Tarix va tavqit (vaqt belgilash) va ularning sharʼiy hukmlarga aloqasi
Sahl ibn Sahdan rivoyat qilinadi, u kishi deydi: “Tarix Nabiy s.a.v paygʻambar qilib yuborilishlaridan ham, vafotlaridan ham hisoblanmadi, balki ul zot s.a.vning Madinaga kelishlaridan boshlab hisoblandi” (Buxoriy rivoyati). Hokim Muslimiing shartiga koʻra sahih deb, Ibn Abbos r.adan chiqargan hadisida aytiladi: “Tarix Rasululloh s.a.v Madinaga kelgan yillaridan boshlandi va shu yili Abdulloh ibn Zubayr tugʻildi”.
Javhariy deydi: “Tarix vaqt taʼrifidir”. “Lison”da “Tavqit – vaqtni belgilamoq” deyiladi. Shofeʼiy “Al Umm”da: “Mavqut – vallohu aʼlam – vaqtdir, Xilofat davlatining tarixi hijriy tarixdir. U Paygʻambar s.a.v Madinaga kelgan yildan boshlanadi. Bunga, shuningdek, Sahl va ibn Abbosning hadislari dalolat qiladi”.
Darhaqiqat, sahobalar ham shunga ijmo qilishgan. Bu ijmoni hikoya qilganlardan biri boʻlmish imom Navaviy “Ismlar va sifatlar tahzibi”da shunday deydi:
“Hijriy tarixning boshlanishi haqida: Islomda tarix Rasululloh s.a.vning Makkadan Madinaga qilgan hijratlaridan boshlandi va sahobalarning barchasi shunga ijmo qilgan”. Ushbu ijmoni hikoya qilganlardan yana biri boʻlmish Abuz-Zanod uni Voqidiydan naql qilgan. Ibn Kasir “Al-Bidoya van-Nihoya” kitobida shunday zikr qilgan: Voqidiy aytadi: “Bizga ibn Abuz-Zanod otasidan rivoyat qilib dedi: Umar r.a tarix toʻgʻrisida mashvarat qildi. Ular tarixni hijratdan boshlashga ijmo qilishdi”. Ijmoni hikoya qilganlardan yana biri Muhammad ibn Sirindir. Ibn Kasir mazkur manbada Muhammad ibn Sirindan, undan Qurra ibn Xoluddusiy, undan esa Abu Dovud Tayolisiy qilgan rivoyatni zikr etgan. Dedilar: “Bir kishi turib Umarga qarata: “Tarix qilinglar”, dedi. Umar: “Tarix qilinglar nima degani?” deb soʻradi. “U ajamlar qiladigan narsa. Ular falon yilning falon oyida deb yozib qoʻyishadi”, deyildi. Shunda Umar: “Bu ish yaxshi, demak tarix qilinglar”, dedi. Shunda atrofdagilar: “Qaysi yildan boshlaymiz?” deyishdi. Bir paygʻambar qilib yuborilishlaridan deyishsa, bir vafotlaridan deyishdi, soʻngra hijratga kelishishdi. Shundan keyin: “Hijratning qaysi oyidan?” deb soʻrashdi. Shunda avval Ramazon taklif qilindi, keyin Muharram taklif qilindi, zero u odamlarning hajdan qaytish vaqti hamda harom oy deb, tarix undan sanalishiga kelishishdi”.
Saʼid ibn Musayyabning rivoyatini Hokim sahih deb keltiradi, Saʼid deydi: “Umar odamlarni toʻpladilar-da: “Tarix qaysi kundan boshlab yoziladi?” deb soʻradilar. Aliy ibn Abu Tolib: “Rasululloh hijrat qilgan va shirk yerini tark etgan kundan boshlab”, dedilar. Umar r.a shunday qildilar”.
Bir yil sharʼan oʻn ikki oydir. Alloh Taolo aytadi:
إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ
– „Albatta, Allohning nazdida oylarning sanogʻi Alloh osmonlar va yerni yaratgan kunida belgilab qoʻyganidek oʻn ikki oydir. Ulardan toʻrti urush harom qilingan (oylar)dir. Mana shu haq dindir (yaʼni, haq hukmdir). Bas, u oylarda (urushni halol deb jangga kirib) oʻzlaringizga zulm qilmangiz! Barcha mushriklar (bu hukmga qaramay) sizlarga qarshi jang qilgani kabi (birinchi boʻlib jang boshlasalar), sizlar ham barchangiz ularga qarshi jang qilingiz! Va bilingizkim, Alloh taqvodorlar bilan birgadir“. [9:36]
Buxoriy Abu Bakradan, u kishi Paygʻambar s.a.vdan rivoyat qiladi, Nabiy s.a.v dedilar: “Zamon Alloh yeru osmonlarni yaratgan kundagi holatidek aylanib keldi. Bir yil uni ikki oydir, undan toʻrttasi harom, uchtasi ketma-ket keladi: Zulqaʼda, Zulhijja, Muharram hamda Jumodi va Shaʼbon orasidagi Rajabdir”.
Hijriy yilning oylari yuqorida zikr qilingan Muhammad ibn Sirindan Tayolisiy naql qilgan ijmo daliliga asosan Muharramdan boshlanadi, zero rivoyatda “Muharramga kelishdilar” deyilgan. Shaʼbiy buni “ittifoq” deb atagan. Ibn Hajar “Fath” kitobida Shaʼbiydan Hokimning rivoyatini keltiradi. Abu Muso Umarga: “Sizdan bizga tarixi (sanasi) boʻlmagan maktublar kelyapti”, deb yozdilar. Shunda Umar odamlarni toʻpladilar, ayrim kishilar tarixni “mabʼas”dan boshlang deyishsa, baʼzilar hijratdan boshlang, deyishdi. Shunda Umar: “Hijrat haq bilan botil orasini ajratdi, demak tarix (sana)ni undan boshlab yozinglar”, dedilar. Bu hodisa oʻn yettinchi yil yuz berdi. Ular bunga kelishgach, baʼzilar tarixni Ramazon oyidan boshlang, deyishdi. Umar: “Yoʻq, Muharram oyidan boshlaymiz, chunki u odamlar hajlaridan qaytadigan vaqt”, dedilar va barcha shunga ittifoq qildi”. Ibn Abbos Alloh Taoloning “وَالفَجْرِ” soʻzini tafsir qildilar, uni Bayhaqiy “Shaʼb” kitobida va Said ibn Mansur “Sunan” kitobida rivoyat qilishadi. Bu toʻgʻrisida Suyutiy “Tadrib-ar-roviy” kitobida Alloh Taoloning “وَالفَجْرِ” oyati haqidagi ibn Abbosdan Said ibn Mansurning lafzi va goʻzal sanadi bilan boʻlgan rivoyatni aytganlar: “Fajr Muharram oyi va yilning boshidir”, dedilar. Qurtubiy Qatodadan rivoyat qiladilarki, u kishi dedilar: “U Muharramning birinchi kunining tongidir, yil oʻsha kundan boshlanadi”.
Hijriy oylar quyidagilardir: Muharram, Safar, Rabiul-avval, Rabius-soniy, Jumodul-uvlo, Jumodus-soniy, Rajab, Shaʼbon, Ramazon, Shavvol, Zulqaʼda va Zulhijja.
Bir oy yigirma toʻqqiz yoki oʻttiz kecha boʻladi, undan oshmaydi. Bunga Buxoriy keltirgan Ibn Umar r.aning hadislari dalildir. Rasululloh s.a.v dedilar: “Oy yigirma toʻqqiz kechadir. Uni koʻrmasdan turib roʻza tutmanglar. Agar oy sizlarga yaxshi koʻrinmasa, kunini oʻttiz qilib toʻldiringlar”. Oyning boshlanishi boʻlmish hilol (yangi tugʻilgan oy) faqat koʻz bilan koʻrish bilan bilinadi, zero ul zot s.a.v “Koʻrmasdan roʻza tutmanglar”, deganlar. Muslimning rivoyatida “Rasululloh s.a.v Ramazonni zikr etib, ikki qoʻllariga urib buncha, buncha, buncha dedilar, uchinchisida bosh barmoqlarini bukdilar”, deyiladi. “Oyni koʻrib roʻza tutinglar va uni koʻrib roʻzani ochinglar, agar osmon bulutli boʻlib oy sizlarga koʻrinmasa, roʻzani oʻttiz kun qilib belgilanglar”, degan hadis bor.
Ikki qoʻlni uch bora urish oʻttizga teng boʻladi. Agar uchinchisidan bosh bormoqni kamaytirsak, Buxoriy keltirgan hadis kabi, oy yigirma toʻqqiz kunligi ayon boʻladi. Ramazonning, Shavvol va boshqa har bir oyning kirib kelganini aniq qabul qilish uning hilolini koʻrmoq bilan boʻladi. Shuningdek, hilolni topmoq hisob orqali yoki asboblar yordamida emas, balki tanho koʻz bilan boʻlishi lozim. Ibn Taymiya ham “Iqtizous-sirotil-mustaqim”da yuqoridagidek koʻrishga boʻlgan ijmoni zikr qilib shunday degan va ijmodan keyin chiqqan baʼzi bir muxolif mutaaxxiriyn (kamdan-kam uchraydigan shaxs)larni hisobga olmaganda, bu musulmonlar ijmo qilgan narsaga dalildir.
Yaʼni, roʻza, fitr, nusuk (sharʼiy marosim)lar vaqtlari Rum, Fors, Qibt, Hind boʻlgan ajamlar va yahudu nasoro boʻlgan ahli kitoblar yoʻl tutgan hisob-kitob bilan emas, balki imkon boʻlganda oyni koʻrmoq bilan bajariladi. Ibn Taymiya hikoya qilgan ushbu ijmo sahobalar ijmosini oʻz ichiga olib, sharʼiy hujjat deb eʼtibor qilinadi.
Oyning boshini bilmoq roʻza, haj, jizya kabi hukmlar unga taalluqli boʻlganligi bois farzdir. Uning roʻza va hajga aloqasi aniq-ravshandir. Jizyaga kelsak, agar omonlik olgan bir kofir Islom diyoriga Muharramning birinchi kuni kirib kelib, keyingi Muharramning boshigacha tursa, unga jizya solinadi. Muharramning hilolini koʻrmay, zilhijja oyining oxirida chiqib ketsa bunday boʻlmaydi.
Shuningdek, hafta kunlarini bilmoq ham farzdir. Chunki bunga baʼzisi vojib, baʼzisi mandub boʻlgan bir necha hukmlar taalluqli, masalan: juma namozi, shu kundagi duo ijobat boʻladigan soatlarni qasd qilish, Nabiy s.a.vga salavot, Dajjol fitnasidan najot topish uchun surai “Kahf”ni oʻqish, dushanba, payshanba roʻzasi va boshqalar. Shu bois hafta kunlarini bilish xuddi yil oylarini bilish kabi – ularga baʼzilari vojib boʻlgan bir qancha hukmlar taalluqli boʻlganligi uchun – vojibdir. Demak, bularni bilish “Vojib u orqali amalga oshadigan narsa ham vojibdir” jumlasiga kiradigan vojibdur.
Kecha va kunduzni bilish – unga bir necha hukmlar taalluqli boʻlgani tufayli – vojibdir. Mazkur qoidaga koʻra bu ahkomlarning ayrimlari – xuddi Ramazon roʻzasi, Arafada turish, Nahr (qurbonlik) kunidagi baʼzi amallar kabi – vojibdir.
Kun deb – “Lisonul-arab” lugʻatida aytilganidek – “kun chiqqandan botguncha” davom etadigan vaqt miqdoriga aytiladi. Shariatda esa kun deb tong otishidan kun botguncha davom etgan vaqtga aytiladi, chunki u naql qilingan narsalar jumlasidandir. Yaʼni, kun (kunduz)ning boshlanishi kun chiqishdan tong otishga koʻchirilgan. Ammo uning tugashi lugʻatda ham, shariatda ham kunning botishidir. Tun esa kun botishidan boshlab tong otishigacha davom etadi.
Kunning kechasi uning kunduzidan oldin boʻladi. Huzayfadan keltirilgan muttafaqun alayh hadis buning dalilidir. Unda: “… Huzayfaga “Umar eshik (fitna eshigi)ni bilar edimi?” dedik. U: “Ha, ertadan oldin uning kechasi kelishini bilgandek”, dedi”. Va Abdurrazzoq Aliydan rivoyat qilgan hadis ham bunga dalildir. Unda: “… Agar sen u ikkisining shu ishni qilganini koʻrgan boʻlsang edi, chunki ular fitna orqasida yurgan kishining fitna oldida yurgan kishidan afzalligini, bu farz namoz nafl namozdan afzalligi kabi ekanligini, erta oldidan kechasi boʻlishini bilganlaridek bilardilar”. “Laylahu” kalimasi muzof, muzofun ilayh va “erta” soʻziga boradigan zamir boʻlib, bu “ة” emas. Har bir ertaning oldida kechasi bor va bu Alloh Taoloning quyidagi:
وَلاَ اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ
– „Va na kecha kunduzdan oʻzguvchidir“, [36:40]
soʻziga zid kelmaydi. Chunki oyatning maʼnosi kecha kunduzga yetib olish uchun undan oʻtib keta olmaydi, har birining oldinga oʻtib ham ketmaydigan, orqada qolib ham ketmaydigan chegarasi bor, deganidir. Demak, kunduz tugamay kechasi boʻlmaydi. Har kunning kechasini bilishga ham bir necha hukmlar taalluqlidir, masalan oydin (oyning oʻn uch, oʻn toʻrt va oʻn beshinchi) kechalari, Shaʼbonning yarmidagi kecha, tarovih va juma kechasi “Kahf” surasini tilovat qilish kabilar. Juma kechasi deb juma kunidan oldingi kechaga aytiladi. Iyd kechasi ham iyddan oldingi kechadir. Gʻarbliklarda esa kunning kechasi undan oldingi emas, keyingi kechadir. Ulardagi juma kechasi bizdagi shanba kechasiga toʻgʻri keladi va hokazo.
Kecha va kunduzni soat va daqiqalarga boʻlish, garchi ibodatlarning sharʼiy vaqtlari nasslarda soat va daqiqalar bilan belgilanmay, hilol va kunning tongi, kun chiqishi, zavol, soya, kun botishi va shafaq kabi holatlari bilan belgilansa-da, muboh amallardan sanaladi. Lekin soat va daqiqalarga baʼzi idoriy ishlar bevosita aloqadordir. Masalan, davomatni saqlash uchun tashkilotlar, muassasalar, madrasa va korxonalarda vaqtni belgilash kabi. Shunga koʻra, kecha va kunduzni soatlarga taqsimlash joiz ishlar jumlasiga kiradi. Bu yerda ilm va sanoatga taalluqli shunday nozik ishlar borki, ular juda aniq oʻlchamlarga muhtoj boʻladi. Lekin ularning shariatga aloqasi yoʻq boʻlib, ilmiy yoki idoriy boʻlishdan nariga oʻtmaydi hamda mubohligicha qoladi. Zero Kobul, Samarqand, Kayravon yoki Gʻarnota aholisining ibodat va muomalotlarida – soat va daqiqalar bilan vaqt belgilash nuqtai nazaridan – Makka vaqtini bilishga hech qanday ehtiyojlari yoʻq. Shuning uchun sahih hadisda shariat ogʻirlik oʻlchovlarini Makka ahli oʻlchoviga, hajm oʻlchovlarini Madina ahli oʻlchoviga bogʻliq qilganini va oyning boshlanishini mutlaq koʻrishga bogʻliq qilganini koʻramiz. Lekin shariat vaqtni soat va daqiqalarga bogʻliq qilmagan va birlashtirmagan. Agar birlashtirishga ehtiyoj boʻlganda edi, uning uchun sharʼiy qoida yaratgan boʻlar edi.
Anasning Rasululloh s.a.vdan rivoyat qilgan “Kecha va kunduz yigirma toʻrt soatdir” degan hadislari haqida Ibn al-Javziy “Ilal” kitobida: “Bu hadis sahih emas”, deganlar. Men aytamanki: Hadis sanadlaridan biror sanad bu kabi gapdan salomat emas. Buning ustiga biz agar birinchi, ikkinchi, uchinchi soatlarni to yigirma toʻrtinchi soatgacha aniqlamoqchi boʻlsak, birinchi boʻladigan boshlanish soatiga va oxirgi boʻladigan tugash soatiga muhtoj boʻlamiz. Bu insonlarning idoriy ishlardagi ehtiyojlari uchun lozimdir. Yuqorida aytilgan kecha kunduzdan oldin boʻlishiga qarab, kechaning boshlanishi vaqt belgilashning boshlanishi, kunduzning oxiri esa uning tugashi boʻlishi mumkin.
Agar biz Grinvich vaqt laboratoriyasi joylashgan makonni vaqt andozasi deb atalmish taxminiy chiziq qilib belgilasak, bu Makkadan oʻtgan chiziq boʻlishi mumkin, chunki u birinchi suv tarqalgan quruqlik va yer shu joydan tortilgan. Bayhaqiy “Shaʼb” kitobida ibn Abbosdan keltirib deydi, Rasululloh s.a.v dedilar: “Er yuziga qoʻyilgan birinchi joy Baytulloh oʻrnidir, boshqa yerlar undan keyin tortilgan…”.
Va uni Hokim ibn Abbosdan mavquf holda rivoyat qilib, isnodini sahih degan, ammo ikki imom (Buxoriy va Muslim) uni keltirishmagan. Shunday qilib, Makka vaqt mezonining chizigʻi boʻlishi hamda yer yuzidagi har bir shahar oʻzining jugʻrofiy joylashishiga binoan vaqt tafovutiga rioya qilishi mumkin boʻladi. Chunki soat va daqiqalarga taalluqli boʻlgan ishlarda vaqtni belgilab, uni bitta vaqtga keltirish mumkin emas va u sharʼan talab ham qilinmaydi, lekin muboh ishlar jumlasidan boʻlib qolaveradi.
