بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Amerika hamda parchalanishning turli xil yangi omillari
(Uchinchi qism)
Ustoz Hamd Tobib – Baytul Maqdis
Avvalgi halqalarimizda birinchi masala bilan bog‘liq Amerikaning parchalanish omillari: ushbu federatsiya paydo bo‘lgan qonli tarix, u bilan bog‘liq irqchilik qarashi, bu qarashning bo‘linish va parchalanishga ta’siri haqida gapirib o‘tdik. Ushbu halqamizda ikkinchi masala haqida hamda ayni federatsiya parchalanishining uchinchi omili haqida so‘z yuritamiz:
2 – Qo‘shma Shtatlarning iqtisodiy darajada bir-biridan farqli bo‘lishi va buning bo‘linish-mustaqillik istagiga ta’sir qilishi.
Qo‘shma Shtatlarda – Virjiniya va Floridadan tashqari – eng kambag‘al shtatlar Janubiy Amerikada. Bu kambag‘allik asosiy qishloq erlarda tarqalmoqda. Ba’zi ma’lumotlar va statistika shuni ko‘rsatadiki, amerikaliklarning 14.5 foizi va undan ko‘pchiligi janubda joylashgan. Bu esa, 45 million kishi kambag‘allik chegarasida yashayotganini, to‘rt kishilik oilaning maoshi yiliga 23.8 ming dollarga to‘g‘ri kelishini anglatadi.
Aslida, bu AQShga bo‘linish va parchalanish bilan tahdid solayotgan juda nozik masala hisoblanadi. Darhaqiqat, bo‘linish xavfi haqida shtatlar merlari tilidan qator bayonotlar yangradi. Janubdagi ko‘plab kambag‘al shtatlarning yukini ko‘tarishga tayyor emasliklarini ta’kidlashdi. Ushbu bo‘linish nazariyasiga asosiy sabab amerikaliklarning aqliya va nafsiyalariga hukmron bo‘lgan kapitalistik mafkuradir. Bu nazariyaga ega bo‘lgan kimsa mas’uliyatsiz, manfaatparast, o‘zidan boshqaning yukini ko‘tarishni istamaydigan, jamiyatga shaxsiy manfaat va xudbinlik bilan qaraydigan bo‘ladi. Bu ahvol ham shaxs darajasida, ham jamiyat, ham shaharlar, ham shtatlar, ham butun Amerika xalqi darajasida shunday.
Reyter axborot agentligi 2017 yil amerikaliklar orasida o‘tkazgan so‘rovda ulardan «23 foizi o‘z shtatlarini AQShdan ajralib chiqishini qo‘llab-quvvatlashi yoki shuni istashlari ma’lum bo‘ldi». Hatto ba’zi shtatlarda ayni mafkuraga uzoq yillardan beri da’vat qilib kelayotgan partiyalar ham bor. Masalan, 1984 yil tashkil topgan Alyaska Mustaqillik partiyasi «Alyaska mustaqil davlati»ni barpo qilishga chaqirib keladi, o‘sha yildan beri ayni shtat aholisi orasida milliylik kayfiyatini kuchaytirishga siyosiy va ommaviy darajada harakat qiladi. Bu partiya 2006 yilda AQShdan ajralib chiqish masalasida alyaskaliklar uchun rasmiy referendum o‘tkazishga deyarli astoydil bel bog‘lagan ham edi. Quyida AQShdan ajralib chiqishga moyil shtatlardan ba’zilarini keltirib o‘tamiz:
Luiziana; Texas; Montana; Shimoliy Dakota; Indiana; Missisipi; Kentukki; Shimoliy Karalina; Alabama; Florida; Jorjiya; Nьyu-Jersi; Kolorado; Oregon; Nьyu-York va boshqalar.
Rossiya iqtisod va siyosat fanlari doktori professor Igorь Panarin bunday deydi: «Qo‘shma Shtatlar katta olti bo‘lakdan iborat. Ba’zi bo‘laklar boy, ba’zilari kambag‘al. Ushbu boy erlarda katta jamoalar istiqomat qiladi. Ulardan katta boy shtat Texas bo‘lib, u erda turli guruhlar va vujudlar bor. Uzoq yillardan beri texasliklar Qo‘shma Shtatdan ajralib chiqishni talab qilib, shu yo‘lda kurashib kelmoqdalar. Siyosiy va iqtisodiy vaziyatning murakkablashishi sababli ayni bo‘laklarda mustaqillik muammosi portlashi mumkin».
Tramp AQSh prezidenti bo‘lgach, Kaliforniyada mustaqillik talablari sezilarli darajada kuchaydi, hatto xalqaro ommaviy axborot nazarini o‘ziga tortdi. Bu «Ha Kaliforniya» harakatining «Kaliksit» shiori ostidagi faoliyati bilan AQShdan ajralib chiqishga chaqiruvchi ommaviy siyosiy kampaniya ortidan sodir bo‘ldi. «Kaliksit» xuddi «Briksit» Britaniyaning Evropa Ittifoqidan ajralib chiqishining qisqartma so‘zidan olingani kabidir. Kaliforniya Qo‘shma Shtatlarda eng gavjum shtat hisoblanadi. Uning aholisi 33.871.648 million. Shuningdek, u iqtisodiy va texnologik markazlarni o‘z ichiga olgani sababli eng boy shtat hamdir. Masalan, agar Qo‘shma Shtatlardan ajralib alohida bir davlatga aylangudek bo‘lsa, Kaliforniya dunyodagi 10 eng boy davlatlarning biri bo‘ladi. Darhaqiqat, 1847 yil Qo‘shma Shtatlar Kaliforniyani kuch bilan tortib olib, Amerika Konfederatsiyasiga qo‘shgan. Respublikachilar partiyasidan Tramp qudratga kelgandan so‘ng «Vashington Post» 2018 gazetasida bunday xabar paydo bo‘ldi: («Ha Kaliforniya» harakati «shtatning bo‘linishini istaysizmi?», degan savol uchun 407 bilan 585 o‘rtasida imzo to‘plashdan boshlandi. Shimoliy Kaliforniyada joylashgan San-Frantsisko shahridan Akademik huquqiy maslahatchi Tim Fulmer «biz bugun yangi davlat tug‘ilayotganiga guvoh bo‘lmoqdamiz… va ozod dunyoning qolgan qismini biz boshqarishimiz mumkin», dedi. Bu separatist harakat o‘zining bo‘linish to‘g‘risidagi hujjatiga bir nechta oqlovlar keltiradi, ulardan asosiysi iqtisodiy masala hamda shtatning boshqa shtatlar yukini ko‘tarmasligidir. Harakat bunday deydi: «Eng zich joylashgan va taxminan 40 million aholi yashaydigan hamda krizislarda boshqa shtatlarga moddiy yordam beradigan Kaliforniyaning Milliy savdo tizimiga og‘irligi tushadigan bo‘lib qoldi. Bu shtatning prezidentlik saylovlarida mustaqil fikri yo‘q. Ushbu turfa xil shtat immigratsiya masalasida boshqa shtatlar fikriga qarshi, shuningdek, atrof-muhit siyosatida ham boshqa shtatlardan farqlidir. Bundan tashqari, Trampning asosiy pozitsiyasiga butkul qarshi. Shuning uchun, o‘z hujjat-dalillarimizga muvofiq, hozirgi oltin sharoit ushbu shtatning ajralishi uchun juda mos keladi».
Insonlarning va shtatlardagi siyosiy partiyalarning miyasida joylashgan ushbu ajralish nazariyasi borgan sari kengayib, ko‘payib bormoqda. Buning sababi, markaziy hukumatning zaifligi hamda 2008 yildagi so‘ng krizis oqibatida birin-ketin kelayotgan krizislarni hal eta olmasligidir. Krizislar jumladan, ishsizlar sonining ortishi, narx-navoning ko‘tarilishi, dollar kursining dam ko‘tarilib, dam pastlab turishi, ko‘plab kompaniyalarning bankrotga uchrashi, davlat qarzining ortib borishi, savdo byudjetidagi doimiy tanqislik, federal hukumatning ichki va tashqi qarzlarining ortib borishi va boshqalardan iborat. Mana shu muammolarning barchasi vaziyatni, ayniqsa boy shtatlardagi vaziyatni butunlay chigallashtirmoqda. Chunki bu shtatlar yangi iqtisodiy yuklarni ko‘tarib, boshqa shtatlarga xarajat qilmoqda. Markaziy hukumat ayni muammo oldida ojiz qolyapti. Durustroq biror chora ko‘rolmayapti, bankrotga uchragan yirik kompaniyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun soliq solishni bilyapti, xolos. Kam ta’minlangan oilalar uchun biror salmoqli ish qilgani yo‘q!! Koronavirus pandemiyasi esa, dard ustiga chipqon bo‘ldi. Navbatdagi iqtisodiy va siyosiy yuklarni keltirib chiqarib, shtatlar bilan federal hukumat o‘rtasidagi jarlikni yanada chuqurlashtirdi. Aslida, tadqiqotchilar, ekspertlar va kuzatuvchilarga shunisi ayon bo‘ldiki, Amerikada davlatning emirilib vayron bo‘layotgan iqtisodiyoti faqat shtatlarning bo‘linishi bilan emas, balki butun tuzumning vayron bo‘lishi bilan tahdid solmoqda. Hatto ayrim ekspertlar buning uchun vaqt chegarasini ham belgiladi. Ulardan biri frantsuz mufakkiri Emmanuelь Todd bo‘lib, u 1976 yil Sovet Ittifoqining parchalanishi, undan keyin ayni taqdir Amerikani ham kutayotganini bashorat qilgan. Ushbu taxminini o‘zining «Imperiyadan keyin» (ya’ni, Amerika tuzumining emirilishidan keyin), deb atalgan mashhur kitobida «… keyin ulkan depressiya yuz berib, butun davlatni o‘z domiga tortadi…», dedi. Bu bashorat AQSh Markaziy razvedka byurosida moliyaviy tahdidlar masalasi bo‘yicha maslahatchi Jim Rekardining tasavvuri bilan bir xil. U ham 2015 yilning mart oyi o‘rtalarida AQShni kutib turgan iqtisodiy emirilish vaqtini belgilab berdi.
(Davomi bor)
Roya gazetasining 2020 yil 12 avgust chorshanba kungi 299-sonidan
