Adolat va Taraqqiyot partiyasi o‘zining navbatdan tashqari ikkinchi sьezdini 22 mayda o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Unda faqat partiya raisligiga emas, balki partiyadagi salohiyati bor qo‘mitalarga, hukumatga hamda partiyaning parlamentdagi majmuasiga o‘zgarishlar kiritiladi. Bu qaror bosh vazir Dovudo‘g‘lining 2016 yil 5 may kuni partiya raisligidan iste‘fo berganidan so‘ng chiqarildi. Zero, partiya raisligidan iste‘fo berish bosh vazirlikdan iste‘fo berishni anglatadi. Chunki partiyaning ichki ustavida partiya raisi bosh vazir bo‘lishi qayd etilgan.
Demak, Dovudo‘g‘li bilan Erdogan o‘rtasida kelishmovchilik yuzaga kelgan. Vaholanki, Erdogan bosh vazir bo‘lgan paytda Dovudo‘g‘lini o‘ziga maslahatchi qilib olgan edi. Keyin uni tashqi ishlar vaziri qilgan, keyin o‘zining partiya raisligidagi va hukumatdagi o‘rinbosari qilib olgan edi. Bularning barchasi Erdoganning Dovudo‘g‘liga qanchalik darajada ishonganiga dalolat qiladi. Biroq Dovudo‘g‘li bosh vazir bo‘lganidan so‘ng, ayni mansabi taqozo qilgan huquqlaridan foydalanadigan va mustaqil qarorlar chiqaradigan bo‘lib qoldi. Erdogan esa prezidentlik boshqaruviga o‘tishga urinmoqda, bu esa uni hokimiyatda yakkahokimga, ijroiy salohiyatlar egasiga aylantirishi muqarrar.
Bu ikki rahbar o‘rtasida siyosatda biror ixtilof kuzatilgan emas. Chunki ikkalasi ham Amerika belgilagan yo‘ldan yurdi va uning siyosatini hech kelishmovchiliksiz birgalikda ijro qildi. Bunga Dovudo‘g‘lining 2016 yil 3 may kuni al-Jazira kanaliga bergan intervьyusi misol bo‘ladi. Uning aytishicha, “So‘nggi o‘n yil ichida, ya‘ni Erdoganga maslahatchi, keyin tashqi ishlar vaziri bo‘lgan yillar mobaynida Suriyaga 60 marta borgan, o‘shanda Bashar Asad rejimi 2006 yilgi yakkalanish siyosatini boshdan kechirayotgan edi”. Ya‘ni bu jinoyatkor Bashar Haririy suiqasdi ortidan Livandan quvilgach, Turkiya bilan munosabatlarini mustahkamlashga uringan edi. Dovudo‘g‘li hatto “Bashar Asad bizning shaxsiy do‘stimizga aylangan”, dedi. Bu xuddi Erdoganning mana bu gapi bilan bir xil: “Suriyaga (Bashar Asadga) yordam qo‘lini cho‘zgan birdan-bir davlat Turkiya edi va Bashar Asad rejimi bilan yahudiylar davlati o‘rtasida vositachilik rolini bajargan ham mana shu davlat edi”. Erdoganning bu gapi bu ikkala rahbar ham Amerika siyosatini ijro etib, uning malayi Basharni qutqarishga harakat qilishganini anglatadi. Dovudo‘g‘lining Eron bilan bo‘lgan munosabatlari ham Erdogannikidan farq qilmaydi. U “Turkiya bilan Eron Suriya masalasida tamoman hamfikr va kelishib olgan”ini ochiq bildirdi.
Shuning uchun ham Dovudo‘g‘li tashqi siyosatda Erdogan bilan ixtilof qilgan emas. Darhaqiqat, Amerika uning lavozimdan ketishiga nisbatan izoh berdi. “Oq uy” matbuot voizi Josh Irnest 2016 yil 5 may kuni “Bu – Islomiy davlat tashkilotini qudratdan ayrib, yakson qilishdagi strategiyalarimizni AQSh bilan Turkiyaning birgalikda amalga oshirish imkoniyatiga biror ta‘siri bo‘ladi deb o‘ylamayman”, dedi. Buni “Turkiyaning ichki siyosati”, deb hisoblashini bildirdi. Ko‘rinib turibdiki, masala bu ikki rahbarning tashqi siyosat va amerikaparastlikdagi qarama-qarshiliklari yoki muvofiqliklari bilan bog‘liq emas.
Dovudo‘g‘lining iste‘fo berishini 2016 yil 6 may kuni Erdogan bunday izohladi: “Bu ish yurt boshqaruvida aslo bo‘shliqni paydo qilmaydi, iqtisodga ham bevosita ta‘sir qilmaydi, bizga yangi konstitutsiya va prezidentlik boshqaruvi juda zarur, bu ikkisi shaxsiy ishlar kun tartibidagi bir oddiy narsa emas”. Ko‘rinib turibdiki Erdogan Dovudo‘g‘lining ishdan bo‘shashiga rozi va bu siyosiy masalalardagi ixtilofga aloqasiz masaladir. Buni huquqlarni bosh vazirdan prezidentga ko‘chishi va shu orqali prezidentlik boshqaruviga o‘tishga urinish, deyish mumkin.
Dovudo‘g‘lining ishdan bo‘shashi Erdoganga prezidentlik boshqaruvini o‘rnatishi uchun ko‘plab imkoniyatlar yaratadi. Shu bois ham Dovudo‘g‘li u bilan to‘qnash chiqmay, iste‘fo berishni afzal ko‘rdi. Matbuot yig‘inida “Men partiyamiz a‘zolariga bunday deyman: shu kunga qadar sizga yetakchilik qildim, ammo bugundan boshlab men ham sizning biringizman”, dedi. Demak, Erdogan prezidentlik boshqaruvini tiklashga qattiq turibdi, buning uchun bor kuchini sarflashni, uni amalga oshirishda ma‘lum shaxslarning u bilan birgalikda harakat qilishini istayapti. Masalan, 2016 yil 5 may kuni Erdogan partiyasiga yaqin bir manba bunday dedi: “Erdogan sur‘at bilan harakat qilmoqda, prezidentlik boshqaruvini amalga oshirishga yetarli ovoz to‘plashga urinmoqda va tez orada buning uchun partiyaviy strukturani tuzish, yetakchilikni tanlash amalga oshadi. U vaqtni qo‘ldan boy berishni istamaydi”. Ya‘ni Erdogan ayni qulay fursatni qo‘ldan chiqarmaslik uchun mumkin qadar qisqa vaqt ichida prezidentlik boshqaruviga o‘tmoqchi. Prezident maslahatchisi Jamil Ertem “Bosh vazirlik lavozimiga Erdoganga bundan ham ko‘proq muvofiq keladigan kishi o‘tirsa, iqtisodiyotimiz yanada ko‘proq rivojlanadi”, dedi. Bu esa Erdogan bilan Dovudo‘g‘li o‘rtasida o‘zaro kelishuv mavjud bo‘lganiga, biroq Erdogan bundan ham ko‘proq kelishuv bo‘lishini istayotganiga dalolat qiladi. Ya‘ni ikkala rahbar o‘rtasida muammolarni hal etish uslublarida kelishmovchilik bo‘lgani, ammo siyosatda bo‘lgan emasligi ma‘lum bo‘ladi. Shu bois Erdogan o‘ziga muvofiq keladigan, uning istaklarini hatto uslublarda ham so‘zsiz bajaradigan shaxslarni xohlamoqda.
Bilishimizcha, Dovudo‘g‘lining prezidentlik boshqaruvi bo‘lishiga unchalik istagi yo‘q. Chunki bu uning salohiyatlaridan mahrum etadi. Bunga istagi yo‘qligiga dalil, o‘tgan yil iyun oyida bo‘lib o‘tgan saylovlarda uning partiyasi mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng bunday dedi: “Bu mag‘lubiyat turk xalqi prezidentlik boshqaruvi loyihasiga ovoz bermaganiga va ayni loyiha nihoya topganiga dalolat qiladi”. Lekin 30 dekabrdagi saylovlarda uning partiyasi g‘alaba qozongandan so‘ng esa bu gapidan qaytdi va bunday dedi: “O‘ttizinchi dekabr saylovlari natijasi turk ahlidan bir mujda bo‘ldi. Ular o‘zaro muvofiqlashuv orqali yangi dastur ishlab chiqishni talab qilmoqdalar. Chunki Turkiya uchun mos boshqaruv prezidentlikdir”. Dovudo‘g‘lining bu bir-biriga zid ikki xil gapi uning voqega qarab pozitsiya egallashiga, asosiy tashvishi o‘z o‘rnini yo‘qotmaslikdan iboratligiga dalolat qiladi.
Erdogan esa bir necha ichki masalalarga nisbatan kuch va qattiqqo‘llik bilan munosabatda bo‘ladi. Biroq Dovudo‘g‘li unga bu borada qarshi chiqmasa-da, unga nisbatan ancha yumshoq uslublarni qo‘llaydi. Misol uchun, Gyulen jamoasini yo‘q qilish masalasini olsak, Erdogan uni butkul yo‘q qilishni istaydi, shu bois buni taqdiriy masalaga aylantirgan. Chunki bu jamoaning fitna uyushtirayotganini va uni ag‘darishga harakat qilayotganini aniqlagan. Ammo Dovudo‘g‘li esa ayni jamoaning yetakchilarini, nufuzli shaxslarini yo‘q qilishni istagan, hamma tarafdorlarini emas. Zero, o‘zini xizmat ko‘rsatish jamiyati, deya atovchi va Amerika ko‘rsatmasi asosida harakat qiluvchi bu jamoa hukmron partiyani o‘z ta‘siri ostida ushlab turishni va shu orqali o‘z manfaatlarini ro‘yobga chiqarishni xohlagan edi. U malaylar o‘rtasidagi shaxsiy manfaat va mansab uchun kurashda Amerikaga xizmat qiladi. Bu narsa, Erdoganga ma‘lum bo‘lib qolgach, ya‘ni 2013 yil 17 dekabrdagi poraxo‘rlikka oid sharmandali mojaro sodir bo‘lib, hatto bu sharmandalik uning o‘g‘li va yaqin kishilarida ham ko‘ringach, Erdogan ayni jamoani batamom yo‘q qilishga qaror qildi. Akademiklar masalasida ham shunday. Masalan, akademiklar davlatning kurdlarga nisbatan siyosatini tanqid qilib xat yozishganda Erdogan ularni hibsga olishni va mahkamaga tortishni istadi. Dovudo‘g‘li esa avvalo ularning aybini isbotlashni istadi. Shuningdek, kurdlarning Xalq Demokratik partiyasiga nisbatan munosabatda ham Erdogan ulardan deputatlik daxlsizligini bekor qilishni va ularni separatchi Kurdiston Ishchilar partiyasini qo‘llab-quvvatlashgani uchun mahkamaga tortmoqchi bo‘ldi. Ammo Dovudo‘g‘li bunga uncha royishi bo‘lmadi. Yana masalan, Erdogan Yevropa Ittifoqi siyosatiga nisbatan bir muncha qattiqqo‘l yo‘l tutsa, Dovudo‘g‘li Yevropa Ittifoqi bilan yumshoq diplomatik siyosat qo‘llaydi. Shunday qilib, ikki rahbar o‘rtasida ayrim masalalarni hal etishda uslublar jihatidan farq borligi va Erdoganning o‘z uslublari bo‘yicha siyosat olib borishda qattiq turishi kuzatilgan.
Shuningdek, Erdoganning Amerika bilan bo‘lgan munosabati ham, Amerikani tanqid qilishdan va undan ba‘zi narsalarni talab qilishdan, Amerika esa buni qabul qilmasligidan iborat. Masalan, Suriyaga quruqlik kuchlarini kiritish, xavfsiz hudud yaratish, kurdlarning Turkiya hududiga yaqin joyda viloyat tiklashlariga ruxsat bermaslik kabi masalalarda shunday bo‘ldi. Biroq oxir borib, Erdogan ayni masalalarda Amerikaga itoat qildi va Injirlik ba‘zasidan foydalanishiga ruxsat berib, “Islomiy Davlat” tashkilotiga qarshi kurashda, Suriyaning amerikaparast muxolafatiga mashqlar o‘tkazish va tayyorgarlikdan o‘tkazishda u bilan hamkorlik qilmoqda. Aftidan, Erdoganning ko‘proq shuhrat qozonish uchun qo‘llayotgan ayni uslubiga Amerika ham rozi ko‘rinadi, xuddi Amerika loyihalarini ijro etgan Abdunosir kabi. Chunki Erdogan odamlarni undan ham ko‘proq aldab, Amerika loyihalarini ijro etmoqda, uning Eron va Saudiyadagi malaylari bilan ittifoq tuzib, o‘zining ilmoniy shaxsiyasini saqlab qolish uchun Suriya rejimi bilan bog‘liq Amerika qarorlarini qabul qilmoqda. Hozirda Amerikaning Turkiya ichkarisidagi nufuzi armiya, adliya, oliy ta‘lim va boshqaruvda inglizparast rahbarlarni yo‘q qilishga qaratilgan. Dovudo‘g‘li esa diplomatiyaga ko‘proq moyil shaxs. Chunki u siyosiy faoliyat va siyosiy kurashlar bilan shug‘ullangan emas, butun umrini siyosiy fanlar bo‘limidagi bir akademik sifatida ilmiy sohaga sarflagan.
Shu yilning kuzida yoki kelasi yili muddatdan tashqari saylovlar bo‘lib o‘tishi va unda Erdogan o‘z ovozlari sonini ko‘paytirib olishi ehtimoldan xoli emas. Xususan, Milliy Harakat partiyasi hozirda ichki bo‘hronni boshdan o‘tkazmoqda va bu holat Erdogan partiyasi foydasiga, albatta. Partiya rahbarligini talashishdan iborat ayni bo‘hron agar davom etaveradigan bo‘lsa, Erdogan partiyasi tomonga salmoqli darajada ovozlar oqib kelishi mumkin bo‘ladi, xuddi o‘tgan yilning noyabridagi saylovlar kabi.
Shulardan xulosa qilib ayta olamizki, Erdogan partiyasidagi voqealarda ham, Erdogan bilan Dovudo‘g‘li o‘rtasidagi voqealarda ham biz Islom va musulmonlarga yaxshilik borligini ko‘rmayapmiz. Aksincha, Erdogan o‘z rahbarligini o‘z salohiyatlarining kuchliligi yordamida mustahkamlab olishga, shu orqali Amerika loyihasini bajarishda davom etishga harakat qilmoqda. Albatta, bu Erdoganning Xalifalik tuzumiga yaqinlashayotganini anglatmaydi. Xuddi uning ayrim sodda tarafdorlari o‘ylashayotgani kabi. Ularning fikricha, prezidentlik boshqaruvi Xalifalik boshqaruviga o‘xshar emish. Zotan, Erdoganning o‘zi 2016 yil 27 aprel kuni yangi dastur ilmoniyligicha qolajagini, parlament raisining diniy boshqaruvni talab qilayotgani esa uning shaxsiy fikri ekanini, uning partiyasiga taalluqli emasligini ta‘kidladi.
Payg‘ambarlik minhoji asosidagi roshid Xalifalik, Allohning izni ila, Xalifalik uchun tashkil topgan, islomiy aqidaga asoslangan, dinni davlatdan ajratuvchi kofir ilmoniylikni uloqtirib tashlaydigan pokiza va halol partiya qo‘li bilangina barpo bo‘ladi.
As‘ad Mansur
