farzi ayn bilan farzi kifoya orasida farq yo‘q.
2. Agar Shore’ning xitobi biror ishni bajarish qat’iy bo‘lmagan talabga aloqador bo‘lsa, ya’ni Shore’ biror ishni qilishni talab qilsayu, lekin qat’iy emas bo‘lsa u mandubdir. Ibodatlarda sunnat deyiladi. Mandubni qiluvchi shar’an maqtovga loyiq bo‘lib, uni tark qiluvchi shar’an mazammat qilinmaydi-qoralanmaydi. Uni yana nafl deb ham nomlandi.
3. Agar Shore’ning xitobi fe’lni tark qilish uchun bo‘lib, qat’iy talabga aloqador bo‘lsa, u harom yoki maxzurdir. Masalan: sudho‘rlik harom, bu hukm ibn Moja rivoyat qilgan hadisda: «Payg‘ambar (s.a.v) riboni eyuvchini, ediruvchini, guvohlarini va yozuvchini (kotibni) la’natladilar» deb xitob qilingan. Haromni qiluvchi shar’an mazammat qilinadi.
4. Agar Shore’ning xitobi qat’iy bo‘lmagan talabga aloqador bo‘lsa, u makruxdir. Uni tark etuvchi shar’an maqtalsa, uni qiluvchi shar’an mazammat qilinmaydi.
5. Agar Shore’ning xitobi qilish yoki qilmaslik orasida ixtiyor berishga aloqador bo‘lsa, garchi amr siyg‘asida kelgan bo‘lsa ham u mubohdir. Ixtiyor berish uchun kelgan nass ochiq-oydin bo‘ladimi, masalan: bayning hukmi muboh bo‘lib, uni Alloh Taolo “Baqara” surasida bayon qilgan kabi:
وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا
– „Alloh bay’ni halol va sudxo‘rlikni harom qildi“. [2:275]
Yoki talab siyg‘asidan ixtiyorlik tushuniladimi, farqi yo‘q, xuddi ikki xil holatdagi bitta hukm(bay) haqida naxiydan keyin amr kelganidek, masalan: “Jum’a” surasida Alloh Taolo jum’a namozi vaqtida savdo bilan shug‘ullanishlikni harom ekani haqidagi hukmini nozil qildi:
يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِي لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
Ey mo‘minlar, qachon Jum’a kunidagi namozga chorlansa (ya’ni azon aytilsa), darhol Allohning zikriga boringlar va oldi-sotdini tark qilinglar! Agar biladigan bo‘lsangizlar, mana shu (ya’ni Allohning zikriga — Jum’a namozini o‘qishga shoshilish) o‘zlaringiz uchun yaxshiroqdir. [62:9]
Bu oyatda bay kabi jum’adan mashg‘ul qiluvchi ishlardan qaytarib kelgan bo‘lsa, quyidagi oyatda o‘shandek ishlarni qilishga amr qilyapti. Shundan jum’adan keyin bay kabi ishlar bilan shug‘ullanish mubohligi kelib chiqadi:
فَإِذَا قُضِيَتْ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
Endi qachon namoz ado qilingach, erga tarqalib, Allohning fazlu marhamatidan (rizqu ro‘z) istayveringlar. Allohni ko‘p zikr qilinglarki, shoyad najot topursizlar. [62:10]
Alloh Taolo bandalarining zimmalariga yuklagan vazifalarni to‘rt hil shaklda yo‘llagan bo‘lib, ularda besh turdagi: farz-vojib, sunnat-nafl, muboh, makruh va harom ishlarni bayon qilgan. Kimiki Alloh Taoloning risolatidagi ko‘rsatmalariga rioya qilsa najot topadi – uning joyi mangu jannatdir. Kimiki bandaligini unitib, Hojasini ko‘rsatmalariga e’tibor bermasa holiga voy – joyi abadiy do‘zah bo‘ladi.
G‘arib Muslim
