Saudiya byudjetidagi defitsit va qarz olish siyosati
Kuni kecha butun mintaqadagi eng kuchli iqtisodiy davlatlardan biri sanalgan hamda yer yuzining turli yerlaridagi investitsiya yotqizish uchun yaxshi muhit izlaydigan yirik tadbirkorlar “qibla”si boʻlib kelgan Saudiya, bugunga kelib, soʻnggi oʻn yillikdagi eng yovuz iqtisodiy krizisning oʻljasiga aylanib turibdi… Bugun uning moliyaviy defitsiti, valyuta zaxirasining kamayishi uni oʻz fuqarolariga qarshi gʻoyat tejamkorlik siyosatini qoʻllashga undamoqda, keyin esa koʻpchilikning rejasini barbod qilib, Xalqaro Banklardan qarz olishga majbur qilmoqda.
Hisobotlarga koʻra, Riyoz Yamanga hujum qilishi, ekstremistik jamoalarni, partiya va shaxslarni moliyalashtirishi natijasida oʻzining valyuta zaxirasidan yetmish milliard dollar chiqarib olgan. Bundan tashqari, u OPEK tashkilotida neft narxini pasaytirish uchun asosiy rolni oʻynadi. Bu ishlar uning byudjetida yirik miqdorda defitsit kelib chiqishiga olib bordi.
Neft boyligida suzib yurgan bir mamlakatning bunday ogʻir ahvolga tushishi Xalqaro Valyuta Fondini xavotirga soldi. Oqibatda u Saudiyani zaxiralarni saqlab qolish uchun moliyaviy siyosat doirasini kengaytirishdan tashqari oʻzgartirish chora-tadbirlarini qoʻllashga chaqirdi. Shuningdek, yurtda yangi soliqlar joriy qilishni, davlat shirkatlari darajasida shaffof va rasmiy ish oʻrinlari taqdim etishni talab qildi. Xalqaro Valyuta Fondi Riyozni ichki talabdagi oʻsishga javoban neft bahosini oshirib borish chora-tadbirlarini qoʻllashga chaqirdi.
Soʻnggi paytlarda neft narxining ayanchli ravishda tushib ketishi oqibatida Saudiyaning iqtisod gʻildiragi jarlik sari sezilarli darajada ketmoqda. Bir barrel neft 120 dollardan 48 dollarga tushib ketdi. Bu esa ichki daromadining 85 %idan koʻpini neft mahsulotlari eksportidan olinadigan bir iqtisodiyot qaqshatqich zarba yeganini anglatadi.
Saudiyaning milliy muassasasi sanalgan “Investitsiya daromadi” muassasasi xabariga koʻra, mamlakatning valyuta zaxirasi bir necha yildan beri 2016 yilda eng past darajaga tushib ketgan. Masalan, 2014 yildagi 732 milliard dollar, 2015 yilga kelib 611.9ga, 2016 yil avgust oxirida esa 562 milliard dollarga tushib ketgan.
Mamlakat chiqargan moliyaviy hisobotlarga qaraganda, davlat byudjetidagi rekord defitsit 2015 yil byudjetida 98 milliardga yetgan. Ayni defitsit 2016 yil byudjetida 87 milliardga, 2016 yil oxiriga borib, 107 milliard dollarga yetishi taxmin qilinmoqda.
“Investitsiya daromadi” muassasasi bashoratlariga koʻra, 2015 yilda 142 milliard riyalni tashkil etgan mahalliy qarz joriy yil oxiriga borib 263 milliard riyalga koʻtariladi, 2017 yilda 503 milliardga sakrashi hamda qarzning joriy va kelasi yillardagi mahalliy ishlab chiqarishga nisbatan koʻrsatkichi 11.1 % va 20.1 %ga yetishi taxmin qilinmoqda.
Saudiyaning qimmatbaho qogʻozlari va Riyozning tashqi siyosati:
Mana shunday ahvolda, Saudiyaning bir necha gazeta va manbalari birinchi siyosiy harakterga ega, keyin iqtisodiy xarakterga ega qator mulohazalarda Saudiya iqtisodiyoti yaxshi deyilmagani xabar qilindi.
Siyosiy xarakterga ega mulohazalarning birinchisida qimmatbaho qogʻozlarni savdoga chiqarish aytilgan. Yaʼni avvaldayoq eʼlon qilinishicha, qimmatbaho qogʻozlar London birjasi orqali sotuvga chiqarilmagan, balki Irlandiya bozori orqali chiqarilgan.
Kuzatuvchilar buni shuday sharhlaydilar: Riyoz buning uchun Londonga nisbatan gʻazab bildirgan, chunki Britaniyadagi siyosiy va axborot doiralari, jumladan, hukumat va nohukumat doiralari tomonidan ulkan tanqidlar qilinib, ularda Saudiyada inson huquqlari buzilayotgani, Yamanga qarshi urushda Riyoz yetakchilik qilayotgan koalitsiya kuchlari jinoyatlar sodir etayotgani aytilgan. Jinoyatlar shu darajada jiddiy boʻlganki, oqibatda, Britaniyadagi ayrim siyosatchilar va partiyalar Saudiyaga eksport qilinuvchi qurollarga embargo qoʻyishga chaqirgan.
Siyosiy xarakterga ega mulohazalarning ikkinchisiga koʻra, Riyoz oʻz siyosati va xalqaro munosabatlarida real ravishda Anglo-Saksoniya doirasidan asta sekin oʻzini chetga olmoqda. Saudiya hukumati qimmatbaho qogʻoz haridorlari va hamkorlarga chop etishga oid ayrim shartlar joriy qildi. Unga koʻra, haridorlar va investor shaxslarga muassasadan toʻla chop etish huquqini berdi, ammo AQSh fuqarosidan boshqa shaxslar boʻlishini shart qildi.
Londonda chiqadigan “Oʻrta Sharq” gazetasiga koʻra, Saudiya hukumati joriy yil 23 oktyabrda qimmatbaho qogʻozlarning AQSh bozorida – bevosita yoki bilvosita – sotish va muomala qilish, shuningdek, AQSh fuqarosi boʻlgan shaxslar foydasiga sotish mumkin emasligini qattiq taʼkidladi.
“Bloomberg” maxsus iqtisodiy agentligi Saudiyaning ayni masaladagi ijrosi qasddan siyosiy xarakterga ega ekanini taʼkidlaydi. Unga koʻra, muammo Saudiya davlat moliyaviy strukturasidadir va Riyozdan ularni yaqin orada hal etishi kutilmayapti.
Masalan, “Iqtisodiya” gazetasi oʻnlab milliard dollar qimmatbaho qogʻoz chop etishda birinchi kutilgan sotuvga chiqarishda 17.5 milliard dollarga yetib, barcha qarzlar toʻla yopilganini xabar qildi.
Umuman olganda, Saudiyaning qimmatbaho qogʻozlarni savdoga chiqarishi uch davrga boʻlinadi: 5 yillik, 10 yillik, 30 yillik. Birinchi boʻlakdagi 5 yillik qarzlar 5.5 milliard dollar boʻlib, yillik protsent nisbati nominal jihatdan 2.375 %ga yetadi. de-fakto jihatidan (aslini olganda) 2.588 %ga yetadi. Uchinchi boʻlakdagi 10 yillik qarzlar ham 5.5 milliard dollar miqdorida boʻlib, yillik protsent nisbati nominal jihatdan 3.25 %ga, de-fakto jihatidan 3.407 %ga yetadi. Uchinchi boʻlakdagi 30 yillik qarzlar 6.5 milliard miqdorida boʻlib, yillik protsent nisbati nominal jihatdan 4.5 %ga, de-fakto jihatidan 4.623 %ga yetadi.
Protsentning nominal va de-fakto nisbatlari oʻrtasidagi farq, dollarning ayni damdagi ayirboshlash bohosi bilan chop etish vaqtlari (5, 10 va 30 yil) orasida kutilgan bahosi oʻrtasidagi farqdir. Bu esa shuni anglatadiki, Saudiya ilgargi holatidan ortga chekindi hamda oʻzining milliy valyutasi boʻlgan riyalni AQSh dollari bilan bogʻlashdan voz kechganini eʼlon qildi.
Biroq ayrim saudiyalik doiralar ayni qadamni zaruriy, deb hisoblaydilar. Ularga koʻra, bu qadam joriy yilning aprelidan beri 20 %dan ziyodga tushib ketgan Saudiya banklari hissalari koʻrsatkichini 3.5 %ga koʻtarishga olib borgan hamda dollar oqib kirishiga yangi manba ochdi, bu esa ikki asosiy natijani keltirib chiqardi: biri, AQSh dollarining Saudiya riyaliga bosim qilishini toʻxtatdi, ikkinchi, ajnabiy valyutalarning Saudiya zaxirasiga boʻlgan bosimlarini kamaytirdi.
Modomiki, bu qimmatbaho qogʻozlarni bosib chiqarish Saudiyaning muhim iqtisodiy sektorlarida ijobiy natijalarga olib kelgan ekan, arzon neft asrining toʻxtamay davom etishi ham taxmin etilayotgan ekan, demak, bu ikki narsaga dalolat qiladi: birinchidan, aslida, Saudiya iqtisodiyoti tub muammolarni boshdan kechirayotir. Ikkinchidan, Saudiya iqtisodiyoti manbalarini saralash va uning oʻsish xarakterini mustahkamlash uchun sarflangan harakatlarning aksari muvaffaqiyatsiz chiqdi.
Ushbu ikki haram yurtida to Paygʻambarlik minhoji asosidagi roshid Xalifalik soyasida Alloh shariati tatbiq etilmas ekan, to uning boyliklaridan, resurslaridan togʻut hukmdorlar mafaati uchun emas, musulmonlar manfaati uchun foydalanilmas ekan, hargiz tub foydali yechimlar boʻlmaydi.
Abdulloh Naimiy
