Yashil iqtisodiyotmi yoki yashil tuzoq?
Qirg‘iziston hukumati global ekologik muammolarni hal etishda faol ishtirok etishga hamda Parij kelishuvi va BMTning barqaror rivojlanish maqsadlari bo‘yicha majburiyatlarni bajarishga tayyorligini namoyish etib, “Yashil moliya jamg‘armasi” yopiq aksiyadorlik jamiyatini tashkil etish niyatida ekanligini ma’lum qildi. Hozirda Qirg‘iziston Iqtisodiyot va savdo vazirligi tomonidan hukumatning qaror loyihasi ishlab chiqilib, jamoatchilik muhokamasiga taqdim etilgan.
Garchi bu qaror barqaror iqtisodni rivojlantirish niyatida taklif qilingan bo‘lsa-da va kelajakka qaratilgan qadamdek ko‘rinsa-da, biroq bunda mamlakat uchun ham, xalq uchun ham yashirin xavf-xatarlar mavjud.
“Yashil rivojlanish” strategiyasi ekologik toza texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya manbalariga o‘tishni o‘z ichiga olganligi sababli, muqarrar ravishda iqlim o‘zgarishi va iste’mol tizimidan kelib chiqqan atrof-muhit degradatsiyasi muammolariga yechim hisoblanadi. Biroq, global xalqaro siyosat doirasida bunday tashabbuslar ko‘pincha hukumatlar o‘ylaganidek davlatlar manfaatlariga emas, balki zaif iqtisodiyotlarga o‘z ta’sirini kuchaytirishga intilayotgan tashqi mustamlakachilarning manfaatlariga xizmat qiladi. Aniqrog‘i, bunday loyihalarga qo‘shilgan davlatlar xalqaro moliya institutlari va donorlarga qaram bo‘lib, ularning mustaqil iqtisodiy qarorlar qabul qilish imkoniyatlari cheklanadi.
Shuni yodda tutish kerakki, har qanday yirik iqlim loyihalarini amalga oshirish doim xorijdan katta investitsiyalar tortishni talab qiladi. Bunday sharoitda, “yashil rivojlanish” va barqaror rivojlanish va’dasiga qaramay, mamlakatlar G‘arb moliyaviy korporatsiyalari va institutlarining qarz quliga aylanadi. Ekologik loyihalar uchun berilgan kreditlar, grantlar va investitsiyalar odatda jiddiy talablar bilan beriladi, bu esa mamlakatlarni xorijiy davlatlar nazorati ostiga tushirib qo‘yadi. Shu tariqa, atrof-muhitni muhofaza qilish majburiyatlari G‘arb korporatsiyalarini boyitish va ularning geosiyosiy ta’sirini kuchaytiruvchi yashirin qurolga aylanib bormoqda.
Qirg‘izistonning bunday loyihalarda ishtirok etishining yashirin sabablaridan biri – bu xalqaro shartnomalarda davlat amaldorlarining cho‘ntagini qoppaytiradigan korrupsion sxemalar, yashirin bitimlar va “otkat”larning mavjudligidir. Hukumatlar ko‘pincha xalqaro majburiyatlarni bajarish bilan birga moliyaviy yordam olishga yoki siyosiy obro‘sini oshirishga intiladi. Ayniqsa, atrof-muhit faollari va jahon hamjamiyatining bosimi tufayli “Yashil rivojlanish” mavzusi siyosiy reytinglarni ko‘tarish, jamoatchilik oldida javobgar bo‘lib ko‘rinish va iqlim muammolarini hal qilish bo‘yicha global sa’y-harakatlarda ishtirok etishning qulay usuliga aylanmoqda.
Biroq, o‘zining yuksak maqsadlariga qaramay, yashil texnologiyalar iqtisodiy samaradorlikni oqlamaydi, ayniqsa “rivojlanayotgan” mamlakatlarda iqlim loyihalari qimmatga tushadi va mahalliy sharoitlarga mos kelmaydi. Qayta tiklanuvchi energiya, ekologik toza transport va qishloq xo‘jaligi sohasidagi loyihalar uchun yirik sarmoyalar kerak bo‘ladi va tezda iqtisodiy natija bermaydi. Bundan tashqari, bunday loyihalar G‘arb korporatsiyalariga texnologik qaramlikni paydo qilib, qo‘shimcha moliyalashtirishni talab qiladi hamda mamlakatlarning innovatsion va ishlab chiqarish imkoniyatlarini rivojlantirish qobiliyatini cheklaydi.
Shu bilan birga, xalqaro shartnomalar va yashil moliyalashtirish tashabbuslari doirasida yashirin huquqiy tuzoqlar ham mavjud. Xalqaro miqyosda qabul qilingan majburiyatlar ushbu shartnomalarni imzolagan mamlakatlar suverenitetiga jiddiy putur yetkazishi mumkin. Agar xalqaro donorlardan keladigan moliyaviy oqimlar qat’iy standartlar bilan nazorat qilinsa, hukumatlar o‘z mamlakatlarini ekologik loyihalardan uzoq tutishga haqqi bo‘lmaydi. Aks holda, tashqi yordamdan ajralib qolish xavfi tug‘uladi. Natijada yashil ekologiya bahonasi barqaror rivojlanishni ta’minlash vositasidan tashqi nazorat mexanizmiga aylanadi.
Bu jarayonda mafkuraviy tazyiq ham katta rol o‘ynaydi. So‘nggi o‘n yilliklarda ekologik muammolarga ataylab globallik tusi berilib, “Yashil rivojlanish” tashabbuslarni amalga oshirishdan bosh tortgan mamlakatlar “jahon hamjamiyati” va “yirik” xalqaro investorlar tomonidan izolyatsiya qilinishi xavfi ostida qoladigan bo‘ldi. Bunday sharoitda Qirg‘iziston ham ikki tanlov o‘rtasida qoladi: yo xalqaro loyihalarda ishtirok etib, xorijdan moliyaviy yordam olish va oqibatda qarzga va siyosiy qaramlikka tushib qolish yoki xalqaro yordamdan voz kechib, mantiqqa ko‘ra, mamlakat iqtisodiyotini zaiflashtirish xavfiga duch kelish.
Demak, Qirg‘izistonda tashkil etilayotgan yashil moliyalashtirish fondlari va boshqa shunga o‘xshash loyihalar ortida – barqaror rivojlanish va atrof-muhitni yaxshilashga intilish haqida berilgan yaxshi bayonotlarga qaramay – murakkab va chuqur siyosiy mexanizmlar yashirindir. Yashil texnologiyalar bilan niqoblangan ekologiya mavzusi iqtisodiy jihatdan zaif mamlakatlar ustidan nazorat o‘rnatish uchun foydalaniladigan strategik vositaga aylandi. Bunday loyihalar ekologik mustaqillik manbai emas, balki zaif mamlakatlarni tashqi kreditorlar va xalqaro korporatsiyalarga qaram qilishga qaratilgan global kapitalistik tizimning bir qismidir.
Alloh Taolo Qur’oni Karimda shunday marhamat qiladi:
اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ
“Bilinglarki, bu hayoti dunyo faqat (bir nafaslik) o‘yin-kulgi, zeb-ziynat, o‘rtalaringizdagi o‘zaro maqtanish va mol-dunyo hamda farzandlarni ko‘paytirishdir xolos. (U) xuddi bir yomg‘irga o‘xsharki, uning (yog‘ishi sababli unib chiqqan) o‘t-o‘lani kofirlarni hayratga solib (aqllarini band qilib qo‘yur). So‘ngra u qurir, bas uni sarg‘aygan holda ko‘rursiz. So‘ngra u quruq cho‘p bo‘lib qolur. (Hayoti dunyoning holi ham shundan o‘zga emasdir). Oxiratda esa (o‘sha to‘rt kunlik dunyoga aldanib qolganlar uchun) qattiq azob va (iymon-e’tiqod bilan o‘tganlar uchun) Alloh tomonidan mag‘firat va rizolik bordir. Hayoti dunyo esa faqat aldaguvchi matodir”. (57:20).
Bu oyat kapitalistik tuzumni tushunmay turib, dunyo boyligiga intilish va moddiy boyliklarni ko‘r-ko‘rona to‘plash – qanchalik jozibali ko‘rinmasin – oxir oqibat ikki dunyoda baxtsizlikka olib kelishini ta’kidlaydi. Chunki bu dunyo matolari vaqtinchalik, yolg‘on va chalg‘ituvchidir. Haqiqiy qadr-qimmat va azaliy ne’mat mustamlakachi dushmanlardan sadaqa tilanib o‘tirishda emas, balki Allohning roziligiga eltuvchi Islomiy taraqqiyot yo‘li orqali to‘g‘ri va abadiy yo‘lga intilishdadir.
Latiful Rasix
