بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Yevropa siyosatidagi yangi o‘zgarishlar xalqaro pozitsiyaga ta’sir qiladimi?!
Ustoz Hamd Tobib
2023 yil 8 aprelda Arabiy jadid gazetasi nashriga ko‘ra, Fransiya prezidenti Makronning Xitoyga uch kunlik safari ortidan bu ikki davlat prezidentlarining qo‘shma yakuniy deklaratsiyasi qabul qilingan. Qo‘shma deklaratsiyada bunday deyiladi: «Pekin bilan Parij xalqaro huquqqa muvofiq hamda BMT nizomining maqsad va tamoyillari asosida tinchlikka oid barcha sa’y-harakatlarni qo‘llab-quvvatlaydilar. Fransiya, shuningdek, Xitoyning «Yagona Xitoy» siyosiy loyihasini qo‘llab-quvvatlashini yana bir bor ta’kidlaydi. Ushbu loyiha matnida Pekin asosiy materik va Tayvanning yagona qonuniy vakilidir, ayni orol uning ajralmas qismidir, deyilgan». Gazetada yana bunday deyiladi, «Makronning safari davomida ikki davlat o‘rtasida yigirmadan ziyod savdo shartnomalari imzolangan. Fransiya, shuningdek, Xitoyning G5 litsenziyalarini olish talablariga nisbatan ham milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan kelib chiqib, Fransiyaning adolatli munosabatda bo‘lishiga ham va’da bergan». 2023 yil 9 aprelda Pekindan qaytayotib, samolyot bortida bergan intervyusida Makron quyidagilarni ta’kidladi: «Yevropa Qo‘shma Shtatlarga tobe bo‘lib qolmasligi kerak… Yevropa Qo‘shma Shtatlarga tobe qilishga qaratilgan bosimlarga qarshi kurashmog‘i hamda Qo‘shma Shtatlar bilan aloqalarini qisqartmog‘i lozim… Yevropa AQSH bilan Xitoy o‘rtasida bo‘layotgan qarama-qarshilikka tortilmasligi kerak… Bugun yevropaliklar Tayvan bo‘yicha krizisni tezlashtirish bizning manfaatimizga mos keladimi, degan savolga javob belgilab olmoqlari shart…». Keyin Makron «yevropaliklarning bu xususdagi AQSH siyosatiga qaram bo‘lib qolishlaridan» ogohlantirib, «Yevropa Ittifoqini AQSH dollariga qaramligini kamaytirishga» chaqirdi.
Bu bayonotlar mohiyati nima? Bu Amerikaga nisbatan birinchi marta bo‘lishimi? Fransiyadan boshqa davlatlar ham shunday fikrdami? Fransiyaga va uning ayni fikri va siyosatiga qo‘shilgan ba’zi davlatlar qanday maqsadlarga intilmoqdalar?
Biz ushbu pozitsiya va ulardan ko‘zlangan g‘oyalarni bilish uchun, avvalo, shu masalaga oid ayrim narsalarni hamda Ukraina urushiga doir xalqaro voqea-hodisalar rivojini, AQSHning Xitoyga nisbatan pozitsiyasini, xususan, so‘nggi paytdagi uning Xitoy bilan Tayvan borasidagi harakatlarini eslab o‘tmog‘imiz kerak:
Amerika Rossiya-Ukraina urushi masalasidan bir necha yo‘nalish va bir nechta maqsadda foydalandi. Ulardan asosiylari: Birinchi: Xitoy bilan Rossiya o‘rtasidagi aloqalarga, ittifog‘ga va strategik sheriklikka zarba berishga urinish. Ikkinchi: Yevropani o‘zining qanotlari ostida ushlab qolish uchun uni Rossiyadan qo‘rqitish. Uchinchi: Rossiyani Amerikaning istaklariga taslim bo‘lib, itoat qilishi uchun uning iqtisodiy qanotlarini sindirish. To‘rtinchi: Xitoyni ayni krizisga tortish hamda xalqaro pozitsiyani egallab, Xitoyga nisbatan boykot e’lon qilishga zamin yaratish.
Amerikaning ushbu asosiy maqsad va yo‘nalishlariga quyidagilar ham qo‘shimcha bo‘ladi:
Rossiyaga qo‘yilgan iqtisodiy blokada tufayli xalqaro iqtisodiy krizis kuchaydi, jumladan, oziq-ovqat, ayniqsa don mahsulotlari krizisi va AQSH bilan Yevropada yuqori raqamlarda qayd etilgan inflyatsiya murakkablashdi. 2022 yilda Germaniya singari ba’zi Yevropa davlatlarida inflyatsiya darajasi 2021 yilga nisbatan 7,9 foizni tashkil qildi, narxlar o‘rtacha 1,3 foizga ko‘tarildi va bu nemis hukumatini 65 milliard yevrolik uchinchi qo‘shma paketni tasdiqlashga majbur qildi. Bundan hukumat iste’molchilar va milliy iqtisodiyotni yuqori inflyatsiya ta’siridan himoya qilishni maqsad qilganini aytdi. Amerikada esa, Mehnat vazirligining ma’lum qilishicha, yillik inflyatsiya darajasi o‘tgan yili may oyida 8,6 foizga ko‘tarildi, o‘z navbatida, bu AQSH Federal zaxira tizimini foiz stavkasini bir necha marta oshirishga majbur qildi va bu 2023 yilda 5 foizga yetdi. Bu narsa Yevropa bilan Amerikadagi banklar va boshqa iqtisodiy muassasalarni salbiy oqibatlarga olib keldi… Masalan, Amerikaning «Silicon Valley» banki va unga aloqador bir nechta banklar vayron bo‘ldi… Shu bilan birga, bu kasod va turg‘unlik ham keltirib chiqardi.
Yevropa Rossiyadan keladigan energiyaning uzilishi sababli iqtisodiy ziyonga kirdi va alternativ energiya narxlari ham oshib ketdi, umumiy olganda, bu sanoat narxlarining oshishiga va ish haqlarining xarid qiymati pasayishiga sabab bo‘ldi. Bu hol, shuningdek, loyihalarning qisqarishiga olib keldi, oqibatda Britaniya, Germani va Fransiya kabi ayrim Yevropa davlatlarida yirik norozilik namoyishlari kelib chiqdi. Hatto ayni davlatlardagi ba’zi yirik siyosatchilar – bu urushdan bizga qanday naf bor kabi savollar va zudlik bilan urush to‘xtatilsin kabi talablar bilan chiqdi. Shuningdek, Ukraina urushi va undan kelib chiqqan krizislar sababli bir nechta davlatlarda o‘ta o‘ngchilarning hokimiyatga kelishiga olib keldi. Misol uchun, Shvetsiyadagi saylovda «Shved demokratiyasi» partiyasi, Italiyadagi saylovda «Italiya birodarlari» partiyasi yutib chiqdi. Vengriyada sobiq bosh vazir Viktor Urban boshchiligidagi millatchi «Fides» partiyasi saylov ro‘yxatida birinchi o‘rinni egalladi.
Xitoyning o‘zini betaraf qilib ko‘rsatib, shu orqali yechimlar berishga urinishi va xalqaro qonunga amal qilishga chaqirishi ayrim davlatlarni unga ergashishga va uning urushni to‘xtatish bo‘yicha tinchlik loyihalarini qo‘llab-quvvatlashga undadi. Fransiyaning so‘nggi paytdagi misoli bunga yaqqol dalildir. Bu masala Amerika siyosatiga bosim o‘tkazish vositasi bo‘lib, uni xalqaro miqyosda noqulay ahvolga qo‘ydi hamda Ukraina urushida Rossiyaga qarshi tuzilgan koalitsiyada yoriq paydo qildi. Bu, shuningdek, Amerikani Xitoyga qarshi navbatdagi qadamini xavfsirab tashlaydigan qilib qo‘ydi, chunki Xitoy Tayvan masalasida xalqaro qonun doirasida harakat qilayotgan edi. Amerikaning Xitoyga nisbatan siyosatida esa, xoh Rossiya masalasida bo‘lsin, xoh Tayvan masalasida, xalqaro rezolyutsiyalarni buzayotgani ochilib qoldi.
Urushning uzoq cho‘zilib ketishi, Rossiyaning bir yildan ko‘proq vaqt mobaynida bardosh bilan turishi va uning hujumlari qarshisida Ukrainaning harbiy jihatdan dosh berolmasligi, mana shu ishlar Yevropani siyosiy yechim masalasida jiddiy o‘ylashga undadi, garchi Amerika siyosiy yechimga qarshi bo‘lsa ham. Chunki Yevropa shuni anglay boshladiki, mudom Xitoy Rossiyani sirtdan-yashirin qo‘llab-quvvatlayotgan ekan, Rossiyani harbiy yo‘l bilan mag‘lubiyatga uchratib bo‘lmaydi. Buning ustiga, Rossiya o‘ziga qo‘yilgan iqtisodiy blokada bosimini yengillashtirish uchun iqtisodiy alternativalarni topishga muvaffaq bo‘layotgan ekan, Germaniya hukumatining Berlindagi matbuot kotibi 2023 yil 24 fevralda Xitoyni Rossiyaning Ukrainaga qarshi urushi bilan bog‘liq rejasi bilan tabrikladi. Bu rejada ikki tarafni o‘t ochishni to‘xtatishga chaqiriq mavjud bo‘lib, garchi unda muhim omillar yetishmasa-da, ammo unga Xitoyning yangi tashabbusi o‘laroq qaralmoqda. Xitoyni bu borada Fransiya ham Makronning yaqindagi Pekin safari chog‘ida olqishladi. Mana shu ishlarning barchasi Amerikaning urush borasidagi siyosatiga qarshi, shuningdek, BMT tizimidan tashqarida tuzilgan xalqaro koalitsiyaga qarshi kuchli bosim kartasiga aylandi.
Yadroviy qurol ishlatilishi mumkinligiga oid xalqaro xavotir yuzaga keldi. Ayniqsa, G‘arb davlatlari, asosan Amerika Ukrainani turli qurol-yarog‘lar bilan ta’minlagach, Rossiya so‘nggi paytlarda Belorusiyaga hamda Boltiqbo‘yi davlatlaridagi Kaliningradga o‘zining taktik qurol tizimini joylashtirishga majbur bo‘layotgandi. Bu ishlar harbiy qarama-qarshilikda yangi amaliy o‘zgarishlarni keltirib chiqardi va shu bilan bir qatorda, Yevropaning Rossiyaga qo‘shni bo‘lgan davlatlari bo‘ylab dahshat va qo‘rquvni paydo qildi.
Xitoy ko‘p marta xalqaro qonunga amal qilishga chaqirdi, Amerika xalqaro masalada, masalan Rossiyani blokada qilish, Tayvanni harbiy qo‘llab-quvvatlash va uning ichki ishlariga aralashish bilan xalqaro qonunni buzayotganidan dunyoni, xususan Yevropa davlatlarini ogohlantirdi. Xitoyning bu chaqiriq va ogohlantiruvlariga AQSH koalitsiyasi davlatlari orasida eshituvchi quloqlar topildi, ayniqsa, kundan-kunga krizisning murakkablashishi, yadroviy tahdidlarning oshishi va kundan-kunga iqtisodiy xavf-xatarlarning ko‘payishi manzarasida. Chunki bu kabi chaqiriqlar Amerikaning o‘z ittifoqchilari oldidagi pozitsiyasini zaiflashtirib, ayni ittifoqda yoriqlarni paydo qilmoqda.
Mana shunday asos, ma’lumot va faktlarga asoslanib, Xitoy Yevropa davlatlarini Amerikaga qarshi gijgijlashni va xalqaro qonun kartasini ishga solishni boshlab yubordi. Uning Ukraina urushini to‘xtatishga oid taklifi nafaqat Rossiyani, balki shu bilan birga ko‘plab Yevropa davlatlarini ishontiruvchi kuchli taklif bo‘ldi. Rossiya bu ulkan tupikdan AQSH va ittifoqchilarining bosimiga bo‘ysunmagan holda chiqishi uchun eng yaxshi yo‘l mana shu Xitoy taklifi deb hisobladi. Shuningdek, ayni taklifni Amerikaning istagini cheklash va dunyoni qul qilish rejalarini buzishga xizmat qiladi, deb bildi…
Shu yerda savol tug‘iladi: Ma’lumki, AQSH Rossiyaning Ukrainadagi urushiga qarshi Yevropa va boshqa davlatlardan keng ko‘lamli koalitsiya tuzgan. Xitoy bilan Rossiya ayni koalitsiyani sindirishga muvaffaq bo‘la oladimi?
Haqiqatda, Fransiyaning so‘nggi pozitsiyasidan shu narsa ko‘rinib turibdiki, demak, Yevropaning tobora rivojlanayotgan yangi o‘zgarishlari xalqaro koalitsiyada yoriqlarni paydo qilganiga, koalitsiyaning asta-sekin zaiflasha boshlaganiga dalolat qilmoqda. Ayniqsa, bugun iqtisodiy krizis, inflyatsiya, narxlar oshishi va yadroviy qurol mavzusida xalqaro darajada eng yomon qo‘rquv, xavotir va tahdidlar bo‘layotgan bir paytda, Xitoyning yechimga harakat qiluvchi betaraf davlat sifatida namoyon bo‘lishi borgan sari kuchayib bormoqda. Urushni to‘xtatishga chaqiruvchi ovozlar ko‘payib, Xitoy, Rossiya, Germaniya kabi davlatlarga boshqa yangi davlatlar ovozi ham qo‘shilsa, ehtimol Amerika xalqaro izolyatsiyada qolishi ham mumkin. Bu holat, agar amalga oshsa, Amerika uchun katta yo‘qotish bo‘lishi ham mumkin. Ehtimol bu Amerikaning olamga gegemonlik qilish siyosatiga qarshi kurashish va yangi xalqaro tartibni joriy qilish maqsadida Xitoy va Rossiya bilan hamkorlikda koalitsiyalar tuzish uchun yangi yo‘lning boshlanishidir. Bunday holatda, Amerika dunyoni yakkahokimlik bilan boshqarish va olamni zo‘ravonlik tayog‘i yordamida o‘zining maqsad va siyosatlariga xizmat qildirish taxtidan ag‘dariladi. Boshqacha ibora bilan aytganda, Fransiyaning so‘nggi pozitsiyasi xalqaro pozitsiyada faol o‘zgarishlar paydo qilishi va yangi xalqaro pozitsiyaning boshlanishini belgilashi mumkin.
Roya gazetasining 2023 yil 26 aprel chorshanba kungi 440-sonidan
