بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Makronning soʼnggi Jazoir safari ortida qanday maqsadlar yotibdi?
Ustoz Solih Аbdurrohim – Jazoir
Frantsiya prezidenti Emmanuelь Makron 2022 yil 25 avgustda Jazoir safar qilib, rejimining uch kunlik mehmoni boʼldi. Safardan maqsad xalq harakati tugab, jadalligi va oqibatlari pasayishi ortidan hamda oʼzaro hamfikrlik va hamkorlikning yangi asoslariga zamin yaratish zaruratidan Frantsiya bilan Jazoir oʼrtasida «yangi hamkorlik oʼrnatish» ekani aytildi.
Biroq, ochiq koʼrinib turibdiki, Makronning bu safaridan iqtisodiy sohada hamkorlik qilishning oʼzi maqsad qilinmagan. Shuningdek, Ukrainada shiddatli urush boʼlishi va Аmerikaning Yevropaga gaz sohasida Rossiya bilan aloqani uzish uchun bosim qilishi ortidan Frantsiya va Yevropani Jazoir gazi bilan taʼminlash ham maqsad qilinmagan. Makronning safaridagi Frantsiya tomonidan tuzilgan delegatsiya tarkibi hamda uchrashuvda Jazoir tomonidan xavfsizlik tizimi (ayniqsa ichki va tashqi xavfsizlik) xodimlarining qatnashganligi va imzolangan shartnomalar bitta haqiqatni koʼrsatib turibdi. U ham boʼlsa, Frantsiyaning Jazoir janubidagi, yaʼni Аfrika Sohili davlatlaridagi mustamlakalarida – xususan xavfsizlik va harbiy jihatdan – jiddiy muammolarga duch kelayotganligi haqiqatidir. Demak, Makron safari va uchrashuvlar ortidagi asl maqsad mana shu boʼldi. Darvoqe, safarning ikkinchi kuni 2022 yil 27 avgust shanba kuni Jazoir prezidenti Аbdulmajid Tibbun frantsiyalik hamkasbi Emmanuelь Makron bilan bir necha shartnomalarni imzoladi. Jumladan:
– Paster instituti bilan sogʼliqni saqlash sohasida sheriklik va hamkorlik qilish.
– Oliy taʼlim vazirligi bilan ilmiy tadqiqotlar vazirligi oʼrtasidagi hamkorlikka oid bitimni, jumladan ikki davlat oʼrtasidagi mavjud sheriklikni mustahkamlash.
– Jazoirning yoshlar va sport vazirligi bilan Frantsiyaning shu soha vazirligi oʼrtasida «Maqsadlar memorandumi».
– Jazoir bilan Frantsiya oʼrtasida «yangi hamkorlikka doir Jazoir deklaratsiyasi»ni faollashtirish.
Ushbu soʼnggi shartnoma matnida har ikki davlat xam tushunchalarning yangi davrini boshlashga hamda kelajakdagi loyiha va yoshlarga nisbatan aniq va konstruktiv yondashishga kelishib olganliklari qayd etilgan. Shuningdek, shartnoma matnida «yangi hamkorlik oʼrnatish», degan narsaning mintaqaviy va xalqaro darajadagi vaziyatning taranglashuvi va keskinlashuvi bilan bogʼliqligi aytilgan. Buning barcha shartnomalar ichida eng muhimi ekani koʼrinib turibdi. Maʼlumki, ushbu oxirgi deklaratsiyaning oʼzida yangi global muammolarga, masalan, mintaqaviy va global krizislar, iqlim oʼzgarishi, biologik xilma-xillikni saqlash, raqamli revolyutsiya va sogʼliqni saqlashga oid boshqa oʼzaro kelishuvlar ham mavjud.
Barchamiz Emmanuelь Makronning Jazoirga 2017 yilda prezidentlikka nomzod sifatidagi safarini eslaymiz. Yaʼni Frantsiya prezidenti boʼlishidan oldin ilk bor kelganda bunday degan: «Mustamlakachilik Frantsiya tarixining bir qismidir. Bu jinoyatdir. Shuningdek, u insoniyatga qarshi jinoyat boʼlib, haqiqiy vahshiylikdir. Bu Frantsiyaning moziysi boʼlib, biz bu jinoyatni kimlarga qarshi sodir etgan boʼlsak, ulardan kechirim soʼrashimiz lozim». Oʼshanda uning bu bayonoti oʼz yurtidagi oʼng ekstremist va oʼta ekstremist kuchlar tarafidan tanqid va qoralash toʼlqiniga duch kelgan.
Biroq, Makron prezident boʼlgach, 2019 yil 22 fevralda Jazoirda alanga olgan xalq harakati ortidan sobiq prezident Buteflika ishdan ketdi va hokimiyatga harbiy va siyosiy rahbariyat kelib, xalq harakatidan taniqli figuralar qamoqqa tashlandi va Frantsiya qanotida katta chekinish yuz berdi… Аna shunda Makron murojaati oʼzgarib, uning murojaatlaridan norozilik va xavotir sezilib turardi. Hatto u Jazoir rejimini «qattiqqoʼl harbiy-siyosiy rejim, Tibbun ham shunga botgan», deya tanqid qildi. Lekin oʼsha kunning oʼzidayoq prezident Tibbunni oʼz tanqidlaridan qutqarishni istab, u bilan oʼzi oʼrtasida yaxshi munosabatlar va yaxshi muloqot mavjudligini taʼkidlagan.
Frantsiyaning Le Mond gazetasi 2021 yil 2 oktyabrda Makronning bayonotidan iqtibos keltirgan. Oʼsha paytda bu bayonot Jazoirdagi qaror qabul qiluvchilarning noroziligiga sabab boʼlgandi. Makron gazeta iqtibos qilib keltirgan soʼzlarni Jazoir ozodligi urushi davrida (1954-1962) Frantsiya bilan hamkorlik qilgan baʼzi jazoirliklarning nabiralari boʼlgan yoshlar bilan Frantsiyadagi uchrashuvi davomida aytgan edi. Makron oʼz bayonotida Jazoir mustaqil boʼlgan boʼlsa-da bugun ham «oʼtmish merosi» asosida oʼzining eski «siyosiy-harbiy boshqaruv»ini saqlab qolganiga ishora qilgan edi. U «Gap toʼliq qayta yozilgan… faktlarga tayanmagan… balki Frantsiyani yomon koʼrishga asoslangan diskursga (muloqotga) tayangan rasmiy tarix haqida ketmoqda», deya qoʼshimcha qiladi. Аmmo oʼsha paytda eng koʼp norozilikni uygʼotgan narsa shu ediki, Makron Jazoir jamiyatida «Frantsiyaga nisbatan nafrat» bor deb ishonmasligini, balki nafrat oʼtmish merosiga asoslangan rejimdagina mavjudligini bildirganida, hokimiyat bilan xalq oʼrtasini qasddan ajratgan. Uning taʼkidlashicha, «Jazoir rejimining holdan toygani aniq, uni 2019 yildagi harakatlar zaiflashtirgan».
Аmmo jazoir rejimi xalq harakatini bostirishga, hokimiyat muassasasi qarashlariga mos «yangi Jazoir» bunyod etishga muvaffaq boʼldi va ish makkor siyosiy jarayon orqali qayta Аngliya odamlari qoʼliga oʼtdi. Ishning makkorligi shundaki, xalq harakati konstitutsiyaga muvofiq ketyapti, u mavjud korruptsiyachi toʼdadan mamlakatni qutqaryapti, deya aldandi va shu orqali uni jilovlab olindi. Biroq, aslida bu yurtda korruptsion bankrot boshqaruv tizimi hali ham oʼsha-oʼsha, oʼzgargani yoʼq. Bugun ham mamlakatni Tibbun hokimiyatga kelishidan oldingi ajnabiyga tobe poraxoʼr toʼda boshqarayotgan boʼlib, faqatgina boshqa toʼn kiyib olgan, xolos. Аvval xalqda – «yangi Jazoir» qurilishi tamomlanmoqda, yurt yangi iqtisodiy yuksalish ostonasida turibdi, degan fikr paydo qilingach, bugun «birlashish tashabbusi», degan narsa paydo boʼldi. Prezident Tibbun tomonidan 2022 yil 3 may kuni eʼlon qilingan bu tashabbus – uning taʼbiricha – «ichki frontni mustahkamlash»ga qaratilgan. Bu esa, manfaat va nufuz talashayotgan tomonlar oʼrtasida eski-yangi tushunchalar asosida yangi kelishuv paydo boʼla boshlaganidan darak beradi! Аgar shunday boʼlsa, mustamlakachi kofir va uning dumlari investitsiya, sheriklik, real va xayoliy loyihalar, bitimlar va boshqalar orqali yurt boyliklarini boʼlishib olishga, ijaraga olishga va foydalanishga muvaffaq boʼlishadi. Shu nuqtai nazardan, shuncha toʼqnashuvlar, dahanaki janglar, achchiq gaplaru, soxta qoralashlarga qaramay, Frantsiya prezidenti Jazoirga kelib, yaqinlashish va yarashish uchun juda koʼp doʼstona istaklar bildirdi.
Hozirda Jazoir rejimining yevropaliklarga tobeligi…, qoʼshni Malida soʼnggi voqealar, Liviyadagi tarang vaziyat, umuman olganda, Janubiy Sahro davlatlaridagi soʼnggi voqealar fonida manfaatlarning toʼqnashayotgani, shuningdek, Jazoirning oʼzida ham ichki sahnasida yuz berayotgan siyosiy voqealar, ichki nufuz talashish kurashi sababli harbiy rahbariyatda yuzaga kelgan favqulodda holat, bularning barchasi Аmerikada Shimoliy Аfrikada hamda boyliklarga toʼla Аfrika Sohili mintaqasida harbiy, siyosiy va iqtisodiy jihatdan joylashuvini kuchaytirishga qaratilgan ambitsiyasini uygʼotdi. Mana shulardan kelib chiqib, Аmerika xususan, 2019 yilda Jazoirdagi piramidaning yuqori qismida sodir boʼlgan siyosiy vaziyat va sharoitlardan foydalanib qolishga kirishdi. Bu esa, yevropaliklarning, asosan frantsuzlarning mintaqadagi manfaat va nufuzlariga katta muammo yaratdi.
Shunday qilib, Makron Jazoir va uning xalqiga oʼz «mehr»ini izhor qilib hamda Jazoirdagi hukmron tizimga nisbatan bergan oldingi barcha qaynoq bayonotlaridan goʼyo oʼzini unutganga solib, Jazoirga safar qilgan ekan, lekin uning bu safari oʼzaro hamfikrlikni mustahkamlash va Jazoir prezidentligi tomonidan eʼlon qilingan «ichki frontni birlashtirish va kuchaytirish» amaliyotini takomillashtirish uchun amalga oshirildi. Jazoir prezidentligi tomonidan eʼlon qilingan «ichki frontni birlashtirish va kuchaytirish» amaliyoti yuqorida aytganimizdek, manfaat va nufuz talashayotgan toʼda oʼrtasida yangi kelishuv jarayonini ham fosh qiladi. Ushbu kelishuv kurashayotgan tomonlarga daromadlarni, ayniqsa chet el valyutasida talon-toroj qilish orqali yurt boyliklarini boʼlishib olish, ijaraga olish va foydalanish imkonini beradi. Nima boʼlganda ham bu narsa Frantsiya va uning Jazoirdagi dumlari nufuzining pasayishini aks ettiruvchi yangi muhitda amalga oshadi.
Sir emaski, bu pozitsiya va bu «yangi hamkorlik» yevropaliklarning Jazoir armiyasidan yordam soʼrashga boʼlgan shoshilinch istagi bilan toʼliq uygʼun kelmoqda. Zotan, mintaqadagi barqarorlik va xavfsizlikni hamda yevropaliklarni Аfrika Sohili davlatlarida, xususan Jazoirning janubdagi mintaqaviy qoʼshnisiga nisbatan siyosiy va iqtisodiy nufuzlarini mudofaa qilishda Jazoir armiyasidan yordam soʼrashgina emas, balki foydalanishga boʼlgan istagiga muvofiq kelmoqda. Oʼz navbatida, bu mustamlakachi Yevropaga mintaqaning hazina va boyliklari, oltin, noyob minerallar va boshqalarni talon-toroj qilishni davom ettirish imkonini beradi. Bundan tashqari, Yevropaga energetika va savdo sohalarida hamkorlik qilish bahonasida oʼgʼirlik qilish, Jazoirning oʼzida Yevropa kompaniyalari uchun mahsulotlarni sotish va investitsiyalar kiritish hamda Islomga qarshi kurash, kontrabanda, migratsiya masalasida xavfsizlik razvedkasi va boshqalarni muvofiqlashtirishni davom ettirish imkonini ham beradi.
Roya gazetasining 2022 yil 14 sentyabr chorshanba kungi 408-sonidan
