بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Putinning «START III» shartnomasidan chiqishining sabab va oqibatlari
Ukraina urushidan bir yil o‘tgandan so‘ng qilgan murojaatida Rossiya prezidenti Vladimir Putin strategik hujum qurollari bo‘yicha kelishuvdan Moskvaning chiqishini ma’lum qildi.
Biz sabab va oqibatlar haqida so‘z yuritishdan oldin, ushbu «START III» shartnomaning nimadan iborat ekanini aytib o‘tsak. «START III» Strategik hujum qurollarini cheklashga oid shartnoma bo‘lib, 1991 yil Moskvada AQSH bilan Sovet Ittifoqi o‘rtasida omzolangan «START I» shartnomasining davomi hisoblanadi.
Yadro qurollarini cheklash bo‘yicha shartnomalar haqidagi gap, aslida, o‘tgan asrning yetmishinchi yillardagi Startegik hujum qurollarini qisqartirishga oid muzokaralardan so‘ng, AQSHning o‘sha paytdagi prezidenti Ronald Reygan zamonida, saksoninchi yillarda boshlangan. Ma’lumki, yetmishinchi yillarda «START I» doirasida strategik hujum qurollarini qisqartirish hamda nazorat va tekshiruv ishlarini olib borish bo‘yicha shartnoma imzolangan edi.
O‘shanda imzolangan shartnomada ikkala tomonda yadroviy kallaklar 6000dan ortmasligi, qit’alararo ballistik raketalar va bombardimonchi samolyotlar 1600dan ortmasligi aytilgan.
1991 yil ikki davlat «START II» startegik hujum qurollarini qisqartirishga oid shartnomani imzolashdi. O‘shanda startegik kallaklar sonini 2003 yilga kelib 3500tagacha kamaytirishga kelishib olishgan.
2010 yil 8 aprelda Chexiya poytaxti Pragada Rossiya prezidenti Dmitriy Medvedev bilan AQSH prezidenti Barak Obama o‘rtasida «START III» shartnomasi imzolangan va 2011 yil 5 fevralga kuchga kirgan.
Ushbu shartnomaga ko‘ra, Moskva bilan Vashington strategik yadro kallaklarini 1550dan orttirmaslikka, uzoq masofaga uchuvchi raketa va bombardimonchi samolyotlarni 700tadan orttirmaslikka hamda bombardimonchi samolyotlar sonini 800tagacha kamaytirishga kelishib olishgan. Shartnoma matnida, shuningdek, har ikkala tomonning shartnoma shartlariga muvofiq harakat qilayotganini tekshirish uchun 18tagacha tekshiruv operatsiyasi o‘tkazilishiga ruxsat berish lozimligi ham aytilgan.
Keyin Tramp kelib, Rossiya bilan tuzilgan «o‘rta masofali yadroviy kuchlar» to‘g‘risidagi shartnomadan AQSHning chiqishini e’lon qildi. Tramp ma’muriyatining bu shartnomaga bergan izohida aytilishicha, «unda jiddiy kamchiliklar bor. Masalan, shartnomada ikkilamchi jihatlarga to‘xtalib o‘tilgan bo‘lib, unda boshqa davlat hududiga tahdid solishi mumkin bo‘lgan uzoq masofali strategik yadroviy qurollar aytilmagan. Shuningdek, taktik qurollar, deya ataluvchi qisqa masofali qurollarga ham to‘xtalib o‘tilmagan. Zero, Rossiyaning taktik qurollar arsenali AQSHnikidan katta… Tramp ma’muriyati Rosssiyani yadro kallaklarining umumiy sonini muzlatishga majburan rozi qila olishiga umidi katta edi. Hatto Baydenning ba’zi maslahatchilari ham «Yangi START»ning qisqa va o‘rta masofali yadroviy qurollarga taalluqli emasligi haqidagi o‘z xavotirlarini rasman o‘rtoqlashishdi».
Putinning nima uchun shartnomadan chiqayotganiga kelsak, Rossiyaning AQSHdagi elchisi Anatoliy Antonov bergan bayonotga ko‘ra, uning mamlakati hali ham «Yangi START» shartnomasi maqsadlariga sodiq. Biroq AQSH harbiylarining o‘z strategik obyektlariga chaqirayotganini asossiz, bevaqt va nomaqbul, deb hisoblaydi. Qolaversa, ikki davlat Ukrainadagi kurash bo‘yicha ikkita qarama-qarshi pozitsiyaga ega.
Ya’ni Putinni shartnomadan chiqishga undagan narsa Ukrainadagi kurash va AQSHning Ukraina tarafida turganligidir. Chunki Amerika armiyasi qachondir nishonga olish mumkin bo‘lgan harbiy obyektlarni biladi. Putinning qurollarga oid shartnomadan chiqishi birinchi marta bo‘layotgani yo‘q. Masalan, 2007 yilda ham Kreml sovuq urushning so‘nggi yillarida imzolangan Yevropada an’anaviy qurolli kuchlar to‘g‘risidagi shartnomadan chiqmoqchi ekanini e’lon qilgan.
Shundan so‘ng ruslar 2015 yilda ayni shartnomadan chiqib, bunga NATOning Boltiqbo‘yi davlatlari va Sloveniyaga kengayishi kelishuv shartlarini buzdi, degan da’voni qilishdi.
O‘rta masofali yadro qurollari shartnomasi tarixiy bo‘lib, Reygan ma’muriyati davrida imzolangan. U ham 2019 yilda Trampning shartnomadan chiqishi bilan nihoyasiga yetdi. Tramp buni – 30 yillik majburiyatga yakun yasashimizning sababi Rossiya tomonidan ayni majburiyatning bajarilmaganidir, deya izohladi.
Endi, Putinning qarorini muhokama qilaylik. Aslida, Rossiya ommaviy axborot vositalarining «shaffof»ligidan yiroqda shuni aytish mumkinki, bu qarorga juda kech qadam tashlandi. Agar Rossiya chuqur fikrlaganda edi, aslida, ayni shartnomalarni imzolamasligi kerak edi. Ayniqsa, o‘zi bilan AQSH o‘rtasidagi muvozanat buzilgan bir paytda. Biroq, aftidan, imzolash qarori og‘ir sharoitlar hamda ruslarning siyosiy qarashlari zaif bo‘lganligi bilan bog‘liq ko‘rinadi. Bu og‘ir sharoitlarda, jumladan, avvalgi qurollanish poygasida Rossiya holdan toydi hamda zaif iqtisodiyot oqibatida o‘z bardoshini yo‘qotdi. Chunki qurollar tadqiqot, tafakkur, tajriba va sanoatni moliyalashtiruvchi iqtisodiy qudratga mutoj. Qurollar uchun xavfsiz muhit, qimmat shart-sharoit va texnik xizmat, mudfaa va kosmonavtika sohalarida yirik xarajatlar talab qilinadi.
Haqiqat shundaki, Putinning bu qarori xavfli qarordir. Chunki u Amerikaning strategiyasini ro‘yobga chiqarmoqda. Axir, Amerika Rossiyani qonun va shartnomalarga amal qilmaydigan isyonkor davlat qilib ko‘rsatmoqchi hamda Yevropa bilan Rossiya o‘rtasidagi murakkab tarix, urushlar va ayricha qarashlarni e’tiborga olganda, shu orqali Yevropani qattiq qo‘rqitishga urinyapti. Haqiqatda ham Amerika Putining ayni qarori orqali Yevropani qo‘rqitishga va uni NATOning pinjiga kiritib, yagona Yevropa armiyasini yaratish orzusidan – hech bo‘lmaganda yaqin vaqt ichida – voz kechtirishga muvaffaq bo‘ldi. Mana, Yevropa Amerikaning harbiy mudofaasiga amal qilib, uning shartlarini qabul qildi va majburan kotolik nikoh shartnomasiga qaytishga rozi bo‘ldi.
Keyin qattiq shafqatsiz sanksiyalardan Rossiya iqtisodiyoti og‘ir ahvolda turgan bir paytda, Amerika Putinni xavfli qurollanish poygasiga tortishga ham muvaffaq bo‘ldi. Zotan, ilgari Rossiya Sovet Ittifoqi davrida kuchli bo‘lgan bir paytda ham qurollanish poygasida yutqazgan. Shunday bo‘lgach, bugungi kunda mislsiz sanksiyalarning og‘irligidan ingrayotgan bir paytda poyga oqibati uni halokat jarligi tomon sur’at bilan tortib ketishi tabiiy.
Ishning yana bir tomoni bor. Putinning bu qarori sababli Amerika qo‘shni davlatlarni Rossiyaning qaytishidan qo‘rqitishga va shu orqali ularni o‘zidan panoh so‘rashga undashga ham muvaffaq bo‘ladi. Albatta bu Rossiyaning o‘z qo‘shnilari va orqa tomorqasidagi nufuzi hisobiga bo‘ladi.
Rossiyaning siyosiy mentaliteti juda sayoz, shu darajada siyosiy ahmoqki, o‘z dushmanining strategiyasiga xizmat qilmoqda. Agar unda aql bo‘lganda edi, bu ishlarni qilmagan bo‘lardi.
Bugungi kunda Rossiya qonli diktartorlik bilan olib borayotgan o‘z siyosati sababli xalqda yashiringan ulkan ichki bo‘linish ostida yashayapti hamda tarixiy nufuzi ostidagi mintaqalardagi qo‘shnilaridan siyosiy izolyatsiyada yashamoqda.
Putinning qabul qilgan bu qarori ko‘r-ko‘rona qaror bo‘lib, ertaga unga mag‘lubiyat, omadsizlik va xavfli oqibatlarni olib keladi. Chunki u navbatdagi qurollanish poygasini olib borishi uchun zarur bo‘ladigan iqtisodiyotga ham, xalqni o‘z qarorlariga ergashtira oladigan birdamlikka ham ega emas, unda na NATOga qarshi kurasha oladigan iqtidor bor, na qaror qabul qilish qobiliyati. Bundan tashqari, Rossiya yadroviy arsenalga muhtoj emas, balki hozirda uning jangovar qudratining zaifligi yaqqol namoyon bo‘lib qolgan bir paytda, unga jangovar harbiy arsenal kerak. Axir, Rossiyadek bir davlatning uchuvchisiz boshqariladigan samolyotlar sotib olishi naqadar xorlik?! Yevropaning Ukrainaga mudofaa qurollari yetkazib berishi uning uchun qanchalik sharmandali va xavfli?! Agar Ukrainaga hujum qurollari yetkazib beriladigan bo‘lsa bormi, uni qanday kelajak kutishi mumkin?! Agar Rossiya fikr qila olganda edi, yadroviy qurol bilan tahdid qilish o‘rniga, urush oqimini o‘zgartiradigan natija yaratgan bo‘lardi. Axir, o‘zining yadroviy qurolni ishlata olmasligini yaxshi biladi. Faqat ruslarning «Rossiya yadroviy hujumga uchrasa, albatta u ham yadroviy quroldan foydalanadi», degan gaplariga muvofiq yashayapti.
Roya gazetasining 2023 yil 15 mart chorshanba kungi 434-sonidan
