بسـم الله الرحمن الرحيم
FIKRNING HAYoTDAGI O’RNI (1)
Fikr – insonni boshqa maxluqotlardan ajratib turadigan asosdir. Inson u bilan o’zini hamda yashayotgan koinotini va unda yashash uchun berilgan muddatning haqiqatini bilib, to’g’ri yashash tarzini tushunishga erishadi. Chunki yorqin fikr, hayot asoslanadigan fikrdir. Inson ham uning asosida uyg’onadi. Yorqin fikr mavjudotning haqiqatini ko’rsatib beradi, natijada ular to’g’ri idrok qilinadi.
Fikr – Rosululloh(s.a.v) ham, avvalgi payg’ambar(a.s)lar ham o’tmishda butlarga asoslangan johiliyat hayotini ahmoqona ekanini fosh qilgan asosdir. Alloh Taolo aytadi:
يَاأَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوْ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ يَسْلُبْهُمْ الذُّبَابُ شَيْئًا لَا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ
“Ey insonlar, bir masal aytilgandir, bas unga quloq tuting: Aniqki, sizlar Allohni qo’yib iltijo qilayotgan butlar agar barchalari birlashganlarida ham bir chivin yarata olmaslar, agar chivin ulardan biron narsani tortib olsa, uni (o’sha chivindan ham) qutqarib ola bilmaslar. (Demak o’sha butlardan hojatini) ravo qilishni so’raguvchi (mushrik) ham, so’ralguvchi (butlar) ham nochor-notavondir”. [22:73]
قَالُوا أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَاإِبْرَاهِيمُ (62) قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنطِقُونَ(63) فَرَجَعُوا إِلَى أَنفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمْ الظَّالِمُونَ (64) ثُمَّ نُكِسُوا عَلَى رُءُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلَاءِ يَنطِقُونَ(65) قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ (66) أُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ
(mushriklar): «Xudolarimizni sen shu (holga) soldingmi, ey Ibrohim?» deb (so’rashdi). (Ibrohim) aytdi: «Yo’q, bu ishni ularning kattasi mana bu «haykal» qildi. Bas, (butlaringizdan) so’ranglar, agar gapira oladigan bo’lsalar (aytib bersinlar)».Bas, (mushriklar) o’zlariga kelib, (bir-birlariga): «Sizlar o’zingiz zolimlarsiz» dedilar.So’ngra esa yana boshlari aylanib: «Sen ularning gapirmasliklarini yaxshi bilarding-ku?!» deyishdi.(Ibrohim) aytdi: «Axir Allohni qo’yib, sizlarga biron foyda ham, ziyon ham etkaza olmaydigan narsalarga sig’inasizlarmi?! Sizlarga ham, Allohni qo’yib sig’inayotgan butlaringizga ham suf-e! Axir aql yurgizmaysizlarmi?!» [21:62-67]
Fikr – hozirda ham kufr asoslarini, ya’ni kapitalizmning asosi bo’lgan “dinni hayotdan ajratish” fikrini ham va sotsializmning asosi bo’lgan “modda azaliy” degan fikrni ham ahmoqona ekanini fikr yordamida isbotlab berish kerak. Chunki da’vat fikrga asoslangan bo’lishligi Rosululloh (s.a.v) olib borgan ishlardan ham, quyidagi Alloh Taoloning “da’vat” mavzusidagi farmonidan ham aniq bo’lib turipti:
ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ
“(Ey Muhammad), Parvardigoringizning yo’li-diniga hikmat bilan chiroyli pand-nasihat bilan da’vat qiling! Ular (siz bilan talashib-tortishadigan kimsalar) bilan eng go’zal yo’lda mujodala-munozara qiling.” [16:125]
Fikr – hayotimiz asosi bo’lgan “Qur’on”ni, hamda “Payg’ambarimiz Muhammad(s.a.v)ning Rosululloh” ekanini ham isbotlab beradigan asosdir. Qadimda ham “Qur’on” mavzusida Quraysh mushriklariga qarata Alloh Taolo fikr asosida raddiya bildirgan, ya’ni da’volaringiz aqlga to’g’ri kelmaydi, chunki sizlar arablarning til ustasi bo’la turib, arab bo’lmagan inson qanday qilib sizlarni ojiz qoldiradigan “Kitob”ni bitsin?!
وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ
“Biz aniq bilamizki, ular (arablar) «Muhammadga Qur’onni bir inson farzandi o’rgatadi» – deb, tuhmat qiladilar. Ular ishora qilayotgan kishining tili ajamiy, vaholanki, Qur’on tili sof arab tilidir”. [16:103]
Fikr – hayot haqidagi tuzumning ham asosi bo’ladi. Islom kelgan ilk davrda johiliyatdagi iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa xalqlar bilan bo’lgan aloqalarni ham aql asosida Qur’oni Karim rad qiladi:
وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ -1, الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ -2, وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ
“Narsalarni o’lchayotganda boshqalarning haqqiga xiyonat qiladiganlarning holiga voy bo’lur. Ular odamlardan o’lchab olsalar, o’z haqqidan ham ziyoda qilib oladilar. O’z narsalarini boshqalarga o’lchab yoki tortib bergudek bo’lsalar, ularning haqqiga xiyonat qiladilar, ularga zarar etkazadilar” [83:1-3]
كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ
“Toki, boylik sizning orangizda boylar o’rtasida, ular qo’lida cheklanib qolmasin!” [59:7]
وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ -8, بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ
“Tiriklay ko’milgan (har bir) qizdan qanday gunoh sababli o’ldirilgani so’ralganida”. [81:8-9]
يَاأَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ
“Ey insonlar, darhaqiqat Biz sizlarni bir erkak (Odam) va bir ayol (Havvo)dan yaratdik hamda bir-birlaringiz bilan tanishishingiz (do’st-birodar bo’lishingiz) uchun sizlarni (turli-tuman) xalqlar va qabila-elatlar qilib qo’ydik. Albatta sizlarning Alloh nazdidagi eng hurmatlilaringiz taqvodorrog’ingizdir. Albatta Alloh bilguvchi va ogohdir”.
I z o h . Ushbu oyatda Islom dinining insoniyat olamiga nisbatan bo’lgan ko’z qarashi bayon etilgandir: Birinchidan, barcha insonlar bir ota-onaning farzandlaridir. Ikkinchidan, insonlarning turli el-urug’larga bo’linishlari bir-birlari bilan er yoki mol-dunyo talashib urush-janjal bilan umr o’tkazishlari uchun emas, balki bir-birlari bilan tanishib, hamkorlik qilishlari va birgalikda o’zlari xalifa bo’lgan zaminni obod qilishlari uchundir. Va nihoyat uchinchidan odamlarning Alloh taolo huzurida obro’-e’tiborli bo’lishlari mol-dunyo yoki oliynasab bilan emas, balki Allohdan qo’rqish va U zot nozil qilgan amr-farmonlarga itoat etish bilan bo’lur. [49:13]
Fikr – shunday narsaki, unga unamagan, uning asosidagi xulosalarga bo’ysunmaganlar hayvonlar kabidir. Agar ular ilmli bo’lib, shunday qilsalar eshak kabidirlar. Alloh Taolo aytadi:
إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُون
“Albatta, aqlini ishlatmasdan kar va soqov bo’lib olgan kimsalar Allohning nazdida eng yomon hayvonlardir”. [8:22]
أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا
“Yoki siz ularning ko’plariga (haq so’zni) tinglay oladilar yo aqllarini ishlata(anglay) oladilar deb o’ylaysizmi?! (Undoq emas, zero) ular hech narsa emaslar, magar chorva hayvonlari kabidirlar. Yo’q, ular yanada yo’ldan ozganroq kimsalardir!” [25:44]
مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ
“Tavrot yuklangan – berilgan, so’ngra uni ko’tara olmagan (ya’ni uning ko’rsatmalariga amal qilmagan) kimsalar (yahudiylar)ning misoli xuddi kitoblarni ko’tarib ketayotgan eshakka o’xshaydi (ya’ni, uning vazminligidan charchab-toladilar-u, ammo u Kitobning ichidagi narsalardan foydalanmaydilar). Allohning oyatlarini yolg’on degan qavmning misoli naqadar yomondir. Alloh bunday zolim qavmni hidoyat qilmas!” [62:5]
Fikr – bu har bir so’zni to’g’ri tushunish va shariatga muvofiq amal qilish asosidir. Chunki voqe’ni to’g’ri tushunib, unga aloqador shar’iy hukmni topishning ham, da’vatni amru-ma’ruf va nahiy-munkardan farqini ham, da’vat amalga oshirishda kerak bo’ladigan “hikmat”ni ham asosi fikrdir. Shuning uchun Islomga da’vat qilish fikrga asoslanishi va fikriy etakchilik sifatida olib borilishi lozim, deb hisoblaymiz.
Bu da’vatni yoyuvchilar agar dillariga kamolotga intilish urug’ini ekmasalar, doimo haqiqatni izlamasalar, yopishib qolgan begona tushunchalardan tozalash uchun bilgan narsalarining har birini doimo tekshirib turmasalar, olib chiqayotgan fikrlari sof tiniq saqlanib qolishi uchun, yaqin tursa unga ilashib olish ehtimoli bo’lgan har qanday fikrni undan yiroqlashtirmasalar mas’uliyatning uddasidan chiqa olmaydilar va oldilariga qo’yilgan vazifani bajara olmaydilar. Chunki fikrlarning musaffo va tiniqligi muvaffaqiyat hamda muvaffaqiyat davomatining yagona garovidir.
Fikrlar qaysi ummatda bo’lmasin, agar yosh, navqiron ummat bo’lsa o’z hayotida erishgan eng katta boylik va agar ilgaridan yorqin fikr yuritib kelgan ko’hna ummat bo’lsa, keyingi avlod o’z ajdodlaridan olgan eng katta tuhfa hisoblanadi. (davomi bor).
Abu Ayub Muhammad
