بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Eron va Saudlar oilasi hukmdorlari oʻrtasidagi munosabatlar
Ustoz Hasan Hamadon qalamiga mansub
Bu yil Yaqin Sharq mintaqasida ikki ashaddiy raqib boʻlgan Saudiy bilan Eron oʻrtasida soʻnggi besh yildan beri eng koʻp uchrashuv kuzatildi. Masalan, joriy yil davomida Bagʻdod saudiyalik va eronlik rasmiylarga toʻrt marta mezbonlik qildi. Beshinchi uchrashuv Nьyu-Yorkda BMT Assambleyasi uchrashuvlari doirasida boʻlib oʻtdi. Bu esa, ikki davlat oʻrtasidagi sovuq munosabatlar iliy boshlaganini koʻrsatmoqda.
Saudiya hukumati shialar rahnamosi Nimr an-Nimrni qatl qilishi va buning ortidan eronlik namoyishchilar Saudiyaning Erondagi elchixonasi va konsulligiga hujum qilishlari ortidan 2016 yil Riyoz Eron bilan aloqalarni uzganini eʼlon qilgan edi. Oʻshandan buyon Eron-Saudiya oʻrtasidagi munosabatlar tobora taranglashgan, barcha mintaqaviy masalalarda, ayniqsa, Yaman, Suriya va Livan masalasida ikki davlat oʻrtasida ziddiyatlar avjiga chiqqan edi. Biroq soʻnggi paytlarda, ayniqsa, Saudiya valiahdi Muhammad ibn Salmon “Eron bilan olib borilgan muzokaralar ishonchni mustahkamlash va ikki tomonlama munosabatlarni qayta tiklashda samarali natijalarga olib keldi”, deya bayonot berganidan keyin ularning munosabatlarida biroz oʻzgarishlar boʻlganga oʻxshaydi.
Mojaro va uchrashuvlarning mohiyatini tushunish uchun Amerikaning mintaqadagi siyosatiga chuqurroq nazar tashlashimiz lozim. Eron inqilobidan beri faqat Obama maʼmuriyati qoʻshni davlatlarga nisbatan Eronning qoʻlini koʻproq boʻshatib yubordi. Ayni shu siyosat sababli Iroq va Livanga qoʻshimcha, Yaman va Suriyada “Eronning roli”, degan narsa paydo boʻldi. Buning boshqa sabablari ham bor, masalan, Amerikaning mintaqadagi zaifligi va u yerdagi ayrim davlatlarning Amerikaga tobe emasligi kabi. Oʻsha paytda Eronga mintaqadagi barcha masalalarning haqiqiy yechimi sifatida qaralgan. Bu hol Obama maʼmuriyatini Eron va uning yadroviy masalasini hal qilishga undadi. Shu bois, Eron Suriya, Iroq va Yamanga kirdi, shu jumladan, Abdulloh oli Saud hokimiyat tepasida boʻlgan paytda Fors koʻrfaziga hamda Saudiya Arabistoniga sezilarli darajada aralashdi. Eron Amerikaning roziligi va bularning barchasiga yashil chiroq yoqib berishi bilan yahudiy vujudi va mintaqa davlatlariga bosim oʻtkazadigan boʻldi. Biroq, Gʻarbda “mafkuraviy va strategik tahdid”, deya koʻrilgan arab bahori qoʻzgʻolonlari boshlanishi Amerikani mintaqadagi oʻzgarishlarga tez va keng miqyosda javob berishga hamda Eronning qoʻlini sezilarli darajada boʻshatib, muayyan choralar koʻrishga majbur qildi.
Hizb ut-Tahrir amiri ulugʻ olim Ato ibn Xalil Abu Roshta hafizahulloh tomonidan nashr qilingan savolga javob nashrasida bunday deyilgan: “Yangi va favqulodda omillarga kelsak, ular “arab bahori”dir. Chunki Amerika oʻzining qarshisida yangi xatarlar paydo boʻlganini koʻrdi. Chunki Tunis, Yaman, Misr, Liviya va Suriyada kutilmaganda arab bahori intifozalari alanga oldi. Amerika oʻzining nufuziga boʻrondek tahdid solayotgan bu xalq qoʻzgʻolonlari oldida oʻz nufuzini himoya qilishga tayyor emas edi. Amerika – Iroq muammosidan AQSh jamiyatining qiylanayotganini hisobga olinsa – oʻz nufuzini himoya qilish uchun oʻzining armiyalarini ishga sololmas edi. Amerika nufuzini yetarli himoya qiladigan amerikaparast mahalliy kuchlar ham yoʻq edi. Chunki Amerikaning mintaqadagi eng muhim malaylari Misr va Suriya intifoza va qoʻzgʻolon olovi ostida qolgan edi. Shuning uchun Amerikada Eronga kattaroq shaklda suyanish zarurligi toʻgʻrisida yangi va favqulodda omillar tezlik bilan oʻsib bordi. Natijada Eron xususan Suriyadagi qoʻzgʻolonni bostirish sari otildi va bu qoʻzgʻolonning Tripoli va Sayda hodisalaridan keyin Livanni ham boʻrondek qamrab olishiga yoʻl qoʻymaslik uchun oʻzining Livandagi Hizbini qoʻllab-quvvatlashini avj oldirdi. Eron oʻzining Bahrayn va Yamandagi tobelarini – bu ikki mamlakatda Britaniya ziyoniga Amerika nufuzini oʻrnatish uchun – yanada koʻproq qoʻllab-quvvatlaydigan boʻldi. Bularning barchasi qoʻzgʻolonlarni boʻgʻib tashlash uchun edi. Amerikaning mana shu yangi omillari sababli Eronning mintaqadagi toifachilik tusidagi roli gʻoyatda ulkan qoʻrqinch boʻlib qoldi. Amerikaning bu siyosati uning Eronga ochiqdan-ochiq yaqinlashishiga olib keldi. Ommaviy axborot vositalari yadroviy kelishuvdan keyin va Boing shirkati bilan tijoriy bitimlar tuzilganidan keyin Eronga Amerikadan samolyotda pullar kela boshlagani haqida yozdi. Amerika masʼullari Eron bilan muomalani osonlashtirish uchun Yevropa banklari bilan uchrashib bu banklarning Amerika jazo-choralaridan xavotirlanishlarini olib tashlashga kirishdi…”.
Keyin Amerikaning qoʻyniga Saudiya kirdi, Eron esa ayrim masalalarda, jumladan Suriya masalasida muvaffaqiyatsizlikka uchradi, Amerikaning mintaqadagi malaylari nisbatan barqarorlashdi… Bu holat Amerikani qoʻlidagi barcha vositalardan turli xil yoʻsinda foydalanishga va malaylariga turli xil rollarni taqsimlab berishga undadi. Natijada, Eronga endi barcha masalalarni koʻtarishi va avval egallab kelgan mavqeida turishi shart boʻlmay qoldi. Chunki mintaqadagi siyosiy sharoit oʻzgargandi. Mintaqada Amerikaning qarori va taʼsiri ostida boʻlgan Saudiya, Misr, Turkiya va Eron kabi yirik mintaqaviy kuchlar namoyon boʻldi… Zero, bu yangi vaziyat turli xil vosita va rollarni talab qiladi.
Shuning uchun bu tobe davlatlar oʻrtasidagi kurash ayrim masalada haqiqiy kurash boʻlsa-da, biroq juda muhim shartlarga mahkumdir. Masalan, bir-birlariga qarshi har qancha baland ovozda bayonot berib, oʻrtalarida inqiroz kelib chiqsa ham, ammo bevosita va harbiy toʻqnashuvga kirishmaslik shart qilingan. Bu bir jihatdan. Boshqa jihatdan, mintaqa davlatlari oʻrtasidagi bu kurash Amerika manfaatlariga bogʻliq boʻlib, unga salbiy taʼsir qilmasligi ham kerak. Amerika turli xil vositalarni qoʻllash va malaylariga turli rollarni taqsimlab berishga qaror qilgandan keyin tobelar oʻrtasidagi aloqalar ham tabiiy holiga qaytishi va Amerika rejasi oxiriga yetkazilishi va unga zid ish qilinmasligi kerak. Hamma oʻziga chizib berilgan yoʻl boʻylab harakat qilishi va boshqalarga berilgan rolga teskari ish qilmasligi lozim. Shu oʻrinda Eron bilan boʻlgan kurash mohiyati Abdulloh oli Saud davrida qanday ediyu, hozir qanday ekanini tushunib olamiz. Abdulloh oli Saud davrida ikki tomonga tobe davlatlar oʻrtasidagi siyosiy kurash boʻlgan, hozir esa, bitta tomonning nazorati ostida olib borilyapti. Faqatgina vosita va rollar turli xil shaklda belgilangan. Shuning uchun Eron bilan Saudiya oʻrtasidagi munosabatlarning qayta tiklanishi, shubhasiz, Amerikaning mintaqadagi rejasining tom maʼnoda amalga oshishini anglatadi. Ayniqsa, hozirda Amerika Xitoy masalasi bilan mashgʻul boʻlib, mintaqadan chiqib ketishni va oʻziga tobe davlatlarga rollarni boʻlib berishni, bu davlatlardan oʻz manfaatlarini astoydil eʼtibor bilan va unga yuk boʻlmaydigan tarzda saqlashlarini istamoqda. Bu esa, uchrashuvlar, muloqotlar va hamkorliklar qilishni hamda dushmanona siyosatni bir chetga surib qoʻyishni talab qiladi. Hizb ut-Tahrir amiri ulugʻ olim Ato ibn Xalil Abu Roshtaning 2021 yil 6 oktyabrdagi savolga javob nashrasida bunday deyilgan: “Amerika Oʻrta Sharqdan chiqib ketishga, ishlarni oʻz malaylari va taʼsiri ostidagilarga topshirishga, barcha eʼtiborini Xitoyga qaratishga tayyorlanmoqda”. Bularning barchasidan shuni tushunyapmizki, oʻzaro savdo munosabatlarning qayta tiklanishi Amerikaga xizmat qilish uchun yirik siyosiy muvofiqlashuvga muqaddima boʻlmoqda. Aftidan, ilgari voyaga yetmaganlarga qoʻllanuvchi oʻlim jazosini bekor qilinishi hamda Nimrning jazosi yengillashtirilib, qamoqdan ozod etilishi Saudiyaning Eronga yoʻllagan ochiq nomasi boʻlgan koʻrinadi.
Roya gazetasining 2021 yil 3 noyabr chorshanba kungi 363-sonidan
