Qozog‘iston va Qirg‘izistonning birlashish imkoniyati
Qosim-Jomart Tokayevning 2025 yil 21-22 avgust kunlari Bishkekka qilgan tashrifi Qozog‘iston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi munosabatlar ijobiy tomonga o‘zgarayotganini rasman namoyon qildi. Imzolangan bir qator shartnomalar, qo‘shma bayonotlar va ramziy qadamlar (ordenlar bilan taqdirlash, madaniy tadbirlar, do‘stlik haykallarini o‘rnatish) qardosh davlatlar o‘rtasida yaqin qo‘shnichilik munosabatlari shakllanganidan dalolat beradi. Ushbu rasmiy tadbirlardan bu o‘lkalar asta-sekin, biroq izchil ravishda Moskva ta’siridan strategik uzoqlashayotganligini payqash mumkin. Bunday qadamlar ostida Anqara taklif qilayotgan platformadan faol foydalanish yotadi.
Ostona va Bishkekning yaqinlashuvi keng ko‘lamli infratuzilma, savdo va ta’lim loyihalarini kengaytirish masalalarini ham o‘z ichiga oladi. Chegarada qo‘shma savdo-logistika xabini tashkil etish, nazorat punktlarini modernizatsiya qilish, 2030-yilgacha tovar ayirboshlash hajmini 3 milliard dollarga yetkazish rejasi, Qirg‘izistonda Qozog‘iston oliy o‘quv yurtlarining filiallarini ochish, yoshlar forumlari va gumanitar platformalar tashkil etish – bularning barchasi uzoq muddatli strategiyalardir. Turkiya ushbu strategiyaning yashirin koordinatori va mafkuraviy kuratori bo‘lib qolmoqda.
Turkiy davlatlar tashkiloti, madaniy integratsiyaning kuchayishi, turk tilining birdamlik ramzi sifatida keng qo‘llanishi, Qirg‘iziston va Turkiya o‘rtasidagi harbiy aloqalarning mustahkamlanishi, Markaziy Osiyo va Kaspiy yo‘laklari orqali iqtisodiy o‘zaro bog‘liqlikning kuchayib borishi – bularning barchasi Qozog‘iston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi ikki tomonlama hamkorlikni tabiiy ravishda Turkiyaning mintaqaviy keng loyihasiga moslashtirmoqda. Turkiya Moskva bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri raqobatga bormay, til va madaniy yaqinlik hamda foydali infratuzilma aloqalariga asoslangan yumshoq muqobil ta’sir markazini taklif qilmoqda. Anqara Rossiyadan farqli o‘laroq, to‘g‘ridan to‘g‘ri bo‘ysunish o‘rniga sheriklikni taklif qiladi. Bu esa Ukrainadagi uzoq davom etgan urush va Kremlning siyosiy izolyatsiyasiga qaraganda anchagina jozibador ko‘rinishga egadir.
Birinchi bo‘lib ko‘zga tashlangan narsa – Bishkek uchrashuvida qayd etilgan mustaqil tashabbuslardir. Qozog‘iston va Qirg‘iziston xalqaro munosabatlarda o‘zlarini mustaqil ishtirokchilar sifatida ko‘rsatib, Moskvaga murojaat qilmasdan o‘zlarining mintaqaviy arxitekturasini yaratmoqda. Ularning muloqoti faqat o‘zaro manfaatlarga asoslangan bo‘lib, sovet merosiga aloqasi yo‘q. “Ko‘p vektorli” so‘zi esa Turkiya, Xitoy, Fors ko‘rfazi davlatlari va G‘arbiy Osiyoga yuz burish uchun diplomatik qalqon vazifasini o‘taydi.
Rossiya uchun bu burilish ham siyosiy, ham iqtisodiy yo‘qotishlarga olib keladi. Siyosiy jihatdan Moskva mintaqadagi barqarorlikning yagona kafolatchisi va vositachisi rolini yo‘qotib bormoqda. Qozog‘iston va Qirg‘iziston YEOII va KXSHTdan chiqmay turib ham, mustaqil ravishda muhim qarorlar qabul qilishlarini kun sayin namoyish etmoqda. Iqtisodiy jihatdan yo‘qotishlar yanada kattaroq: mintaqaning transport-logistika infratuzilmasini rivojlantirishda Rossiya yo‘nalishlari chetlab o‘tilmoqda. Qozog‘iston Kaspiy dengizi, Ozarbayjon va Turkiya orqali Xitoyni Yevropa bilan bog‘laydigan Transkaspiy yo‘lagini faol ravishda rivojlantirmoqda. Qozog‘iston-Qirg‘iziston chegarasida xabning tashkil etilishi esa, bu zanjirni yanada mustahkamlaydi.
Bundan tashqari, Ostona va Bishkek o‘rtasidagi chegaralarni modernizatsiya qilish va o‘zaro savdoni rasmiylashtirish Qirg‘izistonga, shu paytgacha Rossiyaning yashirin iqtisodiyoti an’anaviy ravishda ishtirok etib kelgan “qora sxemalar”dan mustaqillikka erishish imkonini beradi. Atambayev hokimiyatdan ketib, mamlakatning Rossiya harbiy yordamiga bog‘liqligi ozaygach, Moskvaning Qirg‘izistondagi ichki jarayonlarga ta’siri pasayib ketdi. Endi esa buning o‘rni yangi madaniy va iqtisodiy turk modeli bilan to‘ldirilmoqda.
Bularning barchasi to‘g‘ridan to‘g‘ri qarshilik ko‘rsatish orqali emas, balki yumshoq, biroq izchil mintaqaviy ustuvorliklarni qayta ko‘rib chiqish orqali olib borilmoqda. Aynan mana shu ko‘rinish Rossiya uchun eng katta xavf tug‘diradi. Turkiya turkiy davlatlar birligi g‘oyasini taklif qilsa, Qozog‘iston infratuzilma va sarmoyani, Qirg‘iziston esa insoniy va logistika salohiyatini taklif qilmoqda. Borgan sari ichki muammolar botqog‘iga botib borayotgan Kreml mintaqani kuch bilan boshqarishdan boshqa chorasi qolmagan mustamlakachi sifatida qabul qilinmoqda.
Bishkekda imzolangan kelishuvlar va ikki tomonlama muloqotning jonlanishi Markaziy Osiyo o‘z qoidalari bilan o‘ynay boshlaganidan dalolat beradi. Status-kvo rasmiy ravishda saqlanib turgan bo‘lsa-da, haqiqatda esa mintaqa postRossiyani qayta qurishga intilmoqda.
Agar Qirg‘iziston va Qozog‘iston o‘zlarining chuqur madaniy, diniy va tarixiy ildizlarini inobatga olgan holda keyingi qadamni tashlab, ittifoq bilan cheklanib qolmay, bitta davlatta birlashsa, bu haqiqatan ham uzoqni ko‘zlagan va jasur strategiya bo‘lar edi. Mushtarak Islomiy o‘ziga xoslikka va bitta tilga ega bo‘lgan ikki davlatning birlashishi yirik geosiyosiy o‘yinchilar bilan raqobatlasha oladigan qudratli mintaqaviy markazning vujudga kelishiga zamin yaratadi.
Bunday birlashish resurslar, infratuzilma va bozorlarni birlashtirish orqali iqtisodiy salohiyatni mustahkamlaydi. Qozog‘iston va Qirg‘iziston birlashib, katta ichki bozorga, kengaytirilgan hududga va muhim inson kapitaliga ega bo‘lar edi, bu esa ularga transport yo‘laklari va energiya resurslarini yaxshiroq nazorat qilish imkonini beradi. Shuningdek, bu ularning diplomatik pozitsiyasini mustahkamlab, Rossiya va Xitoy o‘rtasida ko‘proq manevr qilish uchun sharoit yaratadi.
Qolaversa, yagona davlatning tashkil topishi turkiy birlikning qudratli timsoliga aylanib, Islomiy birodarlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu esa barqaror taraqqiyot va ichki mustahkamlanish uchun asos bo‘lishi mumkin. Bu shunchaki ko‘p vektorlilikni e’lon qilmagan, balki Islom mafkurasiga asoslangan yangi, mustaqil va kuchli mintaqaviy modelni qurishga muvaffaq bo‘lgan muvaffaqiyatli loyihaning namunasi bo‘lardi. Agar shu yo‘l tanlanganida, balki bugun biz Markaziy Osiyodagi mutlaqo boshqa geosiyosiy voqelik haqida – kuchli, mustaqil va nufuzli mintaqa haqida so‘z yuritayotgan bo‘lardik.
Hujjat Jamiya
