Islom qashshoqlik muammosini qanday hal qiladi? (2)
Uchinchidan: qashshoqlik.
“Agar qashshoqlik odam boʻlganda edi, albatta uni oʻldirgan boʻlardim”, degan gap bor. Islom qashshoqlikka shu gap asosida qaraydi. Butun vahi nozil boʻlgan yillar boʻyi Islom qashshoqlik va ochlikka mutlaqo qarshi ekanini taʼkidlab keldi. Mana bu soʻzni aytgan zotdan Alloh rozi boʻlsin: “Bir kunlik taomi yoʻq kishiga hayron qolaman, nega odamlar oldiga qilich yalangʻochlab chiqmas ekan-a!”. Bu esa Islomning qashshoqlik va ochlikka nisbatan pozitsiyasi ularga aslo rozi boʻlmaslikdan iboratligini anglatadi. Buni Rosululloh ning
“مَا آمَنَ بِي مَنْ بَاتَ شَبْعانَ وَجَارُهُ جائِعٌ إلَى جَنْبِهِ وَهُوَ يَعْلَمُ بِهِ”
“Yon qoʻshnisi och boʻla turib, oʻzi toʻq holda tunni oʻtkazgan kishi menga imon keltirmabdi”, degan soʻzlari ham taʼkidlab turibdi. Eʼtibor bering, Rosululloh qashshoqlikka rozi boʻlmaslikni imon va aqidaga bogʻlamoqdalar! Kambagʻallarni oziq-ovqat bilan taʼminlashni talab etuvchi maʼmuriy qoidaning oʻzinigina tushuntirmadilar, balki oʻn uch yil mobaynida har bir gʻishtini birma-bir terib qurgan aqidaning fikriy asosiga tayandilar.
Kapitalistik sistemaga kelsak, ularda jamiyatning iqtisodiy barqarorligi iqtisodiy oʻsish bilan oʻlchanadi. Sogʻlom iqtisod belgisi ular nazdida yalpi mahsulot ishlab chiqarilishining oshishida koʻrinadi. Kapitalistik jamiyatda qachonki iqtisodiy oʻsish oqsab qolsa yoki uzoq vaqt toʻxtab qolsa, ogohlikka bong urishadi. Biroq Islomda xatar qoʻngʻirogʻi va ogohlik bongi qachonki ochlik davom etsa uriladi. Chunki modomiki, bitta inson – erkakmi, ayolmi yoki bolami – och boʻlar ekan, jamiyatning huzur-halovatda boʻlishiga yoʻl qoʻyilmaydi.
Qurʼoni Karim odamlarda ikki turli qashshoqlik-kambagʻallik boʻlishiga ishora qiladi: Miskin va faqir. Miskin bir kunlik ham taomi va boquvchisi yoʻq boʻlgan insondir. Faqir topish-tutishi bor, biroq bu topishi uning – uy-joy, salomatlikni saqlash, taʼlim, transport vositalari va boshqa – oddiy kundalik xarajatlariga yetmayotgan insondir. Shuningdek, Islom baʼzan mablagʻga – vaqtinchalik boʻlsa-da – muhtoj boʻlgan insonlar borligini ham bayon qildi. Qurʼoni Karimda miskinlarni toʻydirishga katta ahamiyat qaratilgan. Masalan, Ramazonda roʻza tutmayotgan va qazosini ham tutolmayotgan bemor boʻlsa, u Islomda oʻsha tutolmagan kunlari kafforati uchun miskinlarni toʻydiradi. Musulmon biror haromni qilib qoʻysa, Islom unga ayni gunohi kafforati uchun och va kambagʻallarni toʻydirishga buyuradi. Musulmon Ramazonda sharʼiy uzrsiz roʻzasini ochib yuborsa, shu gunohi kafforati uchun u ikki oy uzluksiz ravishda roʻza tutadi yoki har bir ochib yuborgan kuni uchun oltmishta miskinni toʻydirmogʻi farz boʻladi. Musulmon Alloh Taolo nomi bilan qasam ichib, uni buzgan boʻlsa, shu gunohi kafforati uchun oʻnta miskinni toʻydirishi farz boʻladi. Islom buyurgan ushbu farzlardan Islom jamiyatda ochlikka qarshi kurashishga naqadar qattiq ahamiyat bergani, ularning farz qilinishidagi eng birinchi maqsad mana shu ekanligi ayon boʻlmoqda. Chunki Islom och inson har qanday vosita bilan boʻlsa ham albatta toʻydirilishi shartligini ochiq bayon qilgan. Bir vaqtning oʻzida, Islom shuni tan oladiki, ogʻir jamiyatlarda odamlar qodirlik va imkoniyatda bir-birlaridan farq qiladilar, garchi urush va tinchlik vaqtidagi barcha harakatlarga yoki farovonlik va tanglik vaqtidagi iqtisodiy oʻzgarishlar boʻlishiga qaramasdan, ayrim insonlar orqada qolishlari va asosiy ehtiyojlarini qondirishga qodir boʻlmasliklari tabiiy holdir. Shuning uchun Islom insonlar orasidagi qashshoq va miskinlarga eʼtibor berish kunlik shugʻullanadigan ishlarning bir qismiga aylanishini istaydi. Ochlik masalasiga alohida ahamiyat qaratish maqsadida Islom badavlat kishilar molidan faqir va miskinlar uchun maʼlum haq ajratdi. Boshqacha ibora bilan aytadigan boʻlsak, boylar molidan kambagʻallarga berilishi lozim boʻlgan mol soliq turiga kirmaydi. Balki bu boylar uchun burch, kambagʻallar uchun haqdirki, uni Alloh Subhanahu va Taolo bunday deya amr qilgan:
وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ
“Ular shunday kishilarki, mol-mulklarida soʻraguvchi va mahrum kishilar uchun maʼlum haq bor” [Maorij 24-25]
Darhaqiqat, Qurʼoni Karim mollaridan sahovat qilib, muhtoj va ochlarni yedirib ichirish, boqish uchun sarflagan kishilarni maqtadi. Oʻzi yaxshi koʻrgan taomini miskin, yetim va asirga ilinib bergan, buni dunyoviy biror narsani umid qilib emas, balki faqat Alloh Taoloning roziligini istab ado etgan zotlarni Qurʼoni Karim oliy darajaga koʻtargan.
Ushbu qoida va tushunchalarga asos solgandan soʻng Islom qonun va ahkomlar majmuasiga eʼtibor qaratib, ular orqali molning faqir va muhtojlar qoʻliga yetib borishini taʼminladi, boylikning haqdorlar oʻrtasida toʻgʻri taqsimlanib, boy shaxslar qoʻlida toʻplanib qolmasligini kafolatladi. Bu ahkomlardan ayrimlarini quyida keltirib oʻtamiz:
1 – Nafaqa ahkomlari. Bu ahkomlar Islom har bir nafaqaxoʻrning nafaqasidan javobgar boʻlgan kishining ustidagi haqqini bayon qilgan. Misol uchun, otalar zimmasidagi farzandlar nafaqasi, farzandlar ulgʻayganida ularning zimmasidagi ota-onaning nafaqasi, er zimmasidagi xotinning nafaqasi va hokazo kabi;
2 – Meros ahkomlari. Bunda Islom ochiq-oydin belgilangan qonunlarga muvofiq har bir merosxoʻrga merosdan oʻz nasibasini kafolatlagan;
3 – Omma mulki ahkomlari. Bunda ayni mulk tushimlari insonlar ehtiyojlariga infoq qilinadi. Taʼlim, sogʻliqni saqlash va kamunal xizmatlar kabi;
4 – Davlat mulki. Ushbu mulk orqali kambagʻallarga ulardan kambagʻallik sifatini daf etish uchun maʼlum mablagʻ beriladi;
5 – Muzorabaga ixtisoslashgan shirkatlar ahkomlari. Bu shirkatlar orqali mablagʻi boʻlmagan shaxs maʼlum ishlab chiqarish shirkatining egasiga aylanadi, uning shirkatini mablagʻi bor shaxs moliyalashtiradi;
6 – Erni ijaraga berishning haromligiga, balki yeri bor shaxs unga ekin ekishi yoki birodariga berishiga oid ahkomlar;
7 – Molni xazina qilib saqlashning haromligi ahkomlari. Bu bilan ish topolmayotgan shaxslarni ish bilan taʼminlovchi loyihalar boʻyicha mablagʻ yotqizish farz boʻladi;
8 – Sudxoʻrlikning haromligi toʻgʻrisidagi ahkomlari. Bu ahkomlar bozorda ishlab chiqarish aylanmasidagi pulning yetarli boʻlishini taʼminlaydi;
9 – Zakot ahkomlari. Zakot mollari molga muhtoj boʻlgan sakkiz sinfdagi kishilarga yetib boradi;
10 – Soliqlar ahkomlari. Soliq jamiyatdagi ochlik va favqulodda qashshoqlik ehtiyojini qondirish uchun maxsus vaqtlarda badavlat musulmonlarga solinadi.
Soʻzimiz nihoyasida shuni eslatmoqchimizki, Rosululloh birinchi muhojir va ansorlar oʻrtasida aka-ukalikni paydo qilganlarida, bundan koʻzlagan maqsadlaridan biri, muhojirlarning hijrat qilishlari va Makkaga mollarini tashlab chiqishlari natijasida yuzaga kelgan kambagʻallik holatlarini hal etish boʻlgan.
D. Muhammad Malkoviy
