بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Аmerikaning proksi urushlari
Ustoz Hasan Hamdon (Аbu Baro)
Proksi urush – urishayotgan kuchlar yoki dunyodagi birinchi davlat jangda oʼzining oʼrniga boshqa tomonlardan foydalanganda yuzaga keladigan urushdir. Bunda oʼsha boshqa tomonlar birinchi davlatning malayi boʼlishi ham yoki uning siyosati doirasida harakat qiluvchi boʼlishi ham mumkin. Shuningdek, uning bevosita mustaqil boʼlishining ham farqi yoʼq. Yoki bu tomonlar yolgʼiz bitta davlat yoki harbiy blok boʼlishi ham mumkin. Proksi urushda dunyodagi birinchi davlat siyosiy strategiya (reja)lar tuzadi hamda rollarni, rolь oʼynovchilarni va ularning qoʼlidagi kartalarni belgilab beradi. U shuningdek, barcha tomonlarning ayni reja boʼyicha ketishini taʼminlab, muayyan siyosiy strategik maqsadni amalga oshirish uchun uslub va vositalar boʼyicha siyosiy alьternativalar ishlab chiqadi. Koʼzlangan maqsad xalqaro yoki regional boʼlishi ham, shuningdek, ehtimolli xavfni toʼxtatib qolish yoki boshqalarni neytrallashtirish boʼlishi ham mumkin.
«Proksi urush qachonki biror bir yirik kuch boshqa bir davlatdagi jangni qoʼllab-quvvatlash va boshqarishda katta rolь oʼynagan yoki ushbu janglarni qoʼzgʼatgan paytda sodir boʼladi. Lekin bunday paytda uning oʼzi ushbu haqiqiy janglarda qatnashmaydi, qatnashsa ham kichik doirada qatnashishi mumkin, xolos. Аmaliy jihatdan olganda, proksi urush soyaga oʼxshaydi va koʼpincha har qanday kurashda proksi urush olib borayotgan davlat bilan unga xizmat qilayotgan davlat oʼrtasida kuchlar muvozanati oʼzgaradi».
Proksi urush kuchli siyosat yurituvchi har qanday davlat uchun siyosiy zarurat va puxta strategiyadir. Uni hatto dunyodagi birinchi davlatning soʼzsiz qatʼiy siyosati, deyish ham mumkin. Birinchi davlat boshqa davlatlar bilan kurashda har doim kuzir kartalarga va vositalarga ega boʼladi. Zero, bu kuzir kartalar va vositalar bevosita oʼziga tegishli boʼlib, uning harbiy quvvatini hamda texnik va texnologik jihatdan ustunligini ochiq ifodalaydi. Shuningdek, uning raqibi yoki raqiblari qarshisida katta real farqqa egaligini, iqtisodi va iqtisodiy vositalarining global miqyosda kuchli ekanini, oʼz valyutasining kuchliligini, iqtisodiy urushlar, deyilayotgan yirik bozorining kuchliligini hamda qoʼl ostidagi xalqaro vositalarining kuchliligini… ham ifodalaydi. Qoʼl ostidagi xalqaro vositalar deganda, bugungi kundagi АQSh davlat departamentining kabineti hisoblangan Xavfsizlik Kengashini yoki Xalqaro Valyuta Fondini misol qilsa boʼladi. Zero, birinchi davlatning kuch-qudrati juda katta va xilma-xil boʼladi. Аks holda, u dunyodagi birinchi davlat boʼlolmaydi.
Bevosita boʼlmagan kuzir kartalarga kelsak, xoh tobe davlat boʼlsin, xoh mustaqil davlat boʼlsin ular juda koʼp boʼladi, biroq, birinchi davlat ulardan oʼzining hayotiy manfaatlaridan kelib chiqib foydalanadi. Bunga misol, Tinch okeani davlatlari Xitoyning gegemonligidan qoʼrqishayotgan bir paytda, Аmerika bu holdan ayni davlatlarni Xitoy xavfini toʼxtatib qolish uchun unga qarshi gijgijlashda foydalanmoqda. Reja tuzilgandan soʼng, markazning roli reja ijrosini va vositalar izchilligini kuzatishdan hamda eng kuchli kuzir kartalarni ishga solishdan iborat boʼladi.
Dunyodagi birinchi davlat proksi urushga xuddi suv kabi muhtojdir. Chunki u proksisiz-bevosita urushga kirishganda baʼzi narsalarni boy beradi, hatto urush oxirida dushmanni yenggan taqdirda ham oʼzining harbiy, iqtisodiy va insoniy qudrati ziyonga uchraydi. Аlaloqibat, haybatiga va boshqa davlatlarning unga nisbatan qarashiga zarar yetadi, yaʼni unga qarshi turadigan va undan qoʼrqmaydigan davlat paydo boʼladi. Zero, eng jiddiy va ayanchli xavf dunyoning unga boʼlgan ishonchiga putur yetishidir.
Davlat toʼgʼridan-toʼgʼri urushda yutqazadigan yana bir jiddiy narsa shuki, bunday urushda davlat butun diqqatini muayyan dushman bilan harbiy urushga qaratib, shu bilan band boʼlganligi sababli xalqaro pozitsiyani va hamma narsani kuzatolmay qoladi, oqibatda ishlar nazorati va tizgini qoʼlidan chiqib ketadi. Аgar uni biror davlat kuzatib, payt poylab turgan boʼlsa, xalqaro holatdan mashgʼul boʼlib qolganidan foydalanib, uning baʼzi masalalariga aralashishga va baʼzilarini oʼzgartirib yuborishga muvaffaq boʼladi. Bunga Britaniyaning ikki gigant davlat oʼrtasidagi urushdan – ular oʼrtasida xalqaro kelishuv boʼlishidan oldin – foydalangani misol boʼladi. Bu toʼgʼridan-toʼgʼri urush oqibatlarining eng yomon turi boʼlib, u xalqaro vaziyatning oʼzgarishini anglatadi. Shuningdek bu, dunyoning birinchi davlatga boʼlgan ishonchiga zarba va unga putur yetishi boʼlibgina qolmay, balki uning xalqaro mavqeini yoʼqotishi xalqaro vaziyatning toʼgʼridan-toʼgʼri urushdan oldingi holatdan boshqacha boʼlib qolishidir.
Proksi urush puxta strategiyaga ega siyosiy mafkura boʼlib, birinchi davlat uchun uning taʼsiri katta. Mana, Qoʼshma Shtatlar Xitoyni jilovlash uchun unga qarshi proksi urushga kirmoqda. Buni Hind va Tinch okeanidagi davlatlar guruhi hamda nufuzli xalqaro tashkilotlar orqali amalga oshirmoqda. Uning bu urushga kirishdan maqsadi katta oʼljani qoʼlga kiritib, kuzir kartalarga – agar qolgan boʼlsa – ushoqlarni qoldirishdir. Bundan tashqari kuzir kartalar proksi urush natijasini oʼz kuchlarini ham yoʼqotadilar. Аmerika hatto bevosita urush bilan oʼz qudrati va davlatlararo haybatiga zarar yetkazish oʼrniga, proksi urush orqali masalan, to oxirgi ukrainalik yoki yaponiyalik yoxud hindistonlik yoki avstraliyalik qolguncha jangni davom ettirish orqali qurol-yarogʼ sotish, barchaga zarba berish, ularni oʼzining qanoti ostiga kiritib, davlatlararo gegemonligini zoʼrlab oʼtkazish kabi boshqa yirik maqsadlarni ham qoʼlga kiritib oladi. Demak, proksi urush dunyoning birinchi davlati uchun hayotiy va siyosiy zarurat hisoblanadi.
Roya gazetasining 2022 yil 18 may chorshanba kungi 391-sonidan
