Muhosabaning vojibligi
Musulmonlarning xalifa ustida sho‘ro huquqi bo‘lgani kabi hokimlarning ishlari va tasarruflarini ham muhosaba qilishlari vojibdir. Alloh Subhonahu va Taolo hokimlarni muhosaba qilib turishni farz qildi. Agar ular fuqaroning huquqlarini poymol qilsalar yoki o‘z burchlarida beparvolik qilsalar yoxud biror ishlarda loqayd bo‘lsalar yoki Islom ahkomlariga zid ish qilsalar yo Alloh nozil qilgan narsadan o‘zga narsalar bilan hukm yuritsalar, Alloh musulmonlarga ularni muhosaba qilish va o‘zgartirishni qat‘iy buyurdi. Muslim Ummu Salama (r.a)dan rivoyat qilishicha, Payg‘ambar (s.a.v) shunday dedilar:
“سَتَكُونُ أُمَرَاءُ، فَتَعْرِفُونَ وَتُنْكِرُونَ، فَمَنْ عَرَفَ بَرِئَ، وَمَنْ أَنْكَرَ سَلِمَ، وَلَكِنْ مَنْ رَضِيَ وَتَابَعَ” قَالُوا: أَفَلاَ نُقَاتِلُهُمْ؟ قَالَ: “لاَ، مَا صَلُّوا”
“Yaqinda amirlar bo‘ladi. Bas, sizlar (ularning qilayotgan ishlarini) bilasizlar va (ba‘zilarini) inkor qilasizlar. Kim bilsa, undan xalos bo‘libdi. Kim inkor qilsa, salomat bo‘libdi. Lekin kim rozi bo‘lib, ergashsa…”. Aytishdiki, ular bilan jang qilmaymizmi? “Yo‘q, modomiki namoz o‘qir ekanlar”. Namoz bu yerda Islom bilan boshqarishdan kinoyadir.
Musulmonlar va eng avvalo Umar dastlab Abu Bakrning murtadlarga qarshi urushishga qasd qilganlarini inkor qilishgan.
Buxoriy va Muslim Abu Hurayra (r.a)dan rivoyat qilishadi: “Rasululloh (s.a.v) vafot etib, Abu Bakr (r.a) xalifa bo‘lgach va arablarning kofir bo‘ladigani kofir bo‘lgach, Umar (r.a): Odamlar bilan qanday jang qilasiz, Payg‘ambar (s.a.v):
“أُمِرْتُ أَنْ اُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لا إِلَهَ إِلاّ اللَّهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، وَيُقِيمُوا الصَّلاَةَ، وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ، فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ عَصَمُوا مِنِّيْ دِمَاءَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ إِلاّ بِحَقِّهَا وَحِسَابُهُمْ عَلَى اللَّهِ”
“Odamlar to Allohdan o‘zga iloh yo‘q, Muhammad Allohning payg‘ambari, deb guvohlik bergunlariga qadar ular bilan jang qilishga buyurildim. Agar shunday qilsalar, mendan jonlari va mollarini saqlab qoladilar. Faqat olinadigan haqqi bundan mustasno. Ularning hisob-kitobi Allohga (havola)”, deganlar-ku, dedi. Shunda u: Allohga qasamki, namoz bilan zakotning orasini ajratganlar bilan albatta jang qilaman. Chunki zakot molning haqqidir. Allohga qasamki, agar Rasululloh (s.a.v)ga berib kelgan uloqni menga bermaydigan bo‘lishsa, bermaganliklari uchun jang qilgan bo‘lardim, dedi. Umar (r.a) Allohga qasamki, bu faqatgina Alloh uning qalbini ochib qo‘yganidan edi. Bas, uning haqligini bildim, dedi”.
Shuningdek, Bilol ibn Raboh, Zubayr va boshqalar Umarning Iroq yerini jangchilarga taqsimlab bermaganini inkor qilishgan. Shuningdek, bir a‘robiy Umarning ayrim yerlarni qo‘riqxona qilganini inkor qilgan. Negaki Abu Ubayda “Amvol”da Omir ibn Abdulloh ibn Zubayrdan – o‘ylashimcha – u otasidan rivoyat qiladi: “Bir a‘robiy Umarning oldiga kelib: Ey amirul mo‘minin, biz johiliyat davrida yurtimiz uchun jang qilganmiz. Islom davrida esa uning ustida musulmon bo‘lganmiz. Nega uni qo‘riqxona qilyapsiz? – dedi. Shunda Umar uzoq o‘ylanib qoldi. Chuqur xo‘rsinib, mo‘ylovini buray boshladi. U biror ishni o‘ylab qolganda mo‘ylovini burab, xo‘rsina boshlardi. A‘robiy undagi holatni ko‘rgach, yana haligi gapini qaytara boshladi. Shunda Umar: Mol – Allohning molidir. Bandalar esa Allohning bandalaridir. Alloh yo‘lida zimmamga olgan narsa bo‘lmaganda edi, bir qarich yerni ham qo‘riqxona qilmagan bo‘lardim, dedi”. Umar umumiy mulkka qarashli ayrim yerlarni musulmonlarning otlari uchun qo‘riqxona qilgandi. Shuningdek, bir ayol uning mahrlarni to‘rt yuz dirhamdan oshirishdan odamlarni qaytarganini inkor qilib: “Bu sening haqqing emas, ey Umar, Alloh Subhonahuning:
وَءَاتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلاَ تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئًا
– „… avvalgisiga sanoqsiz molu dunyoni (mahr qilib) bergan bo‘lsangiz-da, undan biron narsani qaytarib olmangizlar!“, [4:20]
deganini eshitmaganmisan?”, dedi. Shunda Umar: “Ayol to‘g‘ri topdi, Umar xato qildi”, dedi.
Shuningdek, Ali (r.a) Usmon (r.a)ning amirul mo‘minin bo‘lib turganida haj bilan umrani birga ado qilish borasidagi so‘zlarini rad qildi. Ahmad sahih rivoyat bilan Abdulloh ibn Zubayrdan rivoyat qiladi: “Biz Juhfada Usmon bilan birga edik. U kishining yonida Shom ahlidan bir guruh odamlar bo‘lib, oralarida Habib ibn Maslama al-Fehriy ham bor edi. Shunda tamattu‘ haji (haj bilan umrani birga ado qilish) haqida so‘z ketganda, Usmon: Haj bilan umra – ikkisi haj oylarida birga qilinmasa barkamol bo‘ladi. Qaniydi, shu umrani kechiktirib, baytullohni ikki marta tavof qilsangiz – yaxshiroq bo‘lardi. Zero, Alloh yaxshilikka imkon bergan-ku, dedi. Bu paytda Ali ibn Abu Tolib vodiyning ichida tuyasini o‘tlatib yurgandi. Usmonning gapi yetib borishi bilan Usmonning oldiga kelib: Rasululloh (r.a) joriy qilgan sunnatga va Alloh O‘z Kitobida bandalariga bergan ruxsatga qasd qilib, ulardan odamlarni qaytarib, tang holga solmoqchimisiz, axir bu – hojatmand va olisda yashaydiganlar uchun-ku…? – dedi. Shunda Usmon odamlarga qarab: Men qaytardimmi? Men qaytarganim yo‘q. Balki bu – mening ra‘yim, xolos. Kim xohlasa olsin. Xohlamasa tark qilsin, dedi”.
Shuning uchun Ummat majlisida sho‘ro huquqi bo‘lgani kabi, uning zimmasida muhosaba qilish vojibligi ham bor.
Yuqoridagilardan ma‘lum bo‘ladiki, sho‘ro bilan muhosabaning farqi bor. Chunki sho‘ro qaror qabul qilinmay turib, ra‘y olish yoki uni tinglash bo‘lsa, muhosaba qaror qabul qilingandan yoki ijro etilgandan keyin e‘tiroz bildirishdir.
(“Xalifalik davlati jihozi” kitobidan).
