Xalifalik davlatida sog‘liqni saqlash siyosati
Jismoniy shaxslarning salomatligini saqlash profilaktikasi
Yuqumli kasalliklarning oldini olish
Islom davlatining infeksiyalarni oldini olishga qaratgan e’tibori undagi sog‘liqni saqlashning hech qaysi bir davlatda bo‘lib ko‘rmagan darajada yuksak ekanligiga dalolat qiladi. Jumladan, Islom davlatida kasalliklarni oldini olishi choralari, karantin, individual xatti-xarakatlar va ijtimoiy amaliyotlar yuqori darajadagi sog‘liqni saqlash hizmatlari doirasiga kiradi. Muslim o‘zining “Sahih”ida Jobir ibn Abdullohdan rivoyat qiladi; Rasululloh sallollohu alayhi va sallam marhamat qildilar:
غطوا الإناءَ ، وأوكوا السّقاءَ ، فإن في السنةِ ليلةٌ ينزلُ فيها وباءٌ ، لا يمرّ بإناءٍ ليسَ عليهِ غطاءٌ ، أو سقاءٌ ليسَ عليهِ وِكاءٌ إلا نزلَ فيهِ من ذلكَ الوباءِ
“Idishlarni ustini yopib qo‘yinglar, suv (teri)idishlarni bog‘lab qo‘yinglar. Zero, yilda bir tun bor. Bu tunda vabo tushadi. U usti yopilmagan idish yoki bog‘ichi bo‘lmagan(usti ochiq qolgan) suv bo‘lsa, alabatta unga tushadi”.
Ichimlik yoki taomni puflab iste’mol qilishdan qaytaradigan hadislar ham kelgan. Ibn Abbosdan rivoyat qilinadi:
ٱن النبي -صلى الله عليه وسلم- نهي أنْ يُتَنَفَّسَ في الإناء، أو يُنْفَخَ فيه
“Nabiy sallollohu alayhi va sallam idishga puflashdan qaytardilar.” Abu Iyso bu hadisni hasan, sahih degan. Abu Said al-Hudriydan rivoyat qilinadi;
أن النبي صلى الله عليه وسلم نهى عنِ النَّفْخ في الشّرب
“Nabiy sallollohu alayhi va sallam ichimlikka puflashdan qaytardilar”. Zamonaviy epidemiologiya fanidan ma’lumki, bakterial va virusli patogenlar jonsiz narsalar orqali yuqishi sirt ifloslanishi orqali sodir bo‘ladi. Darhaqat, hozirgi COVID-19 pandemiyasida sog‘liqni saqlashdagi umumiy e’tibor oraliq masofa saqlashga, qo‘llarni sovunlab yuvishga qaratildi. Sababi, CARS-Cov-2 virusi yuqori nafas yo‘llarida xosil bo‘lgan bug‘lar orqali yaqin orada turgan, nafas olayotgan yoki yaqin oraliqda gaplashayotgan kishilarga yuqadi. Ma’lumki, mazkur hadislarda tomchilar tarqalishini kamaytiradigan shaxsiy xatti-xarakatlar bo‘yicha muhim ko‘rsatmalar bor. Demak, shu o‘rinda sog‘liqni saqlashga, yuqumli kasalliklardan saqlanishga aloqador bo‘lgan Islom ahkomlarini amalda tatbiq etishga kuchli ehtiyoj bor.
Aholini emlash
Emlash – bu patogenlarning xavfli bo‘lmagan qismlarini yoki sun’iy genetik materiallarning qismlarini tanaga kiritish orqali patogenlar, shu jumladan viruslar va mikroblarga qarshi immunitetni rivojlantirish usuli bo‘lib, u tabiiy immunitet tizimini eng xavfli patogenlarga va vaksinalarga qarshi antikorlar ishlab chiqarishni rivojlantiradi. Agar jamiyatda immunitetning yetarli darajasiga erishilsa, bu usul yuqumli kasalliklarni yo‘q qila oladi. Agar 90% odamlar muayyan kasallikka qarshi emlashni qabul qilgan bo‘lsalar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri emlashni qabul qilmagan boshqa odamlar kasallikdan nisbatan xavfsiz bo‘lishadi. Chunki, bunday jamiyatda kasallikning sababi kam uchraydi, bunday jamiyatga kasallikning ta’sir qilishi ozayadi va bu “jamoiy immunitet” deyiladi. G‘arb mamlakatlarida vaksinalarning xavfsizligi va emlash dasturlari ortidagi motivlarga oid jiddiy shubhalarga qaramay, aholini emlash dasturini sog‘liqni saqlashning markaziy chorasi sifatida qo‘llab-quvvatlaydigan ko‘plab dalillar mavjud. Zero, emlash – agar bu boradagi shar’iy ahkomlarga rioya qilinsa va bu ish ustida turgan shaxslar sof va halol bo‘lishsa, ularning maqsadi moddiy foyda topish emas, balki aholini kasallikdan saqlash bo‘lsa – albatta u sog‘liqni saqlashning birlamchi bo‘lagi bo‘lib hisoblanadi.
A — vaksinalarning tarixiy qo‘llanishi va ularning samaradorligi
G‘arb ta’lim tizimi emlash mexanizimining “kashfiyoti”ni britaniyalik shifokor Eduvard Jennerning melodiy 1796-yilda chechakka qarshi immunitetni rivojlantirish uchun sigirni emalash borasida olib borgan tadqiqotiga bog‘laydi. Biroq, turli manba’lardan olingan ma’lumotlarga qaraganda, chechakka qarshi aholi miqyosida emlash melodiy 18 – asr boshlarida, Usmoniylar xalifaligi davrida keng tarqalgan usuldir. Usmoniylar davrida qo‘llanilgan usul bilan Eduvard Jennerning usuli orasidagi farq shundan iborat ediki, Usmonli shifokorlari kasallangan odamni emlash uchun uning qon pufakchalaridagi suyuqliklarni olib tashlashgan. Edvard Jenner esa, kasal sigirlarning pufakchalaridan suyuqliklarni olib tashlagan. Shuning uchun Edvard Jennerning emlash usuli inglizchasiga “vaccination” deb ataldi. Bu lotin tilidagi “sigir” so‘zini anglatuvchi “vaca” so‘zidan olingandir. Emlash usulidan foydalanish orqali tarixda butun dunyo bo‘ylab xonavayron qiluvchi ayrim yuqumli kasalliklarni bartaraf etishga erishilgan. Jumladan, 1980-yilgi chechak va keyincharoq bolalar sholligi – poliomiyelit kasalligi yo‘q qilindi. YUNISЕFning hisob-kitoblariga qaraganda 2000 va 2018- yilgi xalqaro emlash dasturlaridan so‘ng bolalar o‘limiga olib keladigan qizamiqdan o‘lim dunyo bo‘ylab 73%ga kamaygan. Yaqinda 12 ta davlatdan tashqari barcha mamlakatlar onalar va yangi tug‘ilgan chaqaloqlar qoqsholidan, onalik tetanozidan qutildi. Bu yangi tug‘ilgan chaqaloqlar orasida o‘lim darajasi 70% dan 100% gacha bo‘lgan kasallikdir.
B – vaksinalar xaqida Islomning qarashi va Xalifalik davlatida ulardan foydalanish
Emlash – davolashning bir turidir. U Roshid Xaliflikda sog‘liqni saqlash dasturidagi eng asosiy usullardan biri bo‘lib qolmog‘i lozim. Xalifalik davlati o‘z xalqining sog‘lig‘ini saqlash vojibligidan kelib chiqib va Alloh ta’oloning rizoligi umidida qashshoq mamalakatlarda keng tarqalagan bezgak, istima, sil, Afrika tirponosomiyasi, leyshmanioz va Shag‘as kasalligi kabi kasalliklarga qarshi yangi vaksinalarni ishlab chiqishga xarakat qiladi. Bu kasalliklarning barchasi foydali potensial bozorlarga ega bo‘lmagani uchun kapitalistik farmatsevtika sanoati tomonidan tarixan e’tibordan chetda qolgan kasalliklardir.
Emlashning ahamiyati va kasalliklarni oldini olishdagi samaradorligi tufayli Islom davlati ushbu tibbiy yordamni aholi uchun bepul taqdim etadi. Davlatning bu bepul yordami muayyan va yosh guruhlariga ajratilgan dastur asosida ko‘rsatiladi. Ushbu dasturni ayni emlashning yon effektlari – oriziy(tasodifiy) kurinishlari bilan bir qatorda emlash ko‘zda tutilayotgan kasallikning yoyilishi miqdori va bundan kelib chiqadigan xatarning xajmiga qarab mutaxassislar belgilaydilar. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar kasalxona va tug‘riqxonalarda, go‘daklar “Ona va bolani parvarish qilish ” markazlarida, o‘quvchilar o‘z maktablarida va yoshi ulug‘ keksa xodimlar birlamchi tibbiy markazlarda emlanadilar. Grippga qarshi emlash kabi birlamchi yordamni keksalarga ko‘rsatish lozim. Tetanozga qarshi emlash kabi yordamni xomilador ayollarga va yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga ko‘rsatish lozim. Emlash jamiyatdan uning zararini ketkazishga qarab majburiy yoki ixtiyoriy bo‘ladi. Agar emlash ko‘zda tutilayotgan kasallik xatarli va yuqumli bo‘lsa, jamiyatning boshqa shaxslarini kasallikka duchor qilmasligi uchun va jamoiy immunitetni saqlab qolish uchun shaxs emlashni qabul qilishga majbur qilinadi. Emlashdan allergiyasi borlar, emlashning o‘zi ular uchun xatarli bo‘lgan immuniteti past kishilar emlashni qabul qilishga majburlashdan istisno qilinadilar. Ammo, masalan, kasallik yuqumli va xatarli bo‘lmasa, jamiyatga zarar tug‘dirmaydigan bo‘lsa, bunday kasallikka qarshi emlashni qabul qilishda shaxsga ixtiyor beriladi. Xalifalik davlati har qanday yangi dori va vaksinani o‘z xalqiga taqdim qilishidan yoki uni olishga majburlashidan oldin uning xavfsizligini yaxshilab tekshirib chiqadi. Rasululloh sallollohu alayhi va sallam marhamat qiladilar:
لَا ضَرَرَ وَلَا ضِرَارَ، مَنْ ضَارَّ ضَارَّهُ اللَّهُ، وَمَنْ شَاقَّ شَاقَّ اللَّهُ عَلَيْهِ
“Zarar berish ham, zarar ko‘rish ham yo‘q. Kim o‘zgalarga zarar yetkazsa, unga Alloh zarar yetkazadi. Kim o‘zgalarni mashaqqatga solsa, uni Allohning o‘zi mashaqqatga soladi.” Hokim “al-Mustadrok”da rivoyat qilgan va Muslim shartiga ko‘ra isnodi sahih hadis, degan. Shu bilan birga, kasallik yuki o‘ta og‘ir bo‘lib, u qattiq kuchayib ketgan yoki vabo tarqalishi darajasiga yetib qolgan holatlarda Xalifa aholi salomatligini birinchi o‘ringa qo‘yish uchun emlashni majburiy qiladi. Islom davlatining hisba apparati mutaxassislari ushbu emlashni qabul qilish hamda davlat tomonidan qo‘yilgan majburiylik yoki ixtiyoriylik me’yorlarini saqlash borasida fuqarolarning har qanday huquqlari buzilishini kuzatib boradi.
Gohida Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti yoki boshqa davlatlar tomonidan masalan, chechak kasalligida bo‘lgani kabi, butun dunyodan ma’lum bir kasallikni bartaraf etish uchun global emlash dasturlari amalga oshirilishi mumkin va Islom davlatidan ham bu jarayonda ishtirok etishi talab qilinishi mumkin. Bunday holatda Islom davlati emlashga , uning effektlariga va dasturlariga aloqador bo‘lgan barcha ma’lumotlardan xabardor bo‘lishi lozimligini shart qiladi. Islom davlati fuqarolari uchun taqdim etilishi ko‘zda tutilgan emlash vositalari (islomiy) davlat fabrikalarida, davlat idoralarida va davlat mutaxassislari tomonidan ishlab chiqiladi. Bu vositalar aholiga Islom davlatining sog‘liqni saqlash apparati yordamida va uning nazorati ostida beriladi. Bunday ishlarga Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotidan yoki boshqa davlatlar tomonidan yuborilgan noiblarning yetakchilik qilishiga umuman yo‘l berilmaydi.
(davomi bor).
