بسـم الله الرحمن الرحيم
Fikrlar deganda, ummatda o’z hayotiy voqealari xususida fikrlash jarayoni mavjudligi tushuniladi. Bu holat shu Ummat a’zolarining barchasi voqealarni kuzatish paytida ular ustidan hukm chiqarish uchun o’zlaridagi ma’lumotlarni ishlata bilishlari bilan izohlanadi. Ya’ni, Ummat a’zolari o’zlaridagi ma’lumotlarni voqealar ustidan hukm chiqarish uchun ishlata bilsalar, shunda ularda fikrlash jarayoni vujudga keladi. Boshqacha aytadigan bo’lsak, bu holat odamlarda fikrlar mavjudligi bo’lib, ular bu fikrlarni hayotda ishlatish bilan yangilik kashf qila oladilar va bu fikrlarni muvaffaqiyatli tarzda qayta-qayta ishlatish natijasida ularda fikrlashning samarali tariqati hosil bo’ladi. Masalan: o’rta asrlarda Yevropada yuzaga kelgan “demokratiya” mabdasini AQSh o’zlashtirib, mana shu mabda asosida xalqaro siyosatdagi pozitsiyasini 1943-45 yili o’zgartirdi va 25 yil ichida Angliya va Frantsiyadan dunyo etakchiligini olib qo’ydi (m: 1971 o’z dollarini oltin nizomiga almashtirishi), hatto Rossiyaga ham o’z nufuzini kirita oldi. (m: dollarni valyuta sifatidagi ta’siri) Nima uchun Rossiya mana 25 yildan beri, asosan oxirgi 15 yilda jiddiy xarakat qilsa-da, xalqaro siyosatda “demokratiya” asosida o’z foydasiga hech bir narsaga erisha olmayapti? Lekin hali o’z davlatiga ega bo’lmagan Islomni AQSh o’zi uchun eng birinchi xavf deb bilib, Rossiyani xavf deb e’tiborga olmayapti, nega?! Buni ham echish uchun fikr kerak.
Yengilroq misol sifatida, fikrlarni ishlatmasdan, kunlik hayotdagi ishlarga ko’nikish natijasida kun o’tkazishi, hayvoniy hayotga o’xshab kun kechirish bo’lib qoladi, chunki hayvonlar kunlik hayotlarini doimiy qilib yurgan ishlarining asosida, ya’ni shartli reflekslar asosida o’tkazadi. Masalan: bir hayvon o’tgan kunda qaerdan to’yib kelgan bo’lsa, bugungi kunda ham o’sha tomonga qarab yo’l oladi va hokazo. Inson ham kunlik ishlarini odat sifatida qilsa, fikrlamasa u ham o’z hayotini yaxshilik tomon o’zgartira olmaydi. Inson bo’lib yaralib, hayvonlardek kun o’tsa hisob qabilida yashashini qanday tushunsa bo’ladi? Buning uchun ham fikr kerak.
To’g’ri, Alloh Taolo hukm qilib qo’ygandan keyin inson uchun boshqacha fikr (hukm chiqarish)ga haqqi yo’q. Umar ibn Abdulaziz o’z voliylariga: Allohning Kitobidagidan o’zgacha fikr bo’lishi mumkin emas. Albatta imomlarning ra’yi Kitobda u haqida so’z bo’lmagan, hamda ushbu mavzuda Rosululloh (s.a.v)ning sunnatlari bo’lmagan o’rinlarda bo’ladi, deb xat yozgan. Lekin o’sha shar’iy hukmlarni amalga oshirishda inson aqlini ishlatadi va o’shani ustida javob beradi. Inson o’z ishlarini shar’iy hukmlar asosida bajarishligi yoki o’zi bilgandek ado qilishligiga qarab, insonlar bir-birlaridan farq qiladilar. Har bir ishini shariat asosida va undagi tartib bo’yicha amalga oshirgan musulmon bilan ishlarini aqlan echib, keyin ularga shariatdan dalillar keltirgan insonning farqini tushunish uchun ham fikr kerak.
«… Kimki bo’ynida bay’at yo’q holda o’lsa, johiliyat o’limi bilan o’libdi». Muslim rivoyati. Demak Nabiy (s.a.v) har bir musulmonga bo’ynida bay’at bo’lishini farz qildi, bo’ynida bay’atsiz holda o’lgan kimsani johiliyat o’limi bilan o’libdi, deb sifatladi. Bay’at esa faqat xalifaga beriladi, boshqa hech kimga berilmaydi. Bu va’iyddan saqlanib qolishni ham fikr echib beradi.
Yetakchini rahbar qiladigan narsa fikr. Shuning uchun mas’ulning ra’yi mas’uliyatdan tashqari kishining ra’yidan ko’ra ahamiyati ko’proq bo’ladi. Imom Aliy (r.a) o’z xutbalarining birida: «Itoat qilinmaydigan kishining ra’yi bo’lmaydi», deb juda to’g’ri aytgan edi. Chunki ra’y bilan ishlar boshqariladi va ummatlar ustidan siyosat yurgiziladi. Ra’y bilan hizb amiri boshqa yigitlarga fikriy etakchilik orqali rahbarlik qiladi. Shuningdek yigitlar ham Ummatning o’z Islomiy hayotini yangidan boshlash uchun va o’z risolatini butun olamga etkazish uchun uyg’onishi maqsadida ra’y bilan Ummat etakchiligini qo’lga olishga sa’y-harakat qiladilar.
Fikrlarni tinglovchiga etkazishdagi dalilning nechog’li ahamiyatga ega ekanligi esa, dalilning inson his-tuyg’ularidan, rag’batlaridan, istak-mayllaridan olisda turib faqat aqlning o’zigagina yo’llangan xitob ekanligidan kelib chiqadi. Demak u so’zlovchi bilan tinglovchi o’rtasida xolis ajrim qiluvchi va betaraf hakam (hukm chiqaruvchi)dir. Zero, inson ustidan aql hukmronligidan ko’ra kuchliroq biron hukmronlik yo’qdir, aql ustidan esa fikr hukmronligidan kuchliroq bo’lgan biron hukmronlik yo’q, fikr esa faqat dalil bilangina hukmroklikka ega bo’ladi. Shunday qilib odamlarga fikrni dalilsiz etkazuvchi kishi xuddi jang maydonidagi qurolsiz askarga o’xshab qoladi.
To’g’ri dalil keltirilgan paytda tinglovchi odam pokiza, oliyjanob inson bo’lsa, bunday dalilga yaxshi munosabat bildirmasdan iloji yo’q. Tinglovchi kibru havo qilgan kimsa bo’lsa, bunday dalilga bildirmay, ichida yashirin yaxshi munosabat bildirishdan o’zga chorasi bo’lmaydi. Chunki inson garchi tashqi ko’rinishda to’g’ri dalilga rad javobi bera olsa ham, lekin u to’g’ri fikr yoki to’g’ri ra’y bilan ta’sirlanmasdan qola olmaydi. (davomi bor).
Abu Ayub Muhammad.
