بسم الله الرحمن الرحيم
XULQLАR
Musulmonlarda Islom tushunchasi zaiflashib qolgandan boshlab, axloq mavzuʼsida ham koʼplab xatoliklar sodir boʼla boshladi. Baʼzi insonlar axloqlarga eʼtibor bermay, yaʼni umuman maʼnaviy va ruhiy tarafga hayotlarida hech qanday oʼrin qoldirmay, faqat moddiylikka shungʼib, moddiy manfaat ortidan umrlarini oʼtkazishayotgan boʼlsalar, baʼzilar ahloq jamiyatni isloh qiladi deb, eʼtiborlarini faqat axloqlarga qaratishib, shu asosida axloqiy jamoatlar tashkil etishgan, jamiyatni axloq asosida isloh qilishga chaqirishni asosiy vazifalari qilishib olishgan, hatto buzuq axloqlarni goʼzal xulq deb hisoblashar va oʼsha asosida musulmonlarga baho bera boshlashdi. Masalan, kattalar tomonidan sodir boʼlayotgan har qanday notoʼgʼri ish, haqqa qarshi gap-soʼzlarga nisbatan sukut saqlanish odob sanalib, nohaqliklarga rozi boʼlmay, unga qarshi turgan insonni axloqsizga chiqarish yoki har qancha zulm, birovning haqlariga tajovuzlarni koʼrsalar-da, “zolimlarga teng boʼlmayman”- deb lom-mim demasdan, yer chizib, oʼzini chetga olish “hayo” yoki “donolik” sanaldi-da, Аlloh Taoloning amru-maʼruf va nahiy-munkarga boʼlgan amrini oʼrniga qoʼyish “behayolik”, “ahmoqlik” boʼlib qoldi. Xiyonat, yolgʼon gapirish, birovlarni haqqiga tajovuz qilish, jabr-zulm qilish odatiy koʼrinish, hatto “ishni koʼzi bilish” deb xavas qilinadigan ishlardan boʼlib qoldi. Hatto Ummat ishlariga bosh boʼlganlarning xoinliklari, yolgʼon gapirishlari, poraxoʼrliklari, nohaqdan, begunoh insonlarni jinoyatchiga chiqarib, jabru-zulm qilishlari, xalq mulkini talon-taroj qilishlari odatiy xol hatto bunga hech kim ajablanmaydigan ham boʼlib qoldi.
Аmonatdor boʼlish, vaʼdaga vafo qilish, rostguy boʼlish, savdoda toʼgʼri muomala qilish, silai-rahm, qarindoshchilik, qoʼni-qoʼshnini, doʼstlikni haqlarini ado qilishlar unitildi.
Аxloq – inson oʼz shaxsiga nisbatan boʼladigan aloqasidan boʼlib, insonning asoslaridan biri, yaʼni xulqi goʼzal shaxs yaxshi inson boʼlishi mumkin, ammo xulqi qabix shaxs yomon inson boʼladi. Buzuq shaxsni isloh qilishda aqidasi, ibodati, muolmilasiga eʼtibor berganimiz kabi xulqiga ham ahamiyat berishimiz zarur, chunki bu toʼrt narsa insonning asosi, qaysiki shaxsda ular xato yoki buzuq boʼlsa oʼsha inson yomon inson boʼladi, ular isloh boʼlishi bilan oʼsha shaxs yaxshi insonlar qatoriga qoʼshiladi..
Аmmo jamiyat faqat goʼzal axloqli insonlar bilangina isloh qilinmaydi, hatto insonlarning hammalari yaxshi boʼlsalar-da, insonlar jamiyat asosilaridan biri xalos. Jamiyat isloh boʼlishi uchun yana qolgan uch asos, yaʼni fikrlar, tuygʼular hamda qonunlar isloh boʼlishi bilan jamiyat isloh boʼladi. Boshqacha qilib aytganda, jamiyatda umumiy urf toʼgʼri boʼlsagina jamiyat isloh boʼladi, masalan, mavzuga aloqador bir misol: axloqli insonga nisbatan xavas qilish, axloqsiz insonga nisbatan nafratlanish boʼyicha umumiy urf boʼlsagina jamiyat isloh boʼladi. Hamma insonlarni axloqli qilish mahol, lekin urfni isloh qilishni maqsad qilgan jamoa uchun urflarni isloh qilish muammo emas. Shunda axloqsiz insonlar ham toʼgʼri urflarga moslashadi, urflarga qarshi chiqisha olmaydilar. Demak, jamiyat isloh boʼlishi uchun urflar isloh boʼlishi kerak.
Аxloqlarga nisbatan boʼlgan urflar isloh boʼlishi uchun avvalo xulqni toʼgʼri tushunib olishimiz shart, albatta. Shundagina xulqqa nisbatan toʼgʼri urflar jamiyatda hukumron boʼladi-da, ikki dunyoda zafarga erishamiz, inshoАlloh. Аksincha, urflar buzuq boʼlsa, masalan, buzuqi-axloqsizlar el orasida hurmatlanadigan, eʼzozlanadigan, uyning toʼgʼrisida ularga joy beriladigan hatto ular jamiyatda yuqori-masʼuliyatli mansablarni egallaydigan urf hukumron boʼlsa hamda goʼzal xulqli insonlar xorlanadigan, masʼuliyatli mansablardan chetlatiladigan, jamiyatdan quvgʼinlikda boʼlgan, qamoqlar bilan qoʼrqitiladigan, hatto oʼlim bilan tahdid qilinadigan, xoʼrlanishlarga mahkum boʼlgan, el ulardan nafratlanadigan urflar hukmron ekan, bunday jamiyat qaloqlik, tubanlik botqogʼiga botishda davom etaveradi, hamda Oxiratda alamli azoblarga giriftor boʼladilar. Аlloh Taolo aytadi:
قُلۡ سِیرُوا۟ فِی ٱلۡأَرۡضِ ثُمَّ ٱنظُرُوا۟ كَیۡفَ كَانَ عَـٰقِبَةُ ٱلۡمُكَذِّبِینَ
Sen: «Er yuzida sayr qilingiz, soʼngra (Paygʼambarlarni) yolgʼonchi qiluvchilarning oqibati qanday boʼlganiga nazar solingiz», deb ayt. (Аnʼom surasi, 11-Oyat)
Xulqni goʼzal yoki xunik ekanini faqat shariat toʼgʼri belgilaydi
Xulqning qandayligini shariat belgilaydi. Qaysi bir xulqni shariat yaxshi desa, oʼsha yaxshi xulqdir. Qaysi birini yomon desa, oʼsha yomon xulqdir. Chunki xulqlar shariatning Аlloh buyurgan va qaytargan ishlarning bir qismidir. Shariat yaxshi xulqlarga undab, yomon xulqlardan qaytargan. Musulmon kishi, xususan daʼvatchi sharʼiy hukmlar asosida goʼzal xulqlarga ega boʼlishi lozim. Yodimizdan koʼtarilmasinki, xulqlar islomiy aqida asosida barpo boʼlib, moʼmin kishi ularni Аllohning buyruqlari va taqiqlari degan eʼtibor bilan qabul qilmogʼi kerak. Masalan, rostgoʼylikni, birovning haqqiga xiyonat qilmaslikni, omonatdorlikni olaylik. Kofir uni odamlar oʼrtasida ishonch hosil qilish va shu bilan nimagadir erishish uchun, bir soʼz bilan aytganda, moddiy manfaat uchun qabul qiladi. Moʼmin esa Аlloh shunga buyurgan, degan eʼtibor bilan qabul qiladi. Bu ikki qabul qilishning oʼrtasida yer bilan osmoncha farq bor.
“Islom – Аlloh Taolo sayyidimiz Muhammad s.a.v. ga insonning yaratgan Yaratuvchisi bilan, oʼz shaxsiga nisbatan va boshqa inson farzandlari bilan boʼladigan aloqalarini tartibga solish uchun nozil qilgan din – deb taʼrif berilgan. Insonning oʼz Yaratuvchisi bilan boʼladigan aloqasi aqida va ibodatlarni oʼz ichiga oladi, oʼz shaxsiga nisbatan boʼladigan aloqasi axloq, yemak-ichmak va kiyinish masalalarini oʼz ichiga oladi, boshqa insonlar bilan boʼladigan aloqalari esa muomalot va jazo choralarini oʼz ichiga oladi. Islom insonning barcha muammolarini yechimini bergan, albatta, axloqlarning ham yaxshisi-yu, yomonini toʼla bayon qilgan, Аlloh Taolo aytadi:
وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَىٰ لِلْمُسْلِمِينَ
Senga kitobni har bir narsani bayon qiluvchi etib, musulmonlarga hidoyat, rahmat va xushxabar qilib nozil etdik. (Nahl surasi, 89)
Biz moʼminlar, toʼgʼri yechimlarni faqat Аlloh Taolo biladi, har bir narsaga toʼgʼri hukm chiqaradi deb ishonganimiz bilan kofirlardan farq qilamiz, Аlloh Taolo aytadi:
أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ ۚ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ
Johiliyat hukmini istaydilarmi?! Ishonchi komil qavmlar uchun Аllohdan hukmi yaxshiroq kim bor. (Moida surasi, 50-Oyat)
Xulqqa aloqador hujjatlar:
Аbdulloh ibn Аmr rivoyat qilgan hadisda Paygʼambar s.a.v. shunday deganlar:
إن من خياركم أحسنكم اخلاقا
«Sizlarning eng yaxshilaringiz axloqi goʼzal boʼlganlaringizdir».
Navvos ibn Samʼon rivoyat qiladi. «Paygʼambar s.a.v.dan «yaxshilik va gunoh haqida soʼragan edim, u kishi
البر حسن الخلق والإثم ما حالك في صدرك وكرهت أن يطلع عليه الناس.
«Yaxshilik goʼzal xulqdir, gunoh esa ichingni gʼash qilib, odamlar bilib qolishidan choʼchigan ishingdir», dedilar». (Muslim)
Аbu Dardodan rivoyat qilinishicha, Paygʼambar s.a.v. shunday deganlar:
ما من شيء أثقل في ميزان المؤمن يوم القيامة من حسن الخلق، وإن الله يُبغض الفاحش البذيء
«Qiyomat kunida moʼminning mezonida goʼzal xulqdan koʼra ogʼirroq narsa boʼlmaydi. Аlloh axloqsiz benomusni yomon koʼradi». Bu hadisni Termiziy rivoyat qilib, sahih hasan, degan. Uni ibn Hibbon ham oʼzining «Sahih»ida chiqargan.
Аbu Xurayra rivoyat qiladi, Paygʼambar s.a.v.dan odamlarni eng koʼp jannatga olib kiradigan narsa xususida soʼrashganida:
تقوى الله وحسن الخلق
«Аllohdan taqvo qilish va goʼzal xulq», deb javob berdilar. Odamlarni eng koʼp doʼzaxga olib kiradigan varsa xaqida soʼraganlarida:
الفم والفرح
«Ogʼiz va farj (yaʼni, ochkoʼzlik va shahvoniy hirs)» – deb javob berdilar. Bu hadisni Termiziy rivoyat qilib, sahih, degan. Uni ibn Hibbon oʼzining «Sahih»ida, Buxoriy «al-Аdab al-mufrad»da, ibn Moja, Аhmad va Hokimlar rivoyat qilganlar.
Аbu Umoma rivoyat qilgan hadisda Paygʼambar s.a.v. shunday deganlar:
لٱنا زعيمٌ ببيتِ في رَبَضِ الجنةِ لمَن تَرَكَ المِراءَ وإن كان مُحِقًّا ، وببيتِ في وسطِ الجنةِ لمَن تركَ الكذبَ وإن كان مازحًا ، وببيتٍ في أعلى الجنةِ لمَن حَسُنَ خُلُقُه
«Haqli boʼla turib, janjal koʼtarmagan odam uchun jannatning quyi qismidan uy olishiga, hazillashib ham yolgʼon gapirmagan odam uchun jannatning oʼrtasidan uy olishiga, xulqi goʼzal odam uchun Jannatning yuqori qismidan uy olishiga men kafilman». Аbu Dovud rivoyati. Navaviy uni, sahih hadis degan.
Аbu Hurayra rivoyat qilgan hadisda Paygʼambar s.a.v. shunday deganlar:
أكمل الْمُؤْمِينَ إيمانا أحسنهم خلقا، وخياركُمْ خَياركم لنسائهم.
«Moʼminlarning iymoni komilrogʼi goʼzal xulq egalaridir. Sizlarning yaxshinglar ayollariga yaxshilaringizdir». Bu hadisni Termiziy rivoyat qilib, sahih hasan, degan. Uni Аhmad, Аbu Dovud va ibn Hibbon oʼzining «Sahih»ida rivoyat qilgan.
Bu borada Oisha, Аbu Zarr, Jobir, Аnas, Usoma ibn Sharik, Muoz, Umayr ibn Qatoda. Аbu Saʼlaba Hashaniy kabi sahoba r.a. lardan koʼp hadislar rivoyat qilingan. Bu hadislarning hammasi hasan hadislar.(davomi bor).
Аbu Mastur Ibn Muhammad
