بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Gʼarb hazorati yigirma birinchi asrda dunyoga yetakchilik qilishga yaroqlimi?!
Ustoz Xolid Аshqar
Hazorat (tsivilizatsiya) deganda birorta xalq qabul qilib, soʼng hech qanday majburlash va zoʼrliksiz qabul qilinuvchi global tovarga aylantirishga harakat qiladigan «tushuncha va gʼoyalar yigʼindisi» tushuniladi. Bu hazorat, jumladan, uning tushuncha va gʼoyalari ishlarni boshqarish uchun qanchalik yaroqli boʼlsa, uning qabul qiluvchilari, himoyachilari va odamlar orasida tarqatishga intilayotganlar soni ham shunchalik koʼp boʼladi. Darhaqiqat, qadim zamonlardan beri odamlarni hazorat ketidan hazoratlar boshqarib kelgan. Ulardan koʼpchiligi yoʼq boʼlib ketdi, odamlar faqat nomini eslashadi, xolos. Masalan, Rim hazorati yoki fors hazorati yoxud yunon hazorati qayda qoldi?! Yoki boʼlmasam, kommunizm deb atalgan sotsialistik hazorat qani?! Hozir dunyoda faqat ikkita hazorat qoldi. Ulardan biri oʼz davlatiga yoki uni butun olamga yoyadigan bir qancha davlatlariga ega boʼlib, u kapitalizmdir. Ikkinchisi esa oʼz xalqining ongi va vijdonida qolgan va oʼz davlatiga ega boʼlmagan hazorat boʼlib, u islomiy hazoratdir. Musulmonlarning bu hazorati yigirmanchi asr boshlariga qadar oʼz davlatiga ega boʼlgan.
Har qanday ummatning hazoratini himoya qiladigan siyosiy vujudi-tuzilmasi boʼlishi kerakki, bu uning yashab qolishi va davom etishining asosiy omilidir. Toʼgʼrirogʼi, davlatning hazorati kuchayishini va boshqa ummat va xalqlarga yoyilishini biror bir vujud va davlatsiz tasavvur qilib boʼlmaydi. Shuning uchun biz davlatning quvvati bilan u targʼib qilayotgan mafkuraning quvvati hamda uning tarqalishi va kengayishi oʼrtasida toʼgʼridan-toʼgʼri mutanosiblik borligini koʼramiz. Qadrli oʼquvchimizga chalkashib ketmasligi uchun bir muhim narsani eslatib oʼtmogʼimiz lozim. Yaʼni tushuncha va fikrlarni yoyishda eng muhim omil bu kuchdir deb oʼylash – kuch naqadar ahamiyatli boʼlishiga qaramay – hazoratlarni buzib, yoʼq boʼlib ketishini tezlashtiradi. Yaqin oʼtmishda kommunizmning yoʼq boʼlib ketganligi ham aytganlarimizning jonli dalili boʼlsa kerak. Bolьsheviklar hokimiyatni qoʼlga kiritishga muvaffaq boʼlishgach, oʼzlari qabul qilgan tushuncha va fikrlarni temir va olov bilan yoyishga urinishdi, dindorlikning har qanday koʼrinishini taqiqlashdi. Yaʼni ular hokimiyatga kelgandan soʼng, insonlarning fikrlarini, ishonch va aqidalarini – hatto bu narsa ularni oʼldirishga olib borsa ham – yoʼq qilishni xohlashdi. Аyni shu narsa ularning davlatining barbod boʼlishidan, hazoratlarini tanazzulga uchrashidan darak edi. Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin biz odamlarning oʼz dinlari borasida fitnalanmasidan hamda oʼzlari qabul qilgan tushuncha va fikrlardan voz kechishga majburlanmasidan oldin eʼtiqod qilgan aqidalari va dindorligiga qanday qaytishganini koʼrdik. Аftidan, kommunizmning muvaffaqiyatsizligining asosiy sababi – yaratuvchini odamlar hayotidan butunlay yoʼq qilishni xohlagani, yaʼni odamlarning tabiati va vijdonini oʼzgartirmoqchi boʼlganidir. Zero, buni hech kim qila olmaydi. Faqatgina insonda shu fitratni yaratib, yaratuvchini izlaydigan xususiyatni vujudga keltirgan zotgina qila oladi.
Hazoratlar yemirilishining sabablari koʼp boʼlib, ehtimol ularning asosiysi shu hazoratning kelib chiqish oʼrni, yaʼni undagi tushuncha va fikrlarning balqib chiquvchi manbadir, uning yoʼqolib ketishiga shu manba sabab boʼladi. Chunki manba qanchalik ishonchli boʼlsa, unga boʼlgan ishonch ham shunchalik yuqori boʼladi. Shuning uchun biz koʼplab hazoratlar oʼzi uchun yaratuvchini manba qilib olganiga guvoh boʼlamiz, garchi aslida uni mohiyatan inkor etsalar ham. Yaʼni bu hazoratlar odamlarga oʼzlari ishongan yaratuvchi bilan munosabatda boʼlish erkinligini qoldirgan. Masalan, Rim hazorati oʼzi targʼib qilayotgan tushunchalarga odamlarni ishontirish uchun nasroniylik bilan injilni qoʼllanma qilib olgan. Shuning uchun yaratuvchini butunlay inkor etgan sotsializm, shu jumladan, kommunizm kabi hazoratlardan uzoqroq yashadi. Kapitalizm garchi yaratuvchini hayotdan chetlatib, eʼtiborga olmagan esa-da, uning egalari nasroniy xalqlar boʼlgani uchun yaratuvchini inkor etmadi. Darhaqiqat, Millatlar Ligasi diniy asoslarga asoslangan guruh va davlatlar namunasi edi. Uning tashkil topgan asosi ham nasroniylik edi. Buni injil va cherkovni yaxshi koʼrgani uchun emas, balki odamlarning eʼtiqodlari va dinlari bilan bogʼliq ichki urushlardan saqlanish uchun qilgan. Vatikan va Rim papasi hanuzgacha Gʼarbda hayotning muhim qadriyatini ifodalaydi. Zero, fikrlarning muqaddasligi har doim munbaning muqaddasligidan kelib chiqadi.
Musulmonlarga kelsak, ular butun tarixlari davomida oʼz hazoratlari bilan unga asos boʼlgan manba oʼrtasini ajratish nimaligini bilmadilar. Hazoratlarining muqaddasligi ularning shu hazorat balqib chiqqan manbani, yaʼni yaratuvchi Аlloh Subhanahu va Taoloni muqaddaslashtirishidan kelib chiqdi. Shuning uchun ularning eʼtiqodida ahkom va tushunchalar aslo manfaatga qarab oʼzgargan va almashgan emas. Balki manfaatlari tushuncha va fikrlariga ergashdi, aksincha boʼlmadi. Shu bois musulmonlarning fikrlari butun olamga qanoatlantirish va rozi qilish bilan yetakchilik qilishga yaradi. Islom mafkurasiga eʼtiqod qilmaganlarni eʼtiqod qilishga majburlamadilar, zotan shunday qilishga qodir edilar, chunki qoʼllarida moddiy va maʼnaviy imkoniyat bor edi. Shuning uchun siz musulmon yurtlarida uzoq asrlab yashagan va yashayotgan boshqa din vakillariga qarasangiz, ularni oʼz din va eʼtiqodlaridan hech kim burmaganini koʼrasiz. Bilʼaks, ularning islomiy yurtlardagi sinagoga va cherkovlari oʼz imon-eʼtiqodlarida qoʼyib berilganining ochiq dalilidir. Buning aksi oʼlaroq, Gʼarb dunyosining muslimalar boshiga oʼragan bir parcha matodan yuragi siqilayotganini va buni Gʼarb qadriyatiga tahdid deb bilayotganini koʼrib turibmiz! Hatto Xitoy va Hindiston kabi yurtlarda musulmonlarning oʼz dinidan qaytarilayotganiga, hatto namoz oʼqish va roʼza tutishdan man qilinayotganiga guvoh boʼlyapmiz!
Har qanday aqli raso kishiga bu kapitalistik dunyo oʼzining soʼnggi nafaslarini olayotgani va uning hazorati atrofida miltillab turgan chiroq ham soʼnib boʼlganligi, kapitalizmning qolgan-qutgan qadriyatlari ham ilk tajribalardayoq soʼkilib-echilib ketgani ochiq maʼlum boʼlib qoldi. Uning naqadar quturgan hazorat ekanligiga Iroq bilan Shom yaqqol dalildir. Mana, Gʼazo bugungi kunda qatli om va vayronagarchilikka guvoh boʼlmoqda, uning ahli qirgʼin qilinmoqda va quvib chiqarilmoqda. Gʼarb hazorati va erkinliklar sohiblari esa, anavi iflos yahudiy vujudini Gʼazo ahlini qirgʼin qilishi va uy-joylarini vayron etishiga yordam beryapti, uni barcha kuch vositalari bilan taʼminlashga til biriktirishyapti. Boshqa jihatdan, bu kapitalistik hazorat egalari shu qilmishlari orqali oʼz davlat va vujudlarini oʼzlari vayron etishyapti. Gʼarb davlatlarida guvoh boʼlayotganimiz qator norozilik namoyishlari u yerda parchalanish holati yuzaga kelganiga, bu holat gʼarblik insonlar bilan ularni boshqarayotgan rejimlar oʼrtasiga zarba berayotganiga ochiq dalildir. Soʼnggi paytlardagi namoyishlar Gʼarb yurtlarida fuqarolar bilan hukmron rejim oʼrtasidagi qadriyat inqirozi jarligi chuqurlashganini koʼrsatmoqda. Kapitalizm demokratiyani ham, bolalar huquqini ham, ayollar huquqini ham, soʼz erkinligini ham, barcha jozibador istilohlarni oʼz qoʼli bilan yoʼq qildi. Gʼazo urushi bu istiloh va shiorlarning soxta va yolgʼon ekanini, kofirlar shu orqali oʼz tuzumlari hayotini saqlab qolishmoqchi boʼlayotganini fosh etdi.
Islom davlati oʼn uch asrdan koʼproq vaqt hukm surdi. Uning hazorati dunyoning Sharqu Gʼarbini toʼldirdi. Iqtisod, siyosat va boshqaruv tizimidagi fikrlarining manbasi yagona asosga qurilgan boʼlib, ular Gʼarbdagi kabi improvizatsiya yoʼli bilan yaratilmadi. Chunki u qabul qilgan tushuncha va fikrlarning manbai yaratuvchi Аlloh Taolodir. Shu bois na qonunchilik inqirozidan aziyat chekdi va na axloqdan. Islom davlati oʼzlari uchun qonun chiqaruvchi tizimlarda boʼlgani kabi qonunga oʼzgartirishlar kiritadigan qonunga muhtoj boʼlmadi. Chunki Islom davlatida qonun muqaddasligi uning manbaidan balqib chiqadi. Shuning uchun musulmonlardagi boshqaruvda dindorlik jihati ustunlik qiladi. Zero, Islomda davlat sudxoʼrlikka yoʼl bermaydi va uni iqtisodni vayron qilgani yoki bozorlarni jonlantirgani uchun emas, balki harom boʼlgani uchun taqiqlaydi. Shuningdek, turizmdan maqsad razolat va fahsh tarqatish boʼlsa, uni Baytulmol manbaiga aylantirmaydi. Savdo, sanoat va fath ishlarida ham xuddi shunday. Аhkomlarda mana shunday barqarorlik va ularning manbasiga boʼlgan ishonch odamlarni ahkom va fikrlarga sadoqat bilan boʼysunishga undadi. Аyni shu narsa Islom hazoratini dunyodagi barcha hazoratlar ustidan hukmron qilishga sabab boʼlib, odamlar oʼn besh yildan kamroq vaqt ichida fotihlar aqidasini qabul qildi.
Mavzuning boshida kelgan bitta savol qoldi: Islom dini oʼz aqidasi, fikrlari va ahkomlari bilan – sharʼan farz boʼlishidan tashqari – yer yuzini qiyomatgacha boshqarish uchun hayotiy zaruratga aylandimi? Buning qatʼiy javobi – ha aylandi. Hatto hazoriy alьternativa, yaʼni musulmonlarning davlat va vujudi mavjud boʼlmagan bugungi kunda ham hech bir hazorat oʼz tarafdorlari va aholisi oldida barqaror tura olmayapti. Shunday ekan, ertaga ushbu hazoriy alьternativa, yaʼni Islom gʼolib boʼlganda nima boʼlishini tasavvur qilavering! Islomning tuzumlar, ahkomlar va yechimlar balqib chiqadigan aqliy aqida ekanligi uni barcha aqida va dinlardan hukmron qildi. Chunki yolgʼiz Islom aqidasigina dunyoni zoʼravon armiya va shafqatsiz qonun bilan emas, balki oʼz qobiliyati va qudrati bilan boshqarib keldi. Odamlar oʼz manfaatlariga zid kelsa ham qonunni tatbiq etish va jamoat tartibini amalga oshirish orqali Аllohga yaqin boʼladilar.
Islomning aqida, mafkura va ahkomlar jihatidan barqarorligi musulmonlarni siyosat, jihod, fath va iqtisodda portlovchi energiyaga aylantirdi. Bu esa, ayni barqarorlik oʼz egalariga yuksak xotirjamlik berganini anglatadi. Toʼgʼrirogʼi, ushbu aqida egasi oʼzi yaxshi deb hisoblagan qonunlarni ishlab chiqish uchun aqli va vaqtini sarflashi shart emas. Chunki borligiga eʼtiqod qilingan yaratuvchi Аlloh Subhanahu va Taolo bizni bu ishdan ozod etgan. Balki bandasidan avvalo imon keltirishni, soʼng Oʼzi belgilab bergan qonunlarni joriy qilishni talab qilgan. Shuning uchun musulmonlarning ijodkorligi cheksiz boʼldi. Masalan, Qurtuba (Kordova)da oʼnlab universitet va shifoxonalar mavjud boʼlgan bir paytda, gʼarbliklar badanlarini yuvish va toza tutish nima ekanini bilishmas edi… Ichida jin bor, deb oʼylashgan soat haqidagi voqea barchaga maʼlum!
Xullas kalom, Islom oʼzining aqida va mafkurasida barqaror ekani bilan insonni qoyaning ostida emas, eng choʼqqisida turib fikrlaydigan insonga aylantirdi. Mudabbir yaratuvchiga ishonmaydigan moddiy Gʼarb esa, biz uning qonunlar ishlab chiqish va ular orqali odamlarni baxtli qilish maqsadida mashaqqat bilan qiynalayotganiga, aslida bir baxtsizlik ketidan boshqa bir baxtsizlikka, bir ofat ketidan boshqa bir ofatga qarab ketayotganiga guvoh boʼlyapmiz. Odamlar bizning fitrat dinimizdan uzoqlashib, fahmu farosatda oʼzlaridan past kimsalar tuzgan qonunga rozi boʼlishda davom etar ekanlar, ahvol shudayligicha qolaveradi.
﴿أَلَا يَعۡلَمُ مَنۡ خَلَقَ وَهُوَ ٱللَّطِيفُ ٱلۡخَبِيرُ﴾
«Yaratgan zot (Oʼzi yoʼqdan bor qilgan narsalarni) bilmasmi?! U mehribon va (har narsadan) xabardor zotdir» [Mulk 14]
Roya gazetasining 2024 yil 3 aprel chorshanba kungi 489-sonidan
