بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم
Savolga javob
Amerikaning Falastin va Eron masalalariga nisbatan siyosati
Savol: 2017 yil 5 fevraldagi savolning javobida Obamaning Suriyadagi siyosati “mevalari”dan, xususan Halabni rejimga topshirilishida namoyon boʻlgan Turkiyaning kuchli rolidan, ruslar rolini kichraytirilishidan hamda Suriyada Britaniyaga qaysidir darajada rol berilishidan foydalanish borasida Tramp siyosatining ayrim koʻrinishlari (shakl-shamoili) yoritib berilgan… Lekin bu yerda ikki masala bor. Ular haqida soʻz yuritilmagan. Holbuki Tramning bu ikki masalaga nisbatan bergan bayonotlari “qaynoq” boʻldi! Masalan Tramp 2017 yil 15 fevralda Vashingtonda yahud vujudi bosh vaziri bilan oʻtkazgan matbuot konferentsiyasida Falastinda ikki davlat boʻlishi yechimiga toʻxtalar ekan bundan keyin bu masalada qattiq turmasligini bildirdi. Amerika bu yechimdan voz kechdimi? Tramp 2017 yil 20 yanvarda Amerika prezidenti vazifasiga kirishganidan boshlab Eronga nisbatan ham keskin bayonotlarni berdi va Eronga nisbatan vaziyat keskinlashdi. Amerikaning Eron roli borasidagi siyosatida biron oʻzgarish roʻy berdimi? Axir bu rol mintaqada Amerika manfaatiga xizmat qilayotgan edi-ku? Sizga tashakkur bildiraman.
Javob: mazkur ikki masalani – ular haqidagi kuchliroq raʼyni Alloh izni ila aniq bilib olish uchun – quyidagicha koʻrib chiqamiz:
Birinchi: Falastin mavzusi yoki ularning atamasi bilan aytganda Oʻrta Sharq masalasi:
Amerika prezidenti Tramp bergan bayonotlar matni – dunyo va mahalliy axborot vositalari xabar tarqatganidek hamda bevosita efirga uzatilganidek – quyidagichadir: “Amerika prezidenti Donalьd Tramp chorshanba kuni Amerikaning Oʻrta Sharqqa oid siyosatidagi yangi farqli nuqtalarni qayd etdi. Oldinroq u ikki davlat boʻlishi haqidagi yechim Isroil-Falastin nizosiga barham berishning birdan-bir yoʻli emasligini taʼkidlab, boshqa variantlarga ham yoʻl – agar bu variantlar tinchlikka olib keladigan boʻlsa – ochiq ekanligini koʻrsatib oʻtgan edi. Holbuki sobiq Amerika prezidentlarining hammasi – respublikachilar ham, demokratlar ham – ikki davlat boʻlishi haqidagi yechimni himoya qilib kelishgan edi”. (Frans 24 sayti, 2017 yil 16 fevral). Tramp bunday dedi: “Ikki davlat boʻlishi haqidagi yechimni koʻrib chiqaman, (…). Agar Isroil va falastinliklar baxtiyor boʻlishsa men ham ular tanlaydigan “echim” bilan baxtiyor boʻlaman, ikkala yechim ham menga munosib keladi”. (Al-Jazira Mubashir sayti, 2017 yil 16 fevral). Amerika bitta davlat boʻlishi yechimini birinchi marta Tramp tilida bildirdi. Tramp bunga izoh bermadi. Xoʻsh, bu falastinliklarga bitta yahudiy davlati ichida avtonom boshqaruv huquqi berilishini anglatadimi?! Yoki falastinliklar yahudiy davlat idorasida ishtirok etadigan bir ilmoniy davlat boʻlishini anglatadimi? Tramp bu haqda izoh bermadi. U Britaniya 1939 yilda taklif qilgan ingliz loyihasiga oʻxshash reja boʻlib, u Livan shaklidagi narsadir. Maʼlumki ikki davlat boʻlishi yechimi loyihasi Amerikaning oʻzining loyihasidir. Amerika uni 1959 yilda, respublikachi prezident Eyzenxauer davrida taklif qilib, xalqaro hamjamiyat degan narsani uni qabul qilishga majbur qilgan va Britaniya taklif qilgan bitta davlat yechimiga zarba bergan edi. Qanday boʻlmasin, bu bayonotlarni va ulardagi asos-bahonalarni sinchiklab oʻrganib chiqilsa Amerika oʻzining ikki davlat boʻlishi haqidagi loyihasidan voz kechmagani aniq koʻrinadi. Chunki Amerikaning BMTdagi vakili Nikki Xeyli buni shunday deb taʼkidladi: “Eng avvalo shuni bildiramizki, ikki davlat yechimi biz qoʻllab-quvvatlaydigan narsadir. Har qanday shaxs Qoʻshma Shtatlar ikki davlat haqidagi yechimni qoʻllab-quvvatlamaydi deb aytsa bu xato boʻladi… Biz ikki davlat haqidagi yechimni aniq qoʻllab-quvvatlaymiz, lekin biz sandiqdan tashqarida ham fikr yuritamiz… U bu ikki tomonni muzokara stoliga tortish uchun talab qilinadigan ishdir. Ikkala tarafni kelishtirish uchun biz unga muhtojmiz”. (Reyter 2017 yil 16 fevral). Demak bu Trampning ikki davlat haqidagi yechimdan voz kechmaganini taʼkidlab turibdi. Zero u biz koʻrsatib oʻtgan ana shu tarix (davr)dan boshlab barcha maʼmuriyatlar qabul qilgan Amerikaning davlat siyosatidir. Tramp bosim oʻtkazishda boshqa bir uslubni sinab koʻrmoqchi boʻlyapti, xolos. Chunki uning BMTdagi vakilasi oʻzining mamlakati ikki davlat yechimini aniq qoʻllab-quvvatlashini, lekin boshqa uslublardan foydalanish haqida fikr yuritishini ham taʼkidladi. Yoki bu yerda Amerika ikki davlat yechimiga – bu yechim yahudlarga yanada jozibaliroq boʻlib koʻrinishi uchun – kiritmoqchi boʻlayotgan baʼzi bir oʻgarishlar boʻlishi ham mumkin. Chunki Amerika vakilasi oʻzlarining sandiqdan tashqarida ham fikr yuritishlarini aytdi. Yaʼni u bu amaliyotni sandiqqa oʻxshatdi va oʻzining mamlakati bu yechimni tatbiq qilish uchun ikkala tarafni shu sandiq ichiga toʻplab kelganini bildirdi. Hozir esa Amerika boshqa uslublarni qoʻllab koʻrmoqchi, bu yechim muzokarachilar uchun, ayniqsa yahudlar uchun jozibaliroq boʻlishi uchun unga boshqa narsalarni qoʻshmoqchi yoki kamaytirmoqchi… Zero uslublar har-xil boʻlaveradi. Biz 2016 yil 18 noyabrdagi savolning javobida Trampning gʻalaba qozongani haqidagi eʼlondan keyingi siyosati haqida soʻz yuritib u Amerika siyosati mohiyatini aslo oʻzgartirmasligini, faqat uslublardagina oʻzgarish boʻlishi mumkinligini aytib bunday degan edik: “Endi sobiq prezident davrida koʻp muhokama qilingan asosiy masalalar borasida Amerika siyosatining oʻzgarishi haqida aytadigan boʻlsak, keng koʻlamli rejalarning oʻzgarishi kutilmaydi. Balki uslublargina oʻzgarishi mumkin, xolos. Chunki Amerika sistemasini turli muassasalar boshqaradi. Lekin ulardan baʼzilari koʻproq salohiyatlarga ega boʻlsa, baʼzilari kamroq salohiyatga ega. Masalan prezident va uning maʼmuriyati, Pentagon, kongress, milliy xavfsizlik kengashi, xavfsizlik doiralari kabilar… Bu esa Amerika siyosatining shakli saqlanib qolishida oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Faqat uslublarda farq boʻlishi mumkin…”.
Falastin maʼmuriyatining dahshat va shokka tushib qolgani shundoq koʻrinib qoldi. Chunki bu maʼmuriyatning yahudlar bilan uzoq vaqtdan beri muzokara olib borayotganlarning boshligʻi va Falastin Ozodlik tashkiloti ijroiy stats-sekretari Soib Urayqot quyidagilarni aytdi: “Biz ikki davlat yechimini buzib olib tashlash bir hazil-huzul emas, balki isroilliklar uchun ham, falastinliklar uchun ham bir falokat va fojiadir deb bilamiz”. (Xaffington Post, 2017 yil 16 fevral). Urayqot yana bunday dedi: “Ikki davlat yechimining oʻrnini bosadigan yagona alьternativ bitta demokratik davlat va musulmonlar, masihiylar va yahudlarning hammasining teng huquqqa ega boʻlishidir”. (Al-Jazira 2017 yil 16 fevral). Demak Falastin maʼmuriyati va uning yugurdaklari mustamlakachi kofirlar taklif qilayotgan yechimlardan boshqasini bilishmaydi. Shuning uchun ular Amerikaning ikki davlat haqidagi yechimi boʻlmasa inglizlarning yahud boshqaruvi ostida boʻlish haqidagi eski yechimiga yoki unga oʻxshash yechimga qaytishadi! Amerika Falastin maʼmuriyatini va uning yugurdaklarini oʻzining rejalaridan xabardor qilmaganligi koʻrinib turibdi. Chunki ularning Amerika nazdida hech bir qiymati yoʻq, Amerika ularni sariq chaqaga ham olmaydi. Shuning uchun ular oxiri boʻlib bilishadi. Chunki Amerika ularning qullardek boʻyin egishlarini va yon berib voz kechishlarini yaxshi biladi. Chunki oʻz yerlarining 80 %dan voz kechgan kimsa, bosqinchilarni qoʻriqlovchi qorovul boʻlishga rozi boʻlib oʻz xalqiga qarshi bu xalqning dushmanini himoya qilish yoʻlida urush qiladigan kimsa eʼtiborli boʻlishga va biron qiymat berilishga arzimaydi. Bunday kimsa oʻziga biron suyak tashlab beradigan kimsa ortidan yuguradigan it kabi halloslab yelib-yuguraveradi!
Endi yahud vujudining bildirgan munosabatiga kelsak, garchi uning bosh vaziri Amerika prezidentini va uning yahud vujudini qoʻllab-quvvatlayotganini olqishlab maqtagan boʻlsa-da lekin u Tramp bilan birga oʻtkazgan matbuot konferentsiyasida ikki davlat yechimi loyihasi haqida hech narsa demadi. Bundan uning Tramp soʻzlaridan qoniqmaganligi koʻrinib turibdi. Bu yerda Amerika undan talab qilgan va u rozi boʻlmagan baʼzi bir ishlar borga oʻxshaydi. Shuning uchun u oʻzining Trampga umid bogʻlagan yahud izdoshlarining hafsalasini pir qilmaslik uchun bu ishlarga toʻxtalib oʻtmaslikni afzal koʻrdi… Uning talablari amalga oshmagani, u buni maʼlum qilishni istamagani koʻrinib turibdi. “Netanьyaxudan Joʻlon masalasini oʻrtaga tashlagani haqida soʻralganida u “ha” deb javob berib qoʻya qoldi. Undan Amerika prezidentining qanday javob bergani haqida soʻralganida Netanьyaxu “mening talabim uning uchun kutilmagan narsa boʻldi” deb ayta olmayman dedi va qoʻshimcha tafsilotlarni aytmadi”. (Reyter arabiy, 2017 yil 16 fevral). U Amerika elchixonasining Quddusga – Tramp oʻzining saylov kampaniyasida vaʼda qilganidek – koʻchirilishi haqida ham indamadi. “Tramp yakshanba kuni Netanьyaxu bilan telefon orqali bogʻlanish “yaxshi” boʻlganini aytdi. U buni oq uy oʻzining Amerika elchixonasini Telь-Avivdan Quddusga koʻchirish haqida prezident bergan vaʼdani bajarishga oid soʻzlashuvlarning “birinchi bosqichlari”da turganini maʼlum qilganidan keyin soʻzlagan nutqda aytdi. Oq uy rasmiy vakili Shon Spayser bir bayonotda “Biz bu mavzuni muhokama qilish boʻyicha juda erta bosqichlarda turibmiz”, deb bildirdi. U bu yerda elchixonani koʻchirish haqida bir shoshilinch eʼlon yoʻqligini, u koʻproq ehtimolga koʻra arabiy olamda gʻazabni portladigan bir qadam ekanligini aytdi”. (Skay Nьyus arabiyya. 2017 yil 22 yanvar). Netanьyaxu yahud vujudiga tahdid solayotgan Islomga qarshi kurashga asosiy eʼtiborni qaratishni afzal koʻrdi “Isroil bosh vaziri Binьyamin Netanьyaxu oʻzining Vashingtonga “Islom ekstremizmi”ga qarshi kurashda va uni yoʻq qilishda yordam berishga tayyor ekanligini taʼkidladi”. (Koʻrfaz onlayn, 2017 yil 15 fevral)… Ular Aziz Hakim Alloh Oʻzining ulugʻ Rosuli Aga nozil qilgan Islomga qarshi kurashishga kirishish uchun bir bahona sifatida “Islom ekstremizmi” deb aytishmoqda. Zero Islom Ummat holini oʻnglaydigan Islomdir. U haq dindir.
“Haqiqatdan keyin esa faqatgina yoʻldan ozish bor, xolos. Bas, qay tarafga burilib ketmoqdasizlar?!” [Yunus 32]
Ikkinchi: Eron mavzusi: ha, toʻgʻri, Tramp maʼmuriyati Eron bilan vaziyatni keskinlashtiryapti. Bu yaqqol koʻrinib turibdi. Amerikaning Eronga yangi tahdidlaridan koʻzlangan maqsadlarni va koʻlamlarini tushunish uchun Amerikaning Eronga nisbatan Trampdan oldingi va keyingi siyosatini koʻrib chiqish kerak boʻladi. Shunda biron oʻzgarish boʻlganini va qayerda boʻlganini koʻra olamiz:
Amerikaning Eronga nisbatan Trampdan oldingi siyosati:
Amerika Iroqqa qarshi urush qilgan paytda Eron oʻzining butun nufuzini Amerikaning Iroqqa mustahkam oʻrnashib olishi uchun ishga soldi. Shu maqsadda Eronga malay jamoatlar Amerikaga qarshi jang qilmaydigan boʻldi. Holbuki bu vaqtda Iroqdagi Eronning nufuzi yoʻq boʻlgan shimoliy va gʻarbiy muhofazalar olov ichida qolgan edi. Eron Iroqda Amerika bilan barcha sohalarda hamkorlik qildi, uning buyruqlarini jadal bajardi. Buni faqat koʻzi koʻrgina koʻrmasligi mumkin… Yamanda ham shunday boʻldi. Chunki Eron u yerda Husiylarni qoʻllab-quvvatlamoqda. Amerikaning xalqaro vakillari (sobiq vakili Jamol ibn Umar va hozirgi vakili Valadishayx) Husiylarning Yaman boshqaruvidagi rolini mustahkamlashga urinishmoqda. Amerika tashqi ishlar vaziri Kerri 2016 yil oxirlarida Masqatda Husiylar bilan uchrashdi. Holbuki ular ham “eng katta shayton Amerika” degan shiorni koʻtarib chiqayotgan Eron kabi “Amerikaga oʻlim” degan shiorni koʻtarib chiqishmoqda. Demak Eronning Yamandagi roli Amerikani toʻliq qoʻllab-quvvatlovchi roldir… Suriyada esa manzara quyoshdan ham ravshandir. Chunki Eronning oʻzi va uning qurolli toʻdalari Basharga tayanch boʻlib turibdi. Amerika boshchiligidagi xalqaro koalitsiya Suriyadagi qoʻzgʻolonni bombardimon qilmoqda. Xalqaro koalitsiya faqat Davlat tashkilotinigina emas, balki koʻpgina jamoatlarni ham bombardimon qilib ularning qoʻmondonlarini oʻldirmoqda. Bularning barchasi “terrorizmga qarshi kurash” degan bahona ostida amalga oshirilmoqda. Amerika Eronning Livandagi Hizbini bombardimon qilmayapti. Holbuki u ham harbiylashgan tashkilot boʻlib, “terrorchi tashkilotlar” roʻyxatiga kiritilgan. Demak Eronning Suriyadagi roli Amerika siyosatining bir ajralmas qismidir… Qolaversa Amerika-Obama 2015 yil iyunda xalqaro kuchlar bilan birga Eron yadroviy programmasi boʻyicha kelishuvni imzoladi. Amerika Erondan cheklovlarni, qiyinchiliklar va jazo-choralarini yengillatib shu orqali Eronning bu mintaqada Amerika siyosatining tobora kuchayib borayotgan talablarini bajarishiga imkon yaratib bermoqchi boʻldi. Xususan “arab bahori” qoʻzgʻolonlaridan keyin shunday boʻldi. Amerika Eronga oʻz neftni eksport qilishiga va undan kelgan daromadni Amerikaning Yaman, Suriya, Livan… dagi siyosati talablariga sarflashiga imkoniyat yaratish uchun shunday yoʻl tutdi. Shunday qilib demak 1979 yildagi inqilobdan beri Amerikaning Eronga qarshi eshitib kelingan bayonotlari va Eronning Amerikaga qarshi yanada shiddatli bayonotlari, Amerikani “eng katta shayton” deb atashi, bularning barchasi yelga uchib ketadigan quruq, puch gap-soʻzlardir, xolos. Chunki Eronning Amerika bilan toʻliq kelishib yurgizayotgan ijrochilik siyosatlari bu siyqasi chiqqan zerikarli gap-soʻzlar va bayonotlar yozilgan shiorlardan koʻra rostroqdir. Zero siyosatlarni tushunish faqat gap-soʻzlargagina emas, balki amaliy ishlarga ham bogʻliqdir.
Eron inqilobi yuz berganidan boshlab boshqa har qanday Amerika maʼmuriyatidan koʻra Obama maʼmuriyati Eron qoʻlini uning tevaragidagi mamlakatlarda koʻproq boʻsh, erkin qoʻyib berdi. Shuning uchun Iroq va Livan bilan birga Yaman va Suriyada ham “Eron roli” degan narsa yaqqol koʻrindi. Amerikaning Eron jilovini qanchalik boʻsh qoʻyganiga nazar tashlaydigan boʻlsak bunga bir necha omillar undaganini koʻramiz. Bu omillardan baʼzilari Vashingtonda eskidan mavjud boʻlsa, baʼzilari yangi omillardir. Bular quyidagichadir:
a) Eski omillar: ular Eronni Koʻrfaz mamlakatlariga tahdid qilishini kuchaytirishga undash omillaridir. Chunki shunda Amerika neft manbalari ustidan hukmron boʻlib oladi. Amerikaning Eron roliga eskidan bunday qarab kelishi Amerikaga Koʻrfazda, yaʼni neft manbalariga oʻz iflos oyogʻini qoʻyadigan joy topishiga imkon berib keldi. Lekin 1990 yilda Iroq Quvaytga bostirib kirishi bilan Amerika uchun neft manbalarini qoʻriqlaydigan Erondan boshqa qorovullar ham paydo boʻldi. Chunki Amerika Iroqning bu bostirib kirishidan foydalanib Koʻrfazdagi koʻpgina mamlakatlarda oʻzining harbiy bazalarini qurish imkoniga ega boʻldi. Shuning uchun demak neftga boʻlgan nuqtai nazardan turib qaralganda Amerikaning Eronga muhtojligi yoʻq boʻlganini hisobga olib Eronning tahdidlari oʻchdi.
Kichik Bush prezidentligi davrida neokonservatorlar Amerikadagi boshqaruvni oʻz nazoratlariga olishdi. Amerika 2003 yilda Iroqni bosib oldi. Natijada Amerikaning Eronni ishga solish toʻgʻrisidagi eski omillari yana paydo boʻldi. Lekin bu safar bu omillar toifachilik asosida fitna qoʻzgʻash sohasida paydo boʻldi. Bunda Amerikaning Sayks-Piko chegaralarini yangidan, qayta chizib chiqish haqidagi rejalarini amalga oshirish koʻzda tutildi. Buni esa davlatlarni – garchi ular yuzaki qaraganda mavjud boʻlib qolaversa ham – amalda toifachilik asosida parchalab tashlash bilan amalga oshiriladi. Shu maqsadda Amerika Oʻrta Sharqning yangi xaritalari haqida vaysay boshladi. Eron esa toifachi jamoatlarni qoʻllab-quvvatlash uchun harakatga keldi. Maqsad Oʻrta Sharq uchun toifachilik tusidagi Amerika xaritalarini qon bilan chiziladigan yangi chegaralarni paydo qilishdir. Iroqda toifachilik asosidagi chegaralar quyoshdek ravshan koʻrinib qoldi. Shundan keyin bunday chegaralar Yaman, Suriya, Livan, Saudiya, Bahrayn, Pokiston, Afgʻoniston va boshqa yurtlarga yoyildi. Bundan oldin Eron “ozchilik millatlar” degan shiorni koʻtarib chiqdi. Yaʼni Eron Amerika jar solib chaqirayotgan “ozchilik millatlarni himoya qilish” degan siyosatni bajarib beradigan boʻldi. Bunda Eronning roli keskin ravishda yaqqol koʻrinib turibdi.
b) Yangi va favqulodda omillarga kelsak, ular “arab bahori”dir. Chunki Amerika oʻzining qarshisida yangi xatarlar paydo boʻlganini koʻrdi. Chunki Tunis, Yaman, Misr, Liviya va Suriyada kutilmaganda arab bahori intifozalari alanga oldi. Amerika oʻzining nufuziga boʻrondek tahdid solayotgan bu xalq qoʻzgʻolonlari oldida oʻz nufuzini himoya qilishga tayyor emas edi. Amerika – Iroq tugunidan Amerika jamiyatining qiynalanayotganini hisobga olinsa – oʻz nufuzini himoya qilish uchun oʻzining armiyalarini ishga sololmas edi. Amerika nufuzini yetarli himoya qiladigan amerikaparast mahalliy kuchlar ham yoʻq edi. Chunki Amerikaning mintaqadagi eng muhim malaylari Misr va Suriya intifoza va qoʻzgʻolon olovi ostida qolgan edi. Shuning uchun Amerikada Eronga kattaroq shaklda suyanish zarurligi toʻgʻrisida yangi va favqulodda omillar tezlik bilan oʻsib bordi. Natijada Eron xususan Suriyadagi qoʻzgʻolonni bostirish sari otildi va bu qoʻzgʻolonning Tripoli va Sayda hodisalaridan keyin Livanni ham boʻrondek qamrab olishiga yoʻl qoʻymaslik uchun oʻzining Livandagi Hizbini qoʻllab-quvvatlashini avj oldirdi. Eron oʻzining Bahrayn va Yamandagi tobelarini – bu ikki mamlakatda Britaniya ziyoniga Amerika nufuzini oʻrnatish uchun – yanada koʻproq qoʻllab-quvvatlaydigan boʻldi. Bularning barchasi qoʻzgʻolonlarni boʻgʻib tashlash uchun edi. Amerikaning mana shu yangi omillari sababli Eronning mintaqadagi toifachilik tusidagi roli gʻoyatda ulkan qoʻrqinch boʻlib qoldi. Amerikaning bu siyosati uning Eronga ochiqdan-ochiq yaqinlashishiga olib keldi. Ommaviy axborot vositalari yadroviy kelishuvdan keyin va Boing shirkati bilan tijoriy bitimlar tuzilganidan keyin Eronga Amerikadan samolyotda pullar kela boshlagani haqida yozdi. Amerika masʼullari Eron bilan muomalani osonlashtirish uchun Yevropa banklari bilan uchrashib bu banklarning Amerika jazo-choralaridan xavotirlanishlarini olib tashlashga kirishishdi…
Saudiya inglizlar malayi Abdulloh vafotidan keyin yana Amerika quchogʻiga qaytdi va Amerika malayi Salmon va uning oʻgʻli 2015 yilda Saudiyadagi boshqaruvni oʻz qoʻliga oldi. Misrda esa 2014 yilda Sisiy prezidentlikni oʻz qoʻliga oldi. Natijada Amerikaning mintaqadagi malaylari kuchaydi va Amerika uchun oʻz nufuzini Erondan boshqa malaylar bilan ham himoya qilish imkoniyatlari paydo boʻldi. Bu masalaning bir tomoni. Boshqa tomondan esa Amerika Eronning zaifligini koʻrdi. Chunki Eron oʻzining barcha qurolli toʻdalari, milliy gvardiyalari va ularni qoʻllab-quvvatlashi bilan ham Suriya qoʻzgʻoloni irodasini sindira olmadi. Shuning uchun Amerika Rossiyani Suriyaga tortish yoʻliga oʻtdi. Lekin Rossiya Eron rolini almashtiradigan bir alьternativ boʻlmadi, balki bu rolni qoʻllab-quvvatlovchi boʻldi. Bularning barchasi Vashingtonda oʻz siyosatini bajaradigan xilma-xil yugurdak qurollar haqida fikr yuritish ufqlarini ochib berdi va faqat birgina Eronga zoʻr berib kuchli suyanish oʻz taʼsirini yoʻqotdi…
Obamaning ikkinchi prezidentlik muddati tugashi yaqinlashib qolishi munosabati bilan Suriya qoʻzgʻolonini boʻgʻib tashlash kalitlari Turkiya qoʻlida toʻplanib qoladigan boʻldi. Natijada Amerika Suriya qoʻzgʻoloni irodasini sindirish uchun “Eron-Rossiya”dan iborat ildizi bilan quritish siyosatini “Turkiya”dan iborat boʻgʻib tashlash siyosati bilan, soʻngra Saudiyaning oppozitsiyani Riyozda qoʻlga oʻrgatib olishdagi rolini jamlay boshladi!
Shunday qilib demak Eronning mintaqadagi roli Amerikaning puxta oʻrganib chiqilgan siyosatidir. Shuning uchun bu rol Amerika siyosati talablariga qarab va shart-sharoitlarga qarab kengayib va qisqarib turadi. 1979 yildan boshlab Amerika Eronni mintaqadagi davlatlarga qarshi “Islomiy niqobdagi” inqilob tahdidi sifatida saqlab keldi. Keyinchalik bu tahdid kengayib “qattiq toifachilik tahdidi” darajasiga yetdi. Amerikada neokonservatorlar hokimiyatga kelganidan keyin shunday boʻldi. Shundan keyin u “regional asosiy rol”ga aylanib, uning arab bahori sharoitlarida ogʻir bosimi boʻldi. Lekin Misrda boʻlganidek Amerikaning boshqa baʼzi malaylari oʻziga kelganidan keyin yoki Saudiyada boʻlganidek boshqaruv yana Amerika changalida boʻlib qolganidan keyin yoki Amerikaning Turkiyani ishga solishi mumkin boʻlib qolganidan keyin Amerika Eron roli yonida – bu roldan oʻzini behojat deb bilmay – boshqa rollarni paydo qilishga kirishadigan boʻldi.
Shuni ham aytish kerakki Eronning mintaqadagi roli Amerika malaylarining boshqa rollari kabi Eronning va boshqa Amerika tobelarining haqiqiy nufuzini aks ettirmaydi. Amerika bu mamlakatlar manfaatlarini zarracha nazar-pisand qilmay bu rollarni kuchaytirishni yoki qisqartirishni istaydi… Masalan Eronning Suriyadagi sarf-xarajatlari uning xazinasini boʻshatib qoʻydi. Bunda Erondagi oʻlayotgan infrastruktura mutlaqo eʼtiborga olinmadi. Holbuki Eron Amerika unga muhtoj boʻlmay qolgan paytda uning Suriyadagi roliga barham berishi mumkinligini yaxshi biladi! Amerika Saudiyaning Yamandagi rolini ham kuchaytirib Eronni uning tobelari oldida juda noqulay ahvolga solib qoʻydi. Chunki Saudiya Yamanda oʻz tobelariga bevosita harbiy yordam koʻrsatuvchi qiyofasida paydo boʻldi. Eron esa bu vaqtda Saudiya roli haqiqatiga va uning Yaman havosidagi hukmronligiga taslim boʻldi. Natijada Eron kichrayib, Husiylarga bir oz qurol-aslaha yetkazib beradigan kichik kemalar ortida boʻlib qoldi… Turkiyaning Suriyadagi rolini va qizil chiziqlari qulaganini kuzatilsa, balki uning bayonotlari ohangi va pozitsiyalar oʻzgarganini kuzatilsa Amerikaning bu hokimlarni qanday aslo nazar-pisand qilmasligi yaqqol koʻrinadi. Chunki Amerika baqrayib turib bu hokimlarni noqulay ahvolga solib qoʻyadi va ularga gʻazab qiladi! Yaʼni Amerika bu tobelarning rollarini – ularni hech nazar-pisand qilmay – oʻzining manfaatlariga qarab doimo kengaytirib va qisqartirib turadi.
Amerikaning Eronga nisbatan Trampdan keyingi siyosati:
Mana shu sharoitda, yaʼni Amerika mintaqada Erondan boshqa davlatlarga, yaʼni Turkiya va Saudiyaga rollarni taqsimlab berib Eron rolini qisqartirgan sharoitda Tramp Oq uyni boshqarishga keldi. Amerika siyosati oldingi uslub boʻyicha Eronni bezovta qilmay davom etishi va ana shu uch davlat oʻziga ajratilgan rol boʻyicha Amerikaga xizmat qilishni davom ettirishi mumkin edi… Lekin Tramp oʻzi oshiq boʻlgan mafiya yoʻlini tutib iqtisodiy shantaj qilish uchun Eron olaboʻjisini ishga solishni istadi. Shu maqsadda u Eron bilan vaziyatni keskinlashtirishga kirishdi. Tramp oʻzining tvitterdagi tvitlarida Eronga hujum qilib uni terrorizm homiysi deb atadi va Eronni Amerikaga va uning ittifoqchilariga tahdid qilishda aybladi. Tramp Eron bilan qattiq muomala qilishini koʻrsatdi va qoʻshimcha jazo-choralarini joriy qildi. Eronning raketa sinovlaridan keyin 2017 yil 3 fevralda bu jazo-choralari Erondagi 25 shaxs va vujudga nisbatan qoʻllanadigan boʻldi. Tramp Eron bilan tuzilgan yadroviy kelishuvni yomon deb atadi va uni qayta koʻrib chiqish va bekor qilish, yaʼni Amerikaning undan chiqib ketishi ehtimoli borligiga imo-ishora qildi. Buni koʻrib baʼzilar darrov Tramp Amerika siyosatida katta oʻzgarish yasayapti deb oʻylamoqda. Trampning Eronga va uning roliga nisbatan “yangicha” qarashi nima ekanligini va Eron bilan munosabatda boʻlishda Tramp qanchalik darajaga yetishi mumkinligini tushunishimiz uchun quyidagi ishlarni koʻrib chiqamiz:
Respublikachilar siyosati asosan kuch va qoʻpollik koʻrsatishga tayanadi. Bu Trampning tashqi siyosatining barcha chizgilarida yaqqol koʻrinib turibdi. Bu chizgilardan baʼzilari Eronga taalluqlidir.
Toʻgʻri, bu yerda Amerika-Trampning Eronga boʻlgan qarashida bir yangi masala bor! Bu masalaning ortida prezident Trampning Amerikaning koʻpgina iqtisodiy masalalarini hal qilish haqidagi vaʼdasi yotibdi. Shuning uchun Tramp olamdagi davlatlardan Amerika ularni xatarlardan himoya qilayotgani uchun toʻlov toʻlashlarini qoʻpol ravishda talab qildi. Bu yangilik Yaponiya va Koreyaga, Atlantik Ittifoq aʼzolari boʻlgan Yevropa davlatlariga taalluqli boʻldi. Koʻrfazdagi boy davlatlar ham istisno emas. Aksincha ular eng oson ov oʻljalaridir. Amerikaning yuqorida aytib oʻtilgan eski va yangi omillari Eronning Koʻrfaz mintaqasidagi xatarini va rolini juda yuqori qilib koʻrsatdi. Eron olaboʻjisi Obama davrida Koʻrfaz darvozalarini qoqayotgan bir xatarga aylandi. Shu sababli prezident Tramp bu masaladan iqtisodiy foydalanib qolmoqchi boʻlyapti. Tramp mafiya yoʻlini tutib Koʻrfazdagi mamlakatlardan Eronga bosim oʻtkazib uning rolini qisqartirishi evaziga va bu davlatlarni Eron xatarlaridan himoya qilishi evaziga katta miqdorda oʻlpon toʻlovlarini qoʻlga kiritmoqchi. Shuning uchun Amerikaning Eronga oʻtkazayotgan bu bosimi oldida Eronning yangi raketalarni sinovdan oʻtkazayotganini koʻrib turibsiz. Buni Amerika bilan toʻliq kelishib qilayotgan boʻlishi ehtimoldan uzoq emas. Bu raketa sinovlarining hozirgi vaqtga toʻgʻri kelishi ham bir tasodif emas. Yaʼni aniqki Eron mintaqadagi davlatlarga oʻz xatarini koʻrsatmoqda. Holbuki Eron bundan hech bir foyda olmaydi. Aksincha bundan foydalanib qoladigan Amerikadir. Chunki Amerika bugun mana shu hokimlarni Eron xataridan himoya qilayotgani evaziga ulkan miqdordagi mablagʻlarni toʻlashlarini talab qilmoqda. Trampning saylov kampaniyasi chogʻidagi bayonotlari bu fikrni tasdiqlab turibdi. Trampdagi “yangicha fikrlash”ga ishora qilib turgan ana shu bayonotlardan baʼzilari quyidagilar:
CNN arabiy 2015 yil 19 avgustda bunday deb bildirdi: “Donald Tramp Saudiyadan Amerika uni yoʻq boʻlib ketishdan himoya qilayotgani uchun moliyaviy toʻlov toʻlashni talab qilib bunday dedi: “Saudiya yaqinda katta botqoqqa botib qoladi va bizning yordamimizga muhtoj boʻlib qoladi… Biz boʻlmaganimizda Saudiya albatta mavjud boʻlmas va saqlanib qolmas edi”.
CNN arabiy saytidan 2016 yil 27 sentyabrda olingan xabarga koʻra Tramp quyidagilarni aytdi: “Biz Yaponiyani himoya qilyapmiz, biz Germaniyani himoya qilyapmiz, biz janubiy Koreyani himoya qilyapmiz, biz Saudiyani himoya qilyapmiz, biz koʻpgina davlatlarni himoya qilyapmiz. Ular esa (buning evaziga) bizga hech narsa toʻlashmayapti. Lekin ular bizga toʻlashlari kerak. Chunki biz ularga ulkan xizmat koʻrsatyapmiz va boyliklarni yoʻqotib ziyon koʻryapmiz… Men aytgan bor narsa shuki, ular oʻzlarining odilona ulushlarini toʻlashmaydigan boʻlsa ular oʻzlarini oʻzlari himoya qilishga majbur boʻlib qolishlari ehtimoli gʻoyatda kuchlidir, aks holda ular bizga yordam koʻrsatishlari kerak. Chunki biz qarzi 20 tirillion dollarga yetgan davlatmiz, shuning uchun ular bizga yordam koʻrsatishlari kerak”. Tramp qoʻshimcha qilib “Tijorat bitimlari boʻyicha muzokara yuritish qudrati”ning ahamiyatini qattiq taʼkidlar ekan “Sen Yaponiya bilan va Saudiya bilan muzokara olib borishga qodir boʻlishing kerak. Sizlar bizning Saudiyani himoya qilishimizni xayol qilyapsizlarmi? Barcha pullar uning qoʻlida boʻla turib biz uni himoya qilsak-da ular bizga hech narsa toʻlashmasa?” deb izoh berdi.
Al-Jazira sayti 2017 yil 26 yanvarda bunday deb bildirdi “Amerika prezidenti Iroq Eronga bas keladigan kuchga ega edi. Lekin Amerika Iroqqa kirgan paytda – bunda Amerikaning 2003 yilda Iroqni bosib olganiga ishora qilinmoqda – Iroqni Eronga topshirib xato qildi, dedi. Tramp Amerika maʼmuriyati Iroqda qolib Iroq nefti ustidan hukmron boʻlishi kerak edi deb koʻrsatib oʻtdi”. Reyter arabiy sayti ham 2017 yil 24 yanvarda quyidagi xabarni tarqatdi “Amerika markaziy razvedkasi masʼullari oldida soʻzlagan nutqida Tramp Qoʻshma Shtatlar 2003 yildagi bosqin xarajatlarini qoplash uchun Iroq neftiga ega boʻlib olishi kerak edi, deb koʻrsatib oʻtdi”.
Bularning barchasi Tramp aqliyatida nimalar yotganini taʼkidlab turibdi. Bu aqliyat bitimlar tuzish yoʻlini qidirmoqda. Chunki Koʻrfazdagi davlatchalarni Eron xataridan himoya qilishi evaziga bu davlatchalar shu himoya sarf-xarajatlarini toʻlashi kerak. Yaʼni oʻz mablagʻlarini Amerika tasarrufi ostida yanada koʻproq qoʻyishi kerak. Chunki shunda Amerika bu davlatchalar hokimlarining toju taxtlarini himoya qilib saqlab qoladi. Amerika bu hokimlarga nisbatan ularni aqli kalta kichkina bolalar deb bilib tasarruf yuritmoqda. Tramp maʼmuriyatidagi bu mafiya aqliyatini koʻpgina dalillar tasdiqlab turibdi… Prezident Tramp davlatlarning ulkan oʻlpon toʻlovi toʻlashi yoʻlini tutayotgan birdan-bir tomon emas. Chunki Amerika kongressi ham 2016 yilda, yaʼni Obama maʼmuriyati boshqaruvi davrida jasta qonunini qabul qildi. Bu qonun boʻyicha Saudiyaning va Koʻrfazdagi boshqa davlatlarning pullarini “terrorchilik amaliyotlari” sababli hibs qilib qoʻyish mumkin… Bunga sabab Amerika haqiqiy iqtisodiy krizislardan qiynalayotganidir. Bu krizislar Amerikani oʻz davlat balansini qisqartirishga majbur qildi. Oʻz boʻynidagi ulkan qarzlar va Xitoyning iqtisodiy yuksalishi qarshisida Amerika doimo ulkan yechimlarni qidirmoqda. Masalan kichik Bush iqtisodiy yechimni Iroqni bosib olib uning neftidan foydalanish orqali topmoqchi boʻldi. Lekin Iroqdagi qarshilik harakati uning bu rejasiga yoʻl qoʻymadi. Shuning uchun Bush Iroq botqogʻiga 3 trillion dollarni sarflashga majbur boʻldi. Obama esa Amerikadan yiroq orollardan ulkan mablagʻlarni jalb qilish uchun Britaniyaning soliq ofshorlariga zarba berishga urindi. Shundan keyin soliq pullarini yigʻib olish va “terrorizm”ga jarima solish uchun jasta qonuni paydo boʻldi. Hozir esa Tramp olamdagi boy davlatlarni ularni himoya qilish evaziga xalqaro oʻlponlarni toʻlashga majbur qilmoqchi boʻlyapti. Bu Amerika iqtisodi muammosini hal qilishning bir yoʻlidir. Chunki Tramp Amerikaning (20 trillion dollar) qarzini sakkiz yil ichida hal qilish toʻgʻrisida juda koʻp vaʼdalar bergan!
Tramp koʻtarib chiqqan “Amerikani yana buyuk qilish” degan shiorlar Qoʻshma Shtatlarning bevosita aralashuvini va Obamaning boshqalarning rollari ortida yashirinish siyosatini rad etishni taqozo qiladi. Tramp maʼmuriyati Suriyadagi xavfsiz mintaqalar haqida bayonotlar berish orqali Amerikaning bevosita rolini tiklashga va uni Rossiyadan olib qoʻyishga ham urinmoqda. Eronning katta va qoʻrqinchli rolini ham qayta koʻrib chiqilmoqchi boʻlyapti. Shuning uchun ham Tramp maʼmuriyati Eron rolini – undan iqtisodiy gʻarazda foydalanib boʻlingandan keyin – qisqartirish haqida jiddiy bosh qotirmoqda. Lekin Amerika Eron rolidan butunlay behojat boʻlolmaydi. Aksincha Eron roli Turkiya va Saudiya rolini toʻlgʻazuvchi rol boʻladi, bu ikkisining oʻrnini bosuvchi alьternativ rol boʻlmaydi. Yaʼni Eronning roli yetakchi rol emas, xususan Suriyada bunday emas. Aksincha Eron roli eng avvalo Turkiya roli, qolaversa Saudiya roli qarshisida taʼsir qiluvchi nisbatda ortga chekinadi. Lekin Eron roli Amerika rejalariga xizmat qilishda mavjud boʻlib qolaveradi. Chunki Amerika mintaqada bu roldan behojat boʻlolmaydi.
Shunday qilib demak Amerikaning Eron rolini oʻzgartirish masalasida hukm chiqarish amaliy ishlarga asoslanishchalik bayonotlar va gap-soʻzlarga asoslanmaydi. Chunki bugun Vashingtonda Eron haqida qoʻzgʻalayotgan baqir-chaqirning koʻpi haqiqiy oʻzgarish darajasiga koʻtarilmaydi. Chunki masalan “Eron prezidenti Hasan Ruhoniy Eron inqilobiga 38 yil toʻlishi munosabati bilan oʻtkazilgan tantanalarda soʻzlagan nutqida eronliklar Qoʻshma Shtatlarni jazo-choralari tilida soʻzlashishga nadomat chekishga majbur qiladilar dedi. Ruhoniy eronliklarning “islomiy inqilob”ni xotirlash bayramida ishtirok etishi mamlakatning turli tomonlaridagi vataniy kuch namoyishidir deb koʻrsatib oʻtar ekan bu ishtirok Oq uy yetakchilarining notoʻgʻri bayonotlariga rad javobi berayotgan bir aniq nomadir, dedi”. (Rusiyal Yavm 2017 yil 10 fevral). Amerika prezidenti Tramp esa unga “ehtiyot boʻl” degan soʻzi bilan raddiya berdi “Amerika prezidenti Donald Tramp juma kuni Eron prezidenti Hasan Ruhoniyni ehtiyot boʻlishga chaqirdi. Axborot vositalari Ruhoniyning eronliklarga tahdid qiladigan har qanday shaxs nadomat qiladi degan soʻzlarini tarqatgan edi. Tramp “ehtiyotkorlik oʻzing uchun yaxshiroq” dedi”. (Reyter 2017 yil 10 fevral). Yadroviy kelishuv haqidagi bu va shunga oʻxshagan bayonotlar Amerika-Eron kurashiga oid zerikarli roliklar doirasiga kiradi… Ammo hozirgi haqiqiy ahvol Eronning Amerika bilan hamkorlik qilib unga yordam berayotgani va Amerika rejalarini bajarayotganidir. Mogerini Amerika prezidenti Donald Tramp maʼmuriyatidagi masʼullar bilan uchrashuvlar oʻtkazishining ertasi tongida jurnalistlarga 9 fevralda quyidagilarni aytdi: “Ana shu uchrashuvlar chogʻida aytilgan narsalardan kelib chiqib ularning Eron bilan tuzilgan yadroviy kelishuvga toʻliq amal qilishga azm qaror qilishgani haqida aniq taʼkidlashlarni oldim”. (Rusiyal Yavm 2017 yil 10 fevral). Eronga qarshi joriy qilingan yangi Amerika jazo-choralariga kelsak, ularning hajmi hamon kam boʻlib qolmoqda. Bu jazo-choralar garchi Amerika Eron rolini qayta koʻrib chiqayotgani mazmunidagi bayonotlar bilan bogʻliq boʻlsa-da lekin Amerika uni oʻzining siyosati degan eʼtiborda qayta koʻrib chiqmoqda. Amerika bu rolning yutuqlarini va muvaffaqiyatsizliklarini, undan oʻzining oliy manfaatlari yoʻlida iqtisodiy va siyosiy jihatdan qanday foydalanish mumkinligini oʻrganib chiqmoqda. Eron rolini qayta koʻrib chiqish faqat Trampgagina tegishli emas. Balki demokratlar nomzodi Xillari Klinton ham oʻzining saylov kampaniyasida bu qayta koʻrib chiqishga chaqirgan edi. Klinton Eronga nisbatan yurgizilgan “ishonch va ishonch hosil qilish” siyosatini “yaxshi boʻlmagan siyosat” deb atab, oʻzining bu siyosat oʻrniga “Eronga ishonmaslik” siyosatiga tayanishini aytgan va Eronga qarshi, yadroviy kelishuvga oid har qanday kichik buzilishga qarshi jazo-choralarini qayta joriy qilish haqida, balki kelishuvni buzishlar yuz bergan taqdirda Eronga qarshi harbiy kuchni ishga solish haqida vaʼda bergan edi. (Sharqul Avsat 2016 yil 22 mart). Yaʼni Tramp idorasining Eron rolini qayta koʻrib chiqishi Amerikadagi davlat siyosatidir. Lekin bu siyosat hozirgina aytib oʻtganimizdek Eronning roli iqtisodiy va siyosiy jihatdan Amerika manfaatlariga xizmat qiladigan boʻlishi uchundir.
Oxirida shuni aytamizki, oʻzining fasod qiymatlari va badboʻy hazorati natijasida ichidan qurt kemirib tashlayotgan Amerikaning musulmonlar yurtlarida izgʻib nufuzga ega boʻlib olganligi va oʻzlarini hokimlar deb hisoblayotgan kimsalarning Amerika manfaatlariga xizmat qilishda kim oʻzarga musobaqalashayotgani juda ogʻir ishdir!! Musulmonlar yurtlarining mustamlakachi kofirlar rejalari uchun bir maydon boʻlib qolgani haqiqatdan alamlidir! Lekin buning sababi maʼlumdir. Biz buning sababini yana qayta aytamiz. U himoyachi qalqon boʻlgan imom, xalifaning yoʻq boʻlib turganidir. Abu Hurayra G Nabiy Aning shunday deganini rivoyat qildi:
“إِنَّمَا الْإِمَامُ جُنَّةٌ، يُقَاتَلُ مِنْ وَرَائِهِ، وَيُتَّقَى بِهِ”
“Imom bamisoli ortida turib jang qilinadigan va himoyalaniladigan bir qalqondir”. Bu hadisni Muslim chiqardi. Demak Alloh va Rosulini sevadigan har bir musulmonning boʻynidagi vojib vazifa oʻzining taqdiriy masalasi mana shu boʻlishidir, xolis Alloh Subhanahu rizoligi uchun va Rosuli Aga sodiq boʻlib jiddiy harakat qilishdir. Bu harakat roshid Xalifalikni tiklash uchun boʻladi. Xalifalik tiklansa oʻshanda Rosul Akram Aning mana shu zoʻravon boshqaruvdan keyin Xalifalik boʻlishi haqidagi bashorati amalga oshadi. Ahmad va Tayolisiy chiqargan sahih hadisda quyidagilar kelgan. Lafz Tayolisiyniki: Huzayfa dedi: Rosululloh A dedilar:
“…ثُمَّ تَكُونُ جَبْرِيَّةً، فَتَكُونُ مَا شَاءَ اللهُ أَنْ تَكُونَ، ثُمَّ يَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ أَنْ يَرْفَعَهَا، ثُمَّ تَكُونُ خِلَافَةٌ عَلَى مِنْهَاجِ النُّبُوَّةِ”
“… Soʻng zolim-zoʻravon podshohlik boʻladi va u Alloh xohlagancha davom etadi. Soʻng Alloh Oʻzi xohlaganda uni koʻtaradi. Soʻng paygʻambarlik minhoji asosidagi Xalifalik boʻladi”… Ana shundan keyin musulmonlar aziz, mustamlakachi kofirlar esa xor boʻladi, bu kofirlar musulmonlar yurtlaridan oʻzlarining uyalariga – agar uyalari saqlanib qolsa – qochib qolishadi.
“(Toki ibrat boʻlsin deb) va Alloh haqiqiy imon keltirgan kishilarni bilishi hamda oralaringdan shahidlarni saralab olishi uchun bu kunlarni (yaʼni gʻalaba va magʻlubiyat kunlarini) odamlar orasida aylantirib turamiz. Alloh zolim kimsalarni sevmaydi” [Oli Imron 140]
26 jumodul-avval 1438h
23 fevral 2017m
