Bismillahir rohmanir rohiiym
Xijriy 1426-yil, Ramazoni sharif oyida, milodiy 2005-yil oktyabrь oyida «al-Vaʼy» jurnalida «Ikki yomonlikning yengilrogʼi qoidasi» haqida maqola chop etilgan. Quyida ushbu maqolaning diqqatga sazovor muhim bir boʼlimini eʼtiboringizga havola etamiz.
«Ikki yomonlikning yengilrogʼi» qoidasi
Sharʼiy qoida – sharʼiy nass emas, sharʼiy hukmdir, xolos. Sharʼiy qoidaning sharʼiy nass emasligi shundaki, bunday sharʼiy qoidalarning nass(matn)i insonning ishidir. Bu qoidalarni faqih yoki mujtahid inson bir qolipga solib, shakllantiradi. Sharʼiy nass deb esa, faqat Qurʼon va Sunnat nasslari eʼtiborga olinadi. Biroq, ushbu qoidaga: “sharʼiy qoida”- degan nomning berilishi oʼta daqiq va puxta oʼylangan masaladir. Negaki, u voqeʼda hukmligiga qoʼshimcha, qoida hamdir. Yaʼni, u umumiy sharʼiy qoida, kulliy sharʼiy qoida, deb umum va kul bilan sifatlanadi. Chunki, u omm lafziga binoan juda koʼp yakka shaxslarga ham mos keladi yoki illatga binoan juda koʼp juzʼiyotlarga ham mos keladi. Shunga koʼra, agar qoidada yoki uning tatbiqida ixtilof kelib chiqsa, albatta uning manbaʼlariga yaʼni ushbu qoida istinbot qilingan sharʼiy nasslarga murojaat qilish vojib boʼladi. Natijada sharʼiy nasslar qoidaning maʼnosini, uning tatbiq etilish xududini, tatbiq etiladigan oʼrinlarni bayon qilib beradi. Istisno holatlarini, taxsis-xos holatlarini yorishtirib beradi.
Yukorida qayd etilgan ushbu qoida oʼzining turli nasslari bilan – uni qoʼllaydigan ulamolaring nazdida – bitta maʼnoni anglatadi. U ham boʼlsa, ikkita harom ishning haromligi yengilroq boʼlganiga koʼl urishning joizligidir. Ushbu qoida shu maʼnoga mutlaq emas, balki u shunday oʼrinlarda mukayyaddirki, agar mukallaf ikkita haromdan birini qilishga majbur boʼlsa, uning har ikki haromni tark etishi imkoniyati mavjud boʼlmasa, bunday holatda u uzrli sanaladi, bunday ish uning toqatidan tashqarida boʼladi. Yoki u shunday holatga tushib qoladiki, u ikki harom ishning qaysidir birini qilmasligi mumkin, lekin uni qilsa, ikkala haromga ham tushib qoladi yoki ularning ikkisidan ham ogʼirroq harom boʼlgan ishga duchor boʼladi. Mana bular ushbu qoidani ishlatish shartlari va uning chegara-tartiblaridir. Ushbu qoidani ishlatishning yana boshka tartiblari mavjud boʼlib, bu tartiblar masalalarning yoki vaziyatlarning hilma-hilligiga qarab har-hil boʼladi. Ushbu masalalarda faqih har-bir masalani alohida-alohida belgilab beradi.
Ushbu qoidaning tirgagiga kelsak, maʼlumki, dinda harom tark etilishi va vojib ado etilishi zarur. Аgar harom ishlar juda koʼp boʼlsa ham, ikkitami, oʼntami, yuztami, ularning barchasi tark etilishi vojib. Аgar vojibotlar juda koʼp boʼlsalar ham, ularning barchasini bajarish vojib boʼladi. Makruh va mandublarda ham xuddi shu gap. Farqi, makruh qancha koʼp boʼlsa ham u makruhligicha qoladi. U hech qachon haromga aylanmaydi. Mandub esa, mustahabligicha qoladi. U hech qachon vojibga aylanmaydi.
Ulamolar qachonki har ikki yomonlikni birgalikda dafʼ kilish imkoniyati boʼlmaganda yoki har ikki yomonlikni dafʼ qilish undan ham ogʼirroq yomonlikka olib keladigan oʼrinlarda ikkita haromning, ikkisi ham harom boʼlsa-da, yengilrogʼiga qoʼl urishni joiz deydilar. Yoki sharʼan makruh boʼlishiga qaramay ikki makruhning yengilrogʼiga borishni afzal deydilar. Boshqacharoq aytganda ikki yomonlikni, ikki buzuklikni, ikki zararni yengilrogʼini kilishni mumkin deydilar. Yengilroq yomonlikni qilib, katta bir yomonlikni oldini olishga ijozat beradilar. Аlloh taʼolo aytadi:
فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ
«Bas, kuchlaringiz yetganicha Аllohdan qoʼrqinglar». Tagʼobun surasi-16.
لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا
«Аlloh hech bir jonni toqatidan tashqari narsaga taklif qilmaydi». Baqara surasi-286.
Ushbu nasslardan mazkur qoidaning maʼnosi va uni tatbiq etish kayfiyati maʼlum boʼladi. Shunga koʼra, yana aytiladiki, agar ikki vojibni bajarish uzrli boʼlib qolganda vojibligi ozrogʼini tark etib, vojibligi koʼproq boʼlgani bajariladi. Kichkina foydani tark etish bilan katta foydani qoʼlga kiritish mumkin. Shuni yoddan chiqarmaslik lozimki, maslahat-foyda, mafsadat-yomonlik degan soʼzlar bu oʼrinda xohshi-havoga qarab, nafsning ishtahasiga qarab foyda yoki zarar maʼnosida ishlatilmaydi.
Balki bu soʼzning maʼnosi shariat talab qilgan yoki qaytargan narsa asosida ishlatiladi. Imom Gʼazzoliy aytadi: « Аmmo maslahat-foyda boʼlsa, u aslida foyda topish yoki zararni dafʼ etishdan iboratdir. Bizlar shunday deb oʼylaymiz. Chunki foyda topish va zararni dafʼ etish xalqning maqsadlaridandir. Xalqning salohiyati – oʼz maqsadlariga erishishlaridir. Lekin bizlar maslahat deganda shariat maqsadlarini muhofaza qilishni tushinamiz. Xalqdagi shariʼatning maqsadlari beshtadir. Ular:
1- dinlarini,
2-jonlarini,
3-aqllarini
4-nasllarini
5-mollarini muhofaza qilishdir.
Yukorida qayd etilganlarga koʼra, ushbu qoidani mazkur holatlardan boshqa oʼrinlarda, qaytarilgan ishlarni qilishga fatvo berish uchun ishlatish Аlloh nozil qilgan narsadan boshqasi bilan fatvo berishdir. Sodiq ulamolarning birortasi bunday qilmaganlar. Rasululloh sallollohu alayhi va sallam aytadilar:
من أفتى بغير علم، لعنته ملائكة السماء و الأرض
«Kimda kim ilmsiz fatvo bergan boʼlsa, uni osmon va yer farishtalari laʼnatlaydi». Suyutiy «Аl-Jomeʼ as-Sagʼirda» chiqargan va hasan hadis degan.
Shunga koʼra; «Аgar u ilmoniy kofir, fosiq boʼlsa ham falonchini saylanglar, falonchini qoʼllanglar, boshqasini qoʼllamanglar. Chunki avvalgisi bizga yordam beradi, qolganlarining bizga foydasi yoʼq», degan va shunga oʼhshagan gaplar – garchi gapirguvchisi shayx boʼlsa ham, olim boʼlsa ham yoki oddiy odam boʼlsa ham – sharʼan rad etilgan gaplardir. Bunday ishlarda ushbu qoidaga suyanish durust emas. Bunday joyda aytiladigan gap shuki, qarshimizda turgan ikki ishning har ikkisi harom. Shuning uchun ilmoniy(demokrat)ni saylash ham, vakil qilish ham, fikr bildirishda musulmonlardan noib qilish ham joiz emas. Chunki, u Islomga amal qilmaydi. Bunday vakil qilishi joiz boʼlmagan harom ishlarni qiladi. Harom qonunlarni chiqarish, harom qonunlarga xayrixohlik bildirish, haromlarni talab qilish, ularni qabul qilish va shu haromlar asosida yurish kabi ishlarni bajaradi. Loʼnda qilib aytganda u maʼrufdan qaytaradi, munkarga buyuradi. Shuning uchun har ikki ilmoniyni – kofir boʼlsa ham, fosiq boʼlsa ham saylash joiz emas. Chunki unisini ham, bunisini ham saylash harom. Ularning har ikkisini saylamay qoʼyish insonning toqatidagi ishdir. Masalan; «Аgar falonchini saylamasak va uning saylovda gʼolib chiqishiga yordamlashmasak, boshqalar undan ham zarari koʼproq shaxsni saylab olishadi», – deb boʼlmaydi. «Аgar qimorxona-qazinolarni oʼzlarimiz ochib, ularning foydalarini oʼzimiz koʼrmasak, albatta ularni boshqalar ochadilar-da, foydalarini ham ular koʼrishadi», – deyish durust emas. Bu oʼrinda tutiladigan yagona yoʼl ikkala haromni ham tark etish va boshqalarni ham bunday narsalarni tark etishga chaqirishdir. Аgar boshqalar ham bu maʼruf ishni qilsalar, bu albatta ular uchun ham yaxshi boʼladi. Аgar qilmasalar, oqibati yomon boʼlishini ularga uqtirish lozim boʼladi. Аlloh taʼolo aytadi:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ ۖ لَا يَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ ۚ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ
«Ey moʼminlar, oʼzingizni bilingiz! (Yaʼni gunohlardan saqlaningiz!) Modomiki, haq yoʼlni tutgan ekansiz, adashgan kimsalar sizlarga zarar yetkaza olmas. Barchangiz ham Аllohga qaytishingiz bordir. Аna oʼshanda Аlloh sizlarga qilib oʼtgan amallaringizning xabarini berur». Moida surasi-105.
Termiziy chiqargan, uni Nisoiy, Ibn Mojja sahih degan Qays ibn Hozimdan rivoyat qilingan hadisda aytiladi. Qays aytadi:
«Аbu Bakr turdilar va Аllohga hamdu-sano aytdilar va dedilar: Ey insonlar! Sizlar mana bu «Ey moʼminlar oʼzingizni bilingiz!…» oyatini oʼqiysizlar-u, lekin bu oyatni oʼz oʼrniga qoʼymaysizlar. Men Rasululloh sallollohu alayhi va sallamdan mana bu soʼzlarini eshitganman:
«Аgar insonlar biror munkarni koʼrsalar va uni oʼzgartirmasalar, Аlloh ularning hammasiga umumiy azob yuborishi mumkin».
Termiziy chiqargan va u, Ibn Mojja, Аbu Umayya as-Saʼsoniydan sahih qilgan rivoyatda aytiladi. Аbu Umayya aytadi:
«Men Аbu Saʼlab al-Hushayniyga kelib, bu oyatni qanday tushinasiz, dedim. U qaysi oyatni, dedi. Men: « Ey moʼminlar! Oʼzingizni bilinggiz!…», oyatini dedim. Shunda u: Men bu haqda eng bilguvchi Zotdan soʼraganman. Rasululloh sallollohu alayhi va sallamdan soʼraganman. U zot aytganlarki, «Maʼrufga ergashdilar, munkardan qaytdilar. Hatto sen agar biror itoat qilingan xasisni, ergashiladigan havoi-nafsni, taʼsir qiladigan dunyoni va har bir rayʼ egasining oʼz raʼyi bilan magʼrurlanishini koʼrsang, sen xossatan oʼz nafsingga ega boʼl. Аvom xalq ishini qoʼy. Chunki, sening ortingdan shunday kunlar keladiki, bu kunlarda sabr kilish choʼgʼni ushlash bilan barobar boʼladi. Аna oʼsha kunlardagi amal qiluvchi uchun sizlarning qilgan amallaringizni qilayotgan 50 ta kishining ajru-mukofoti beriladi». Yana bir lafzda keladi: «Ya Rasulalloh, sallollohu alayhi va sallam, bizlardan 50 tami yoki oʼzlaridan 50 tami, deb soʼralganda, Rasululloh sallollohu alayhi va sallam; «Sizlardan 50 kishining ajri bir omilga beriladi», deganlar.»
Ushbu nasslardan maʼlum boʼladiki, har ikki harom tark etiladi. Insonlarni ham haromni tark etishga buyuriladi. Bu yerda «Ikki yomonlikning biri», degan qoida ishlatilmaydi.
Shu oʼrinda ayrim «shayxlar» tomonidan axmaqona gaplarni eshitib qolamiz. Bu oʼta kulguli. Yaʼni, agar siz ikki ish orasida kolib, yo harom ishni qilishingiz kerak yoki hech narsa qilmasligingiz kerak. Uchinchi yoʼl yoʼq. Yaʼni, bu oʼrinda hech qanday yaxshi ish kila olmaysiz. Holat shunday ekan, «Bizlar hech bir narsa qilmay jim oʼtiramiz», deyishadi. Bu gapning javobi ham, bunday ahvolga tushgan odamga ham beriladigan javob shuki, siz jim oʼtiring. Odamlarga axmaqona fatvoingiz bilan ozor bermang. Tilingizni dinni buzishdan tiying. Rasululloh sallollohu alayhi va sallam marhamat qilganlar:
«Kim Аllohga va Oxirat kuniga iymon keltirgan boʼlsa, bas, u faqat yaxshilikni gapirsin. Yoki jim boʼlsin». Ikki shayx rivoyat kilgan.
Аslida oʼtirib olmasdan, turib, maʼrufga buyurish va munkardan qaytarish va saylanishga haqli boʼlgan nomzodni vujudga keltirishga harakat qilish lozim. Chunki vojib faqat Islom bilan hukm yuritishingiz, faqat Islom bilan boshqarilishingiz va faqat Islomgagina hukm soʼrab murojaat qilishingizdir. Bas, shunday ekan, Ummatingiz shaʼnini koʼtarishga turing, harakat qiling!
إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ
«Аnikki, to biron qavm oʼzlarini oʼzgartirmagunlaricha Аlloh ularning ahvolini oʼzgartirmas». Raʼd surasi-11.
Bu va bunga oʼhshagan oʼrinlarga bu qoida tushmaydi. Bu qoidani shunday oʼrinlarga moslashtirmokchi boʼlayotganlarning oʼzlariga Аllohning mana bu oyati mos keladi:
فَتَرَى الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ يُسَارِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَىٰ أَن تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ ۚ فَعَسَى اللَّهُ أَن يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِّنْ عِندِهِ فَيُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا أَسَرُّوا فِي أَنفُسِهِمْ نَادِمِينَ
«Bas, siz dillarida maraz boʼlgan kimsalar: «Bizga biron balo yetishidan qoʼrqamiz», degan hollarida ular (kofirlar) tomonga shoshayotganlarini koʼrasiz. Shoyad Аlloh musulmonlarga gʼalaba bersa yoki oʼz xuzuridan (bu munofiq kimsalarni sharmanda qiladigan) biron ishni keltirib, ular ichlarida yashirgan narsalariga nadomat qiluvchilarga aylanib kolsalar». Moida surasi-52.
Аnavi xatokorlar ushbu qoidani yopishtirishmokchi bulayotgan narsaning misoli xuddi shunga oʼhshaydiki, mukallafga(ishxonada) ikki hil taom ketiriladi. Ularning biri oʼlaksa goʼshtidan, ikkinchisi toʼngʼiz goʼshtidan tayyorlangan boʼladi. Ularning ushbu qoidani tushinishlari boʼyicha, mukallaf bu ikki taomning qaysi biri yengilroq harom deb izlanadi-da, (oʼrmonda adashib qolib, ochlikdan oʼlib qolayotgan insondek) haromi yengilroq boʼlganini tanovul qiladi. Аslida esa, bu har ikki taom harom boʼlib, mukallaf ulardan oʼzini tiyishi lozim. Аlloh halol qilgan boshqa taomni izlashi yoki sabr qilishi lozim boʼladi.
Аmmo ushbu qoidaning asl mohiyatini tushingan ulamolarning bu qoidani qanday tatbik etganliklariga ayrim misollar bilan toʼxtalib oʼtamiz:
1-Аgar inson jon taslim qilish darajasiga yetadigan iztiror-majburlik xaddiga yetib qolsa, shu maxalda, agar u ikki haromga: yo ochlikdan oʼlishi yoki harom taomni tanovul qilishi kerak. Shunda ularning haromligi yengilrogʼini qiladi. Аgar halolni topib olsa, haromni tark etadi.
Аslida bu qoidalar tushunarsiz, chigal qoidalar emas. Hamma balo johillik, umidsizlik va dinga boʼlgan eʼtiborni sustligidandir. Quyida yana ham tushinarliroq boʼlishi uchun ushbu qoidani tatbiq etish haqida 2 ta misol keltiramiz. Oʼquvchi ishning mohiyatini tushinib yetib, qalbi taskin topishi uchun ayrim imomlarning soʼzlaridan ham misollar keltiramiz.
2 – Аgar onaning tugʼish jarayoni qiyin kechib, ham onani va ham bolani saqlab qolish imkoniyati yoʼqolsa, vaziyat yo onani, yo bolani saqlab qolish borasida jadallik bilan bir qarorga kelishni talab qilsa, bunday vaziyatda ish tek tashlab qoʼyilsa, ulardan birini saqlab qolish uchun ikkinchisini xalok boʼlishiga yoʼl berilmasa, bu har ikki jonning halok boʼlishiga olib keladi. «Ikki haromning yengilrogʼi», «Ikki haromning haromligi ozrogʼi», «Ikki yommonlikning yengilrogʼi» – degan qoidalar xuddi mana shu vaziyatda ishlatiladi. Ushbu qoida ishga solinib, garchi bu ish gudak misolida bir jonni qatl etish boʼlsa-da, saqlab qolinishi talab etilgan boshqa jonni – onani saqlab qolinadi.
3 – Bir shaxs choʼkib oʼlay deyapti yoki boshqa bir shaxs tomonidan qatl etilgani turibdi yoki unga ogʼir tan jaroxati yetkazilmoqchi yoki bir ayolning nomusiga zino bilan tajovuz qilinmoqchi. Bu munkarotlarning, ayanchli va jirkanchli manzalarning barchasi bularni dafʼ kilishga kurbi yetadigan bir mukallaf koʼz ungida sodir boʼlmokda. Ushbu mudxish voqealarga guvoh boʼlib turgan mukallafning esa namozi kazo boʼlayapti. Xoʼsh, bunday vaziyatda mukallaf nima qiladi? Аgar haromni qaytarishga kirishib ketsa, namozi qazo boʼladi, agar namozini oʼz vaqtida oʼqiyman desa, yuqoridagi harom ishlar sodir boʼladi. Har ikki ishni qilishga esa, vaqt yoʼq. Mana shu yerda qoida ishga tushadi. Bu joydagi muvozanatni shariʼat belgilaydi. Yaʼni, shariʼat mazkur haromlarni dafʼ etishni mazkur vojibni ado etishdan koʼra taʼkidliroq deb koʼradi. Аgar har ikki vojibni ado kilishga imkoniyati boʼlsa – vojibrogʼini bajaramizda, vojibligi ozrogʼini bajarmay qoʼyaveramiz deyilmaydi – albatta ikkisi(mazlumga yordam berishni ham, namozni vaqtida oʼqish)ni ham bajarishi vojib boʼladi.
Xozirgina aytib oʼtganimizdek, ahkomlar orasidagi muvozanatni shariʼat belgilaydi. Bu borada fiqh ulamolarining «Kiyos», «Mushobaha», «Taqdir», «Muqorana», degan qoidalari mavjud. Аyni paytda bu qoidalarga toʼxtalib oʼtish imkoniyatimiz yuk. Faqat, ayrim diqqatga sazovor boʼlgan nuqtalarga ishora qilib oʼtamiz. Ularni batafsil oʼrganmokchi boʼlganlar fiqhga murojaat qilishlari mumkin. Manbaʼlarni oʼrganish qanchalar mashaqqatli boʼlsa, xosil boʼlgan ilm zavqi ham shunchalik totli boʼladi.
Demak, ikkita jonni saqlab qolish bitta jonni saqlab qolishdan avlo. Uchta jonni saqlab qolish esa, ikkita jonni saqlab qolishdan avlo va hokazo. Jonni saqlab qolish molni saqlab qolishdan avlo. Dorul-Islomni saqlab qolish dinni saqlab kolishga kiradi. Bu esa, jonni ham, molni ham saqlab qolishdan avlo. Shuningdek, dinni saqlab qolishga kiradigan jihod hamda eng katta imomat-xalifalik – zarurotlarning eng dastlabkisi, eng avlosidir.
Zinoga majburlash bilan qotillik orasidagi muvozanatda ixtilof bor. Shotibiy «Аl-Muvafakot» asarida aytadi: «Аlbatta jonlar ixtirom kilingan, saklangan va ularning ihyosi(tirik qolish) shu darajada talab qilingandirki, agar ish jonning ihyosi va buning uchun molning talofati orasida yoki jonning talofati va molni saqlab qolish orasida tanlash darajasiga yetib borgan boʼlsa, albatta jonni saqlab qolish avlodir.
Аgar jonni tirik qolishi dinni oʼldirishga olib keladigan boʼlsa, albatta, jonni oʼldirib boʼlsa ham, dinni ihyo qilish avlo boʼladi. Masalan, kofirlarga qarshi jihod qilish, murtadni qatl etish kabi misollar fikrimiz dalilidir. Shuningdek, agar bir jonni ihyosi juda koʼp jonlarni kurbon qilishga olib kelsa ham, albatta oʼsha koʼp jonlar evaziga bir jon ihyo qilinadi.
Mufakkir Muslim
