Afg’oniston viloyat majlisi tahlili sentyabr 2013 yil
Muqaddima
Afg’oniston Osiyoning qoq o’rtasida, bu mintaqadagi Yevroosiyo regional siyosiy maydonida geosiyosiy va geostrategik jihatdan muhim o’rinni egallagan davlatlar o’rtasidagi yo’llar kesishgan maydonda joylashgan. Shuncha narsaga qaramay Afg’onistonning geostrategiyasi Afg’onistondan o’zining shu mintaqadagi va undan tashqaridagi manfaatlariga erishish uchun bir o’tish yo’li sifatida foydalanishni istaydigan davlatlarga nisbatan bir jumboq hisoblanadi. Afg’oniston er maydoni bo’yicha olamning eng katta davlatlari o’rtasida 41 o’rinni egallaydi. Uning er maydoni qariyb 653.230 kv.km. bo’lib, qo’shni davlatlar bilan 5.529 km.ga yaqin uzunlikda chegaradoshdir. Uning aholisi qariyb 31 milliondir. Bu davlat zaif qurollangan 180 ming askarga ega. Afg’oniston chor atrofi islomiy yurtlar bilan qurshalgan bo’lib, bu yurtlardagi rejimlar siyosiy sabablarga ko’ra va ba’zi manfaatlar bo’yicha kelishmovchilik tufayli Afg’onistonga nisbatan dushmanlik pozitsiyasini ko’rsatib turadi. Afg’oniston muayyan g’araz-maqsadlarga ega yirik xalqaro kuchlar tomonidan bosib olingan. Uning Sharqida Pokiston joylashgan bo’lib, u Afg’oniston bilan 2.500 km.ga yaqin masofada chegaradoshdir. Pokiston 790.100 km.dan iborat keng er maydonida joylashgan bo’lib, aholisi soni 176 million 700 mingni tashkil qiladi. Pokiston 617 ming harakatdagi askar va 515 ming zaxiradagi askardan iborat armiyaga ega. Pokiston yadroviy bombaga ham ega.
Amerika 12 yil oldin «terrorizmga qarshi kurash» degan niqobda NATO ustavining 5-moddasini va BMT xartiyasining 51-moddasini bahona qilib Afg’onistonga hujum qilib uni bosib oldi. Bu 11 sentyabr hujumlaridan keyin ro’y berdi.
Jorj Bush al-Qoida va Tolibonga qarshi urush olib borishni o’zining Afg’oniston borasidagi strategiyasidagi eng birlamchi maqsad qilib qo’ydi. Lekin Oq uyda respublikachilarning ikki prezidentligidan va axiyri demokratlar hokimiyatga kelganidan keyin Amerika Afg’oniston va Iroq borasida tutgan vositalar va strategiyalar o’zgardi. Shundan keyin Amerika propaganda mashinasi o’zining urushga gijgijlovchi gaplari ohangini Afg’onistonda tinchlik degan gap ohangiga o’zgartira boshladi. Barak Obama o’z prezidentligining boshlanishida Afg’onistonga qo’shimcha kuchlar yuborilishini qattiq turib talab qilgani aniq fakt ekaniga qaramay shunday bo’ldi.
Oxirgi vaqtlarda gap-so’z asosan Amerikaning Afg’oniston borasidagi strategiyasidagi urushdan tinchlikka o’zgarishi haqida bo’lib qoldi. Lekin gap-so’z Amerikaning Afg’onistondagi manfaatlariga erishishini, u erda uning nufuzi davom etishini, uning ilmoniy saqofati va fasod demokratik qiymatlarini yoyishni anglatadigan tinchlik haqida bo’lib qoldi. Amerika bilan Afg’oniston o’rtasidagi strategik shartnoma 2012 yil 2 mayda Amerika prezidenti Obama bilan afg’on prezidenti Karzay tomonidan imzolandi. Afg’on parlamenti bu shartnomani 2013 yil 26 mayda tasdiqladi. Bu shartnomadan ana shu maqsadlarga erishish ko’zda tutilgan bo’lib, unda ko’rsatilgan eng ko’zga ko’ringan narsalar quyidagilardir:
1 – Ikkala taraf muhim mushtarak sohalarda, tinchlik, xavfsizlik, o’zaro yarashuv asoslarini jadal mustahkamlash, davlat muassasalarini kuchaytirish… sohalari bo’yicha uzoq muddatli strategik hamkorlikni kuchaytirish to’g’risida ahdlashadi…
2 – Ikkala taraf demokratik qiymatlarni himoya qilishga va ularni yuksaltirishga qattiq amal qilish to’g’risida ahdlashadi.
3 – Afg’oniston ko’ppartiyaviy demokratik boshqaruvni mustahkamlashga qattiq amal qilishini ta’kidlaydi…
4 – Ikkala taraf Amerika kuchlarining Afg’onistonda 2001 yildan beri harakat qilayotganidan maqsad al-Qoida tashkilotini va uning a’zolarini mag’lub qilish ekanini yana bir bor ta’kidlashadi.
5 – Bu strategik kelishuv imzolanganidan keyin bir yil ichida ikkiyoqlama xavfsizlik kelishuviga erishish istagida muzokaralarga kirishish zarurdir, bu ikkiyoqlama xavfsizlik kelishuvi Amerika armiyasi vaziyatiga doir maxsus kelishuv o’rnida bo’ladi…
6 – Hozirda olib borilayotgan harbiy operatsiyalar, to ularning o’rnini ikkiyoqlama xavfsizlik kelishuvi egallamaguncha davom etaveradi…
7 – Amerika Afg’onistonga NATO davlatlaridan alohida asosiy ittifoqchi statusini beradi.
8 – Amerika 2014 yildan keyin afg’on kuchlarini mashqdan o’tkazish, ularni qurol-aslaha, jihozlar bilan ta’minlash uchun zarur bo’lgan mablag’larni topishga harakat qilish majburiyatini oladi…
9 – Afg’oniston Amerikaga ikkiyoqlama xavfsizlik kelishuvi bo’yicha Afg’onistonda engilliklarga ega bo’lish va ulardan 2014 yil davomida foydalanish erkinligini berish majburiyatini oladi…
10 – Ikkala taraf o’zaro razvedka ma’lumotlarini ayirboshlashga kelishib oldi…
Demak Amerika strategiyasi Amerikaning Afg’onistonda uzoq vaqt qolishi asosida ishlab chiqilgan. Bu uning bandlaridan ko’rinib turibdi. Filippinda ham amerikaliklar uni 1901 yilda bosib olishgan paytda shunday bo’lgan edi. O’shanda bosqinchi amerikaliklar Filippinni – garchi yaponlar Filippinni 1941 yildan 1945 yilgacha bo’lgan qisqa muddat davomida o’z nazoratlari ostida ushlab turishgan bo’lsa-da – o’z bevosita bosqinchiliklari ostida 1946 yilgacha ushlab turishgan edi. Shundan keyin amerikaliklar Filippin bilan strategik va xavfsizlik shartnomalarini tuzishib, bu mamlakatda o’zlarining harbiy bazalarini qurishdi. Bu bazalar shu bugungacha mavjud bo’lib turibdi. Amerika bilan Afg’oniston o’rtasida yaqinda imzolangan strategik kelishuvdan maqsad Afg’onistonda tinchlik va barqarorlik o’rnatish majburiyatlari evaziga Afg’onistondagi Amerika bazalarining himoyasini va Amerika askarlarini afg’on sudi oldida sud qilinishini man qiladigan yuridik daxlsizligini ta’minlashdir. Bu ikki ish hozircha amalga oshgani yo’q, shuning uchun Amerika ularni zo’rlab tiqishtirishga harakat qilmoqda. Lekin Amerika bu bazalarni qanday qurish va ularni qaysi nom bilan nomlash borasida buni o’tkazishning uslublarini qidirmoqda. Karzay 2013 yil 9 mayda: «Amerikaliklar Afg’onistonda to’qqizta baza qurishmoqchi» deb e’lon qildi. U: «Biz ularga bu bazalarni berishga rozimiz» deb qo’shimcha qildi. U yana bunday dedi: «Bu to’g’rida amerikaliklar bilan jiddiy va juda nozik muzokaralar olib borilmoqda» (AFP 9 may 2013 yil). Bu bazalarda turadigan amerikalik askarlarning daxlsizligi masalasi ham muzokara mavzusi bo’lib turibdi. Bu erda strategik kelishuv taqozo qilgan xavfsizlik kelishuvi ham bor bo’lib, u hali ikki taraf o’rtasida imzolangani yo’q. Bu kelishuv bazalarni qurish kelishuvi tasdiqlanganidan keyin amerikalik askarlar ishini belgilab berishi mumkin yoki bu bazalar himoyasini kafolatlashi mumkin. Diplomatik yoki yuridik daxlsizlik masalasi ham shunday. O’shanda amerikalik askarlar afg’on sudi tomonidan ta’qib qilinmaydigan bo’ladi! Masalan Iroqda Amerika elchixonasidagi xodimlar soni 16 mingga etkazildi va ularga diplomatik daxlsizlik berildi. Bu Amerika va uning malayi Molikiy Iroqda qolgan amerikalik askarlarga Iroq armiyasini mashqdan o’tkazuvchilar degan nom ostida daxlsizlik masalasini o’tkaza olmaganidan keyin bo’ldi.
1 – Lekin quyidagi savollar turaveradi: tinchlik – uning shartlari va uning Afg’onistondagi odamlar tomonidan kutilayotgan amalga oshish yo’llari bo’yicha – o’zi aslida AQSh ishlari kun tartibida turibdimi?
2 – G’arb (Amerika va Yevropa) o’zi aslida Afg’onistonda doimo to’liq tinchlik bo’lishini istaydimi?
3 – «Strategiyadagi urushdan tinchlikka o’zgarish» degan ibora nimani anglatadi?
Bu maqola shu savollarga javob berishga harakat qiladi…
Urush va tinchlik, Amerika nuqtai nazari va umumiy tasavvur AQSh «urush» va «tinchlik» terminlarini qo’llar ekan ulardan oddiy odamlar bunday terminlardan tushunadigan ma’nodan butunlay boshqacha ma’noni ko’zda tutadi. Shuning uchun Qo’shma Shtatlar urush haqida so’z yuritar ekan bu so’z shu davlat buyuk kuchlarga qarshi urushga kiradi, degan ma’noni anglatmaydi. Chunki buyuk kuchlarga qarshi urushga kirish hozirda Amerika hukmronlik qilayotgan dunyo sistemasining o’zgarishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun demak Qo’shma Shtatlar o’zini hech qachon o’zining dunyodagi mavqei va nufuziga putur etkazadigan urush girdobiga otmaydi. Lekin Jorj Bush Qo’shma Shtatlarning harbiy quvvatiga o’ta ishonib ketib Afg’oniston va Iroqqa qarshi urush qildi. U o’z mamlakatining ittifoqchilarini va BMTni nazar-pisand qilmadi, hisobga olmadi. Bir tomondan bo’lgan bu harbiy aralashuv Bush idorasining e’lon qilingan Amerika maqsadlarini amalga oshirolmay muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga olib keldi va bu bilan Qo’shma Shtatlarning dunyodagi lider harbiy kuch degan obro’siga bo’lgan ishonchga putur etdi.
Qo’shma Shtatlar idorasi qo’llaydigan tinchlik tushunchasi odamlar ommasi tushunadigan ma’nodan butunlay boshqachadir. Shuning uchun siyosatchilar va diplomatlar «tinchlik» terminini qo’llashar ekan bundan ular Amerika manfaatlarini ta’minlash uchun zarur bo’lgan murosasoz echimlar kerak bo’ladigan mintaqalarda urush kelib chiqishiga yo’l qo’ymaslik ma’nosini ko’zda tutishadi. Shuning uchun demak Amerika tinchlik strategiyasi afg’on va Iroq urushiga mutlaq, butunlay barham berish degan ma’noni anglatmaydi, aksincha Amerika bu urushga boshqacha uslublar bilan kiraveradi. Bunda Amerika urushga bevosita kirish vazifasini afg’on va Iroq kuchlariga topshiradi, o’zi esa parda ortidan ularni yo’naltirib turadi. Ayniqsa bu kuchlarni o’zi mashqdan o’tkazib, o’zi ularni nazorat qilgan va ularga maslahatchilarni yuborib qo’ygan ekan, ya’ni o’zi bosh bo’lib ularni yo’naltirib turar ekan, shunday yo’l tutadi. Amerikaning shularning barchasini kafolatlaydigan mamlakatlar bilan strategik va xavfsizlik kelishuvlarini imzolashda qattiq turib olishi shunga dalolat qiladi. Lekin Amerika bevosita o’zi tomonidan bo’ladigan amaliy urushga barham beradi va o’zi hukman bu ikki mamlakat (Afg’oniston va Iroq) xalqiga qarshi – bu ikki mamlakat o’zining mustamlakachilik sirtmog’idan ozod bo’lishiga yo’l qo’ymaslik uchun – urush holatida qolaveradi. Shuning uchun diplomatiyaga zo’r berish AQShning urush yo’liga hech qachon o’tmasligini anglatmaydi. Chunki urush va tinchlik Amerika tashqi siyosatida va diplomatiyasida bir-biriga ko’p aralashib, qorishib ketadigan ikki ishdir. Janubiy Kaliforniya janubi universitetidagi Annenberg aloqalar maktabi dekani Ernest Uilson (u Amerika milliy xavfsizligi konsulxonasining yirik xodimlari bilan ham ishlagan) bunday deydi: «DoD (mudofaa vazirligi)ning Amerika tashqi siyosatini ishlab chiqishdagi ta’siri tashqi siyosat muassasasining o’zidan ham ko’ra ancha kattadir». Uning aytishicha, mudofaa vazirligi 260 milliard dollardan boshlab ko’tarilib boraveradigan byudjetga muhtoj bo’lib qolgan bir paytda tashqi ishlar vazirligi 2008 yil uchun 10 milliard dollarga yaqin byudjetni talab qildi. Ana shu yilning o’zida Qo’shma Shtatlarning harbiy sarf-xarajatlari 607 milliard dollar bo’ldi. 2012 yilda esa Amerika mudofaa byudjeti 695,7 milliard dollarga yaqin ko’tarildi. Bu esa AQSh dunyoda eng ko’p harbiy xarajat qilishini anglatadi.
Demak Amerika tashqi siyosati urush va hujum asosiga qurilgan. Buni Amerika «terrorizm»ga qarshi va Amerika manfaatlarini himoya qilish uchun preventiv (oldini oluvchi) urush degan niqob ostida, gohida esa ittifoqchilar va do’stlarni himoya qilish degan niqob ostida yoki BMTga a’zo davlatni himoya qilish degan niqob ostida olib boradi. Gohida esa xalqaro qonunni va Xavfsizlik Kengashi qarorlarini, uning bandlarini ijro qilish degan bahona ostida, boshqa paytda esa inson huquqini himoya qilish va tinchlik o’rnatish degan bahona ostida olib boradi. Amerika bu o’zining buyuk davlat va dunyo ustidan hukmron birinchi lider sifatida saqlanib qolishi uchun zarur ekanini yaxshi tushunadi, shuning uchun dunyoni o’zining xohishiga bo’ysundirib kelmoqda, boshqa yirik davlatlarni o’zi bilan raqobatlashishdan va o’zini birinchi davlat maqomidan surib tashlashga urinishdan qo’rqitib kelmoqda. Amerika shu ish o’zining manfaatlarini ro’yobga chiqarib berishini hamda iqtisodiy yutuqlarga va moliyaviy foydalarga erishtirishini yaxshi tushunadi. Amerika bu narsa o’zining shtatlari birligini saqlab qolishini yaxshi tushunadi. Aks holda agar xorijiy urushlar bilan band bo’lmaydigan bo’lsa ichki urush boshlanib uning birligini parchalab tashlaydi va bu urushda jips davlat sifatida saqlanib qololmaydi. Shuning uchun Amerika diplomatiyasi shu siyosatga xizmat qilish asosiga qurilgan. Harbiy qurollanishga ketayotgan ulkan sarf-xarajatlar va harbiy amaliyotlarni amalga oshirishlar (bular mudofaa byudjetiga kiradi) mana shu Amerika tashqi siyosatini amalga oshirishga qaratilgan. Shuning uchun tashqi ishlar vazirligiga sarf-xarajatlarning ozligi – bu ozlik diplomatik ishlarni olib borishni anglatadi – mana shu sabablarga borib taqaladi. Ya’ni harbiy ishlar va harbiy qurollanishlar sarf-xarajatlarga arziydi, bu sarf-xarajatlar diplomatiya ishlariga ketayotgan sarf-xarajatlardan o’nlab marta ortiqdir. Chunki Amerika tashqi siyosati harbiy va hujum asosiga qurilgan. Shuning uchun Amerikaning diplomatik yutug’i uning harbiy jihatdan qanchalik ustunligiga va boshqalarni qo’rqitib ularni o’zining diplomatiyasiga, siyosiy va nosiyosiy loyihalariga bo’ysundiradigan harbiy ishlarni amalga oshirishiga bog’liqdir.
O’zaro raqobatmi yoki qurollanishmi? Bush strategiyasi bilan Obama strategiyasini bir-biriga solishtirish
Bu o’n yillik 2001 yil 11 sentyabrdan boshlab Amerika tashqi siyosatidagi ikki bir-biriga qarama-qarshi, o’zaro raqoblashuvchi qarashga guvoh bo’ldi. Jorj Bushning 11 sentyabr hujumiga qarshi bildirgan munosabati uning tashqi siyosati shaklini belgilab berdi va u bu siyosat bo’yicha «terrorizmga qarshi kurash»ni e’lon qildi. Barak Obama esa Amerika xalqining hafsalasi pir bo’lganidan va Iroq bilan Afg’onistonda kechgan narsalardan hamda umuman Amerika tashqi siyosatidan norozi bo’lganidan foydalanib Bushning olamga bo’lgan qarashidagi asosiy printsiplarni rad etishini e’lon qildi. Shuning uchun Bushning tashqi siyosatiga teskari o’laroq Obama Qo’shma Shtatlar o’z maqsadlariga erisha olishi va o’z manfaatlarini himoya qila olishi uchun sheriklarga muhtoj ekanligini ochiq aytdi. Obama bu sheriklar qo’rqitish bilan emas, faqat siyosiy dialog bilan orttirilishiga ishonishini aytdi. U Amerika kuch-qudrati va layoqatidan umidvor ekanini bildirdi. Vaholanki Bush olam sistemasini qayta tuzish uchun butun olamga urush e’lon qilgan edi. Shuning uchun ham u 2001 yilda Afg’onistonga, 2003 yilda esa Iroqqa qarshi urushida o’zining hujumkor tashqi siyosatini e’lon qilgan edi. Lekin Iroqdagi urush shunday bir natijani berdiki, Bush bunday natijani hecham kutmagan edi. Bu natija uzoq vaqt davom etgan qonli bosqinchilik bo’ldi. Bu bosqinchilik Amerika quvvatining ojizligini va chekli ekanini ko’rsatib qo’ydi. Shuning uchun Amerikaning o’zida va tashqarisida bu Amerika siyosatini tanqid qilgan ovozlar tobora baland eshitila boshladi.
Barak Obama o’zining siyosiy muvaffaqiyatida Jorj Bushdan qaysidir darajada qarzdordir. Chunki Bushning siyosati va strategiyasi Iroq va Afg’onistonda Amerika kuchining chekli ekanini hamda bu kuch Bush kutgan qo’shimcha yutuqqa erisholmasligini ochib qo’ydi. Obama prezidentlik saylovlari debatida Bushning strategiyasiga boshidanoq qarshi bo’lganini ochiq aytdi. U o’zining tanqidlarida Bushning olamga va olam ishlarini boshqarishga qanday qaraganidan kelib chiqdi. Masalan Bush globallashtirish olamiy siyosatni qayta shakllantirishga olib keladi degan iddiolarni rad etgan bir paytda Obama buni taslim bo’linadigan ish deb hisobladi. Globallashtirishga birinchi bo’lib chaqirgan Bill Klinton davridagi demokratlar partiyasi idorasi bo’ldi. Obama idorasi globallashtirishdan voz kechishga chaqirmadi. Chunki undan eng katta foydani qo’lga kiritadigan Amerikadir. O’zining Islom va musulmonlarga qarshi, ularning yurtlariga qarshi urushini oqlash uchun «terrorizm» degan ertakni to’qigan ham shu Amerikadir. Yadroviy qurol esa tarqalmay, u hamon kichik Bush davridan oldin bu qurolga ega bo’lgan davlatlarning qo’lidagina bo’lib qoldi. Ekologiyaning o’zgarishi ham yana bir ertak bo’lib, unga ishonib bo’lmaydi. Aksincha u iqtisodiy va siyosiy maqsadlarga erishish uchun to’qib chiqarilgan. Buni Amerika shu maqsadda o’tkazgan konferentsiyalarda ko’rish mumkin. Amerika kuchi ulkan ekanligiga qaramay, biroq bu kuch mana shu xavf soluvchi chorlovlarga qarshi turish uchun etarli emas. Shuning uchun ham Obamaning murojaatida quyidagi so’zlar keldi: «Amerika bir o’zi hozirgi asr xavfli chorlovlariga qarshi tura olmaydi».
Obama bir suhbatda quyidagilarni aytdi: «Qo’shma Shtatlar – agar boshqa davlatlar ham Qo’shma Shtatlar o’z maqsadlariga erishish uchun tanlagan yo’lning o’zida yuradigan bo’lsa va Qo’shma Shtatlar tutgan nuqtai nazarni tutadigan bo’lsa – o’zi uchun kerakli bo’lgan sheriklarning bo’lishini ta’minlay oladi». Obama gapini bunday deb to’ldirdi: «Bush terrorchilarga Iroq va Afg’onistondagi urushda ular istagan narsani haqiqatdan ham berdi… Amerika bosqini kengayib ulkan xarajatlarga tushdi va kutilmagan oqibatlar kelib chiqdi».
Obama o’zining tashqi siyosatini quyidagi bir necha nuqtalarda qisqacha ifodaladi: prezidentlik mansabini o’z qo’liga olishidan boshlab 16 oy ichida Iroqdan Amerika kuchlarini olib chiqib ketish, xalqaro kuchlarni Qo’shma Shtatlarning xorijdagi vazifalarida sherik qilish, Qo’shma Shtatlar tashqi siyosatidagi urushni diplomatiyaga o’zgartirish. Obama do’stlar bilan ham, dushmanlar bilan ham barobar muomalada bo’lish ahamiyatini ta’kidlagan bo’lsa-da, biroq u qachon ish talab qilsa harbiy ish ham amalga oshirilishi mumkinligini ta’kidladi. U Afg’onistonga qo’shimcha kuchlarni yuborishni va’da qilishi bilan bir qatorda Pokiston ichkarisida hujum uyushtirish uchun uchuvchisiz samolyotlar bosqinlaridan va maxsus kuchlar olib boradigan operatsiyalardan foydalanajagini ham ta’kidladi. Masalan Obama 2007 yilda bunday dedi: «Bizda qimmat bahodagi ob’ektlarni terrorchilik nishoniga olish haqida ishonarli razvedka ma’lumotlari bor, Musharraf bu borada hech narsa qilmagan edi, biz qilamiz».
Obama idorasi harbiy sarf-xarajatdan va harbiy tayyorgarlikdan voz kechgani yo’q, aksincha uni qayta shakllantirdi, xolos. Bu idora «terrorizmga qarshi urush»ni davom ettirishdan to’xtamadi. Bu idora urushda kamroq talofatlar berib va kamroq xarajatlar qilib yaxshiroq natijalarga erishish yo’lini tutdi. Masalan uchuvchisiz samolyotlar bilan hujum qilish uslubini tutdi, urush frontini yangi mamlakatlarni o’z domiga tortadigan qilib kengaytirdi, bu hujumlarni kuchaytirdi, Pokiston Toliboniga qarshi urush qilish uchun Pokiston armiyasi kabi o’ziga tobe bo’lgan armiyalarga suyandi. Amerika Somalida Afrika armiyalariga ham suyandi va butun e’tiborini Osiyo-Tinch okeani kabi boshqa eng birlamchi strategik masalalarga qaratdi. Amerika garchi Iroqda og’ir talofatlarga uchragan bo’lsa-da va unga u erdagi qarshilik harakati tomonidan harbiy mag’lubiyat etkazilgani, natijada uning olamdagi obro’siga putur etkani ko’rinib qolgan bo’lsa-da, lekin olamdagi hech bir davlat bundan foydalana olmadi va uni xalqaro mavqeidan surib chiqarishga harakat qilmadi. Natijada Amerika o’zining ana shu mavqeini saqlab qoldi hamda Iroq va mintaqadagi muhim strategik maqsadlariga erishdi, Iroqqa o’zi ishlab chiqqan konstitutsiyani, xavfsizlik va strategik kelishuvlarini zo’rlab tiqishtirdi. Shuning uchun Amerika Iroqdagi va mintaqadagi ishlar jilovini hamon o’z qo’lida mahkam ushlab turibdi. Bu gap Afg’onistonga ham to’g’ri keladi. Chunki Amerika u erda ham o’zining turishini xuddi shu uslublarning o’zi bilan mustahkamlashga harakat qilyapti. Sheriklik siyosatiga tayanish demokratlar partiyasining Bill Klinton davridagi eski uslubi bo’lib, hozir bu uslubga yana tayanilmoqda. Bu uslubga yana tayanish bu partiyaning Amerikadagi idorani yana o’z qo’liga olishi uchun, Amerikaning olamdagi obro’sini yaxshilash uchun, ba’zi yirik davlatlarning Amerika siyosatiga qarshiligini engillatish uchun hamda Amerikaning elkasidagi og’ir yuklarni engillatish uchun zarur bo’ldi. Amerika bevosita olib borgan urushlar sababli, olamiy krizis va boshqa krizislar portlagani sababli ana shu og’ir yuklarni elkasiga yuklab oldi, ularni hal qilolmadi va ulardan xalos bo’lolmadi… Ya’ni qaysidir kuchlar paydo bo’lib Amerikani surib tashlashga jiddiy harakat qila boshlagani sababli emas, balki ana shu sabablarga ko’ra Amerika shu ahvolga tushdi. Chunki Amerika bilan raqobatlashishi yoki uni surib chiqarishga harakat qilishi kutilgan yirik davlatlar Amerika ularni o’ziga sherik qilib olishga yoki ularni o’zining sheriklari deb hisoblashga qaror qilgan paytda bundan xursandlikni izhor qilishdi. Bu faqat Amerika ularni o’zining siyosatlarini va global rejalarini amalga oshirishda sherik qilib olishini anglatadi, xolos. Buning ma’nosi Amerika ularni siyosatlarni chizishda va rejalarni ishlab chiqishda sherik qilib oladi, degani emas. Aksincha Amerikaning o’zi buni chizib, ishlab chiqadi, bunga qaror beradi, shundan keyin boshqa davlatlar bilan bog’lanib ulardan o’zi bilan birga shu rejalarni amalga oshirish uchun harakat qilishni talab qiladi, deganidir. Amerika suyanadigan sheriklikning ma’nosi shu. U shunga ko’nib, shunga yuradigan boshqa davlatlarni zo’r berib aldashdir. Amerika har bir katta yoki kichik davlatga nisbatan shunday yo’l tutmoqda va uni shunga chaqirmoqda. Ya’ni Amerika har bir katta yoki kichik davlatni sherik deb hisoblamoqda. Bu esa bu narsa ana shu davlatlarni Amerika rejalarini bajaradigan qilib qo’yish uchun bir aldovdan boshqa narsa emasligini ta’kidlab turibdi. Amerika zohirda o’zini sherik qilib ko’rsatsa-da, lekin bu sheriklik aslida o’zining rejasini o’tkazish uchun bir amalga oshirish tuynugidan iborat, xolos.
Amerika strategiyasidagi urushdan tinchlikka o’zgarish va uning mintaqadagi asoratlari
Barak Obama prezidentlikka kelganidan keyin Qo’shma Shtatlarning yana bir tashqi siyosati ishlab chiqildi. Bu siyosat regional va xalqaro voqelikdan o’z maqsadlariga erishish uchun foydalanadi. Lekin bu – Obama Amerika siyosatlarini tatbiq etishda, xususan Islomiy olamda tatbiq etishda yumshoqroq va unchalik zo’ravon emas degan ma’noni anglatmaydi. Masalan Bush uchuvchisiz samolyotlar hujumlarini to’rt Islomiy yurtda (Afg’oniston, Iroq, Pokiston, Yaman)da boshlagan bo’lsa, Obama bu operatsiyalarni yanada kengaytirdi, natijada hujum qilinayotgan yurtlar qatoriga Somali va Liviya ham qo’shildi.
Boshida AQSh bilan mintaqa davlatlarining hamkorligi kamligi sababli Afg’oniston va Iroqda Amerika rejalarini tatbiq etilishi qarshisida haqiqiy tahdidlar paydo bo’lgan edi. Masalan Iroqda jihodiy jamoalar tomonidan Amerika bosqinchiligiga qarshi ko’rsatilgan qarshilik harakati 2007-2008 yillarda kuchaydi. Afg’onistonda esa Tolibon qarshilik harakati yana jonlandi, bu harakat bosqinchilikning boshlanishida bostirilgan edi. Shu munosabat bilan hokimiyatga «o’zgarish» degan shior bilan kelgan Obama mintaqa davlatlarini Afg’oniston krizisida sherik qilishga rozilik berdi.
Amerika boshida mintaqa davlatlariga suyanmadi va ularga muhim rollarni bermadi. Aksincha ko’proq o’ziga suyandi va bu davlatlar Amerikaga xizmat qilishi lozim deb hisobladi. U bilan hamkorlik qilmaydigan va unga xizmat ko’rsatmaydigan davlatlarni o’ziga qarshi deb hisobladi. Iroqda bosqinchiga qarshi chiqish kuchaydi, 2007-2008 yillarda Iroqda Amerika bosqinchiligiga qarshi jihodiy jamoalar tomonidan qarshilik kuchaydi. Afg’onistonda ham Tolibonning harbiy harakatlari qaytadan jonlandi. Shuning uchun hokimiyatga «o’zgarish» shiori bilan kelgan Obama bu mintaqadagi davlatlarni Afg’oniston krizisida sherik qilishga rozilik berdi. Bu davlatlarning Afg’oniston va mintaqadagi manfaatlarining Qo’shma Shtatlarning Afg’oniston borasidagi strategiyasiga bevosita ta’siri bor. Lekin mintaqa davlatlarini afg’on ishlariga sherik qilish bu davlatlar manfaatlarining o’zaro to’qnashuviga olib keldi, binobarin AQShga qo’shimcha tahdidlar paydo bo’ldi. Masalan 2010 yil 26 fevralda Qobulda hind ishchilarga qilingan hujum Hindiston bilan Pokiston manfaatlarining o’zaro to’qnashuvini aks ettirdi. Shu munosabat bilan Qo’shma Shtatlar Hindiston bilan Pokistonga muzokaralar o’tkazish bo’yicha bosim o’tkazishni kuchaytirdi. Chunki Hindiston bilan Pokiston o’rtasidagi kurashning Amerika kuchlari tomonidan Afg’oniston va Pokiston chegaralarida o’tkazilayotgan afg’on-pokiston operatsiyalariga bevosita salbiy ta’siri bo’lar edi. O’zi aslida Amerikaning Hindiston va Pokiston masalasidagi siyosati Afg’oniston masalasiga birinchi darajada taalluqli emas, balki Amerika Hindistonni o’ziga og’dirib, u erda o’zining nufuzini mustahkamlash uchun Pokistonga – uni Hindistonga yon berishga majbur qilish uchun – bosimlar o’tkazib kelmoqda. Shuningdek Amerika Hindistonni o’ziga yanada ko’proq bog’lab olish uchun uni avrab Afg’onistonga olib kirdi.
Qo’shma Shtatlarning afg’on sahnasini Xitoy va Rossiyaga nisbatan bir muhim hodisa deb tasvirladi va mana shu tariqa bu ikki davlatni afg’on «dasturxoni»dan o’z ulushini olishga qiziqtirdi. «Aynak» mis konidan mis qazib olish bitimi va Afg’oniston shimolidagi neft konidan neftni qazib olish bitimi bu masaladagi bir ozgina misollardir, xolos. Rus shirkatlari (rus diplomatik vakillari orqali) rasman yoki norasmiy ravishda qurilish loyihalarida, jumladan suv ishlari va energetika sektorida ham ishtirok etmoqda. Amerikaning Rossiya bilan Xitoyga Afg’onistonda bunday bitimlarni tuzishiga va ikkalasi o’zlarining ba’zi manfaatlariga erishishiga yo’l qo’yib berganidan maqsadi bu ikki davlatni Amerika bilan uning u erdagi maqsadlarini amalga oshirishda hamkorlik qiladigan qilib qo’yishdir va ularning Amerikaga qarshi ishlarni qilishiga yo’l qo’ymaslikdir. Shu bilan Amerika ikkala davlatni o’zining Afg’onistonni bosib olishidan maqsadi ikkalasini nishonga olish emasligi haqida tinchlantirgan bo’ladi.
Afg’oniston borasida mintaqa davlatlari yordamiga erishish Amerikaga o’z strategiyasini amalga oshirishida va katta sarmoya yotqizmasdan ham o’z maqsadlariga erishishiga yordam beradi. Bu strategiya boshqa davlatlarni Amerika olam ishlarini zo’ravonlik bilan boshqarmaydi, deb ishonadigan qilib qo’yadi. Bu esa ularning Qo’shma Shtatlarning Afg’oniston borasidagi strategiyasiga qarshiligini kamaytiradi.
O’rta Osiyo va Janubiy Osiyo programmasiga bog’lash asta-sekin qizg’in tus ola boshladi. Shuning uchun Kaspiy mintaqasidagi Turkmaniston oxirgi kunlarda ancha faol bo’lib qoldi. Chunki Turkmanistondan Afg’oniston orqali Pokiston va Hindistonga (Osiyo rivojlanish banki mablag’i bilan) gaz quvurlarini tortib borish, Qirg’iziston va Tojikistondan Afg’oniston orqali Pokistonga Xalqaro bank tomonidan mablag’ bilan ta’minlangan «KASA-1000» nomli loyiha bilan 1300 megavattli elektr energiya liniyasini tortib borish hamda Turkmaniston bilan Afg’oniston o’rtasida yangi temir yo’l liniyasini yotqizish programmasi, O’rta Osiyo regional hamkorlik programmasi (CAREC) va boshqa bir qancha programmalar, bularning barchasi bu mintaqani mushtarak hamkorlik sari qayta shakllantirish va ulardagi manfaatlarni sug’urib olishdir. Amerikaning bu programmalardan maqsadi O’rta Osiyo va uning boyliklari ustidan hukmron bo’lib olib, uni o’zining nufuzi ostiga kiritishdir. Bunda Afg’oniston Amerika uchun o’zining bu mintaqadagi loyihalariga erishishida bir muhim strategik nuqta bo’ladi. Shuning uchun masala quruq mushtarak hamkorlik emas, chunki bu mintaqani qayta shakllantirish va uni mana shu programmalarga bog’lab tashlash mushtarak hamkorlikning o’zi uchun emas, balki Amerika manfaatlarini amalga oshirishdir. Demak maqsad shu programmalar orqali Turkmanistonni o’ziga og’dirishdir. Bu Amerika erishishga harakat qilayotgan eng muhim ishlardan biridir. Turkmaniston Rossiya uchun muhim gaz manbalaridan biri hisoblanadi. Amerika Qirg’iziston va Tojikistonni o’ziga og’dirib olish bilan bir qatorda nafaqat bu mamlakatlarni, balki butun O’rta Osiyo mintaqasini rus nufuzi ostidan chiqarishga harakat qilmoqda. Bu mamlakatlar va bu mintaqa ustidan Amerika nufuzining yoyilishi Rossiya uchun taqdirni hal qiluvchi masaladir. Chunki Rossiya bu mintaqani yo’qotsa bu uning uchun halokatli zarba bo’ladi. Chunki Rossiyaning xorijiy nufuz mintaqalari Kavkaz mintaqasi va Sharqiy Yevropaning bir qismi bilan qatorda mana shu mintaqadir.
Shundan ayon bo’ladiki, Amerikaning Afg’oniston borasidagi «tinchlik»ka oid strategiyasining aniq regional ko’lami bor. Amerikaning maqsadi boshqa davlatlar tomonidan Amerika strategiyasiga bo’ladigan salbiy aralashuvni minimum darajaga kamaytirish va shundan keyin o’zining muvaffaqiyatga erishishi imkoniyatlarini yaxshilashdir.
Xotima
1 – Afg’onistonda tinchlik ufqlari shunday bir ishki, uni Qo’shma Shtatlar me’yorlari va maqsadlari doirasida amalga oshirilishi mumkin.
2 – U maqsadlar Tolibon harakati bilan urushga kirmasdan harbiy bazalar bo’lishini ta’minlashdir. Amerika o’zining maqsadlariga erishish uchun eng muhim deb biladigan ishlardan biri Tolibon bilan til topishish va uni hokimiyatda sherik qilishga harakat qilishdir. Zero busiz Amerika barqaror o’rnashib olishga va jang harakatlarining oldini olishga erisholmaydi.
3 – Betaraf, o’zaro raqobatlashuvchi kuchlar koalitsiyasidan iborat hukumatni tuzish orqali mavjud vaziyatni saqlab qolish.
«Amerika o’zining Afg’onistonda turishi uchun tinchlik va barqarorlikka erishishga oid o’zining qarashini aniq belgilab oldi. Buni Amerika – yuqorida ko’rsatib o’tganimizdek – o’tgan yili ikkala taraf imzolagan strategik shartnomada belgilab oldi. Buni amalga oshirish esa doimiy Amerika bazalarini qurishni, amerikalik askarlarning yuridik daxlsizligini ta’minlashni, Tolibon bilan til topishib uni qo’lga o’rgatib olishga va uni hokimiyatda sherik qilishga harakat qilishni yoki uni bir oppozitsion siyosiy kuch sifatida tan olishni va uni hokimiyatni o’zaro baham ko’rish g’oyasini qabul qilishga majbur qilishni talab qiladi. Shuning uchun ham Amerika Tolibonni siyosiy o’yinga kirish bilan avrab, qiziqtirmoqda. Bu bilan esa Amerika Tolibonni tuzoqqa tushirgan bo’ladi. O’sha strategik shartnomada ko’ppartiyaviy, demokratik boshqaruvni barpo qilish ko’rsatilgan. Shu maqsadda Tolibon uchun 2013 yil 17 iyunda Qatarda siyosiy idora ochildi. Tolibon harakati vakili qisqacha qilib bu idora ochilishiga undagan sabablar beshta ekanini aytdi, ular quyidagilardir: olam davlatlari bilan aloqalarni yaxshilash uchun ular bilan dialog va bir-birini tushunishlarni o’rnatish, Afg’onistonda Islomiy davlatni qurish uchun tinchlik protsessini qo’llab-quvvatlash, shart-sharoitlarga qarab afg’on taraflar bilan uchrashuvlar o’tkazish, BMT va boshqalar kabi rasmiy va norasmiy xalqaro muassasalar bilan aloqa o’rnatish, siyosiy tusdagi bayonotlarni chiqarish va ularni olamdagi axborot vositalari orqali tarqatish (al-Jazira 17 iyun 2013 yil). Bu nuqtalar orqali ko’rinib turibdiki, Tolibon Afg’onistondagi rejim va uning ortidagi Amerika bilan til topishishga yaqinlashmoqda yoki unda tinchlik siyosiy protsessiga kirib, hozirgi afg’on rejimi doirasida siyosiy ish olib borish istagi bor. Agar bu amalga oshib Tolibon shu siyosiy protsessga kiradigan bo’lsa bu ish Amerika uchun katta muvaffaqiyat hisoblanadi, chunki u bu bilan o’zining Afg’onistondagi nufuzini saqlab qolgan bo’ladi. Reyter 2013 yil 17 iyunda amerikalik mas’ullar aytgan ushbu so’zlarni keltirdi: «Qo’shma Shtatlar kelgusi haftada Davhadagi so’zlashuvlarda Tolibon bilan uchrashuv o’tkazadi, bundan maqsad Afg’onistonda tinchlikka erishishdir». Lekin bu mas’ullar bu protsess uzoqqa cho’zilishi ko’proq ehtimol ekanini ko’rsatib o’tishdi. Reyter ularning quyidagi so’zlarini ham keltirdi: «Qo’shma Shtatlar Tolibonning al-Qoida tashkiloti bilan aloqalarini uzishini, zo’ravonlikni to’xtatishini, Afg’oniston konstitutsiyasini, jumladan undagi ayol va etnik ozchiliklar huquqini himoya qilishga oid moddalarni qabul qilishini qattiq turib talab qiladi».
Binobarin demak Afg’onistonda doimiy tinchlik va barqarorlikka oid mushtarak tasavvur bu mamlakat tarixidagi oxirgi 300 yil davomida bo’lganidek bir quruq orzu bo’lib qolaveradi. Modomiki bu mintaqada tub geosiyosiy-geostrategik o’zgarish bo’lmas ekan bu quruq orzu bo’lib qolaveradi. Tub o’zgarish bu yurtning turli qismlarini uning hozirgi chegaralaridan tashqaridagi mintaqalar bilan orom beradigan tarzda bog’lay oladi. Qarshilik harakatini davom ettirish, Tolibonning hokimiyatda va siyosiy protsessda ishtirok etishni qabul qilmay bu boshqaruv rejimini qulatishga qattiq turib harakat qilaverishi, Amerika kuchlarining turishini rad etishi hamda afg’on xalqida bosqinchi Amerikaning turishiga va mavjud boshqaruv rejimiga qarshi ra’yi omni kuchaytirishga harakat qilish, bularni amalga oshirish uchun va xalqqa etakchilik qilib uning ongini to’g’ri siyosiy ongga aylantirishga harakat qilish uchun, Afg’onistonda bo’layotgan ishlarni Pokistondagi vaziyatni tubdan o’zgartirish uchun olib borilayotgan ish bilan bog’lash uchun bir mabdaiy islomiy siyosiy harakatning mavjud bo’lishi, bularning barchasi Amerikaning Afg’oniston borasidagi loyihasini barbod qilish va uning strategik hamda xavfsizlik rejalarini chippakka chiqarish uchun zarur bo’lgan eng muhim ishlardandir.
Afg’oniston viloyati
