Kapitalizm hukmronligi va uning insoniyat boshiga olib kelgan kulfatlari
Kapitalizm aqidasi o‘n sakkizinchi asr oxirida, Evropadagi cherkov bilan mufakkir faylasuflar o‘rtasidagi kurash oqibatida paydo bo‘ldi. O‘sha vaqtdan boshlab Evropaning ko‘p davlatlari uni qabul qildi. Qo‘zg‘olonlardan keyin Qo‘shma Shtatlar ham shu davlatlar safiga qo‘shildi. Hozirda ushbu fikrning asosiy homiysi Amerika Qo‘shma Shtatlari hisoblanadi. Bu fikr olam bo‘ylab zo‘r berib targ‘ib qilinmoqda. Dunyoning har bir chetida, Sharqdan G‘arbgacha kapitalizmning qal’alari bor. Shu bilan birga bu fikr to‘g‘rilab, o‘nglab bo‘lmaydigan darajada egri-qing‘irdir. Bugun kapitalizm insoniyat boshiga juda ko‘p falokatlar olib kelgani hech kimga sir bo‘lmay qoldi.
Kapitalizm mabdasining asosiy fikrati dinni davlatdan ajratadigan ilmoniylikdir. Bu fikrat inson qiymatini erga urib, uni fitriy bo‘lgan tadayyun g‘arizasidan mahrum qildi. Kapitalizmning ilmoniy aqidasida Yaratuvchining borligi yoki yo‘qligi bahs qilinmaydi. Endi agar Xoliq bor bo‘lsa Uning hokimiyatga yoki davlatdagi rolga yoki boshqaruvga yoki odamlarning ishlariga hech bir aloqasi yo‘q, deb ta’lim beradi. Kapitalizmning botil, fasod fikri Xoliq haqida shunday so‘z yuritadi, uning da’vosicha Allohning O‘z maxluqotlari hayotini tartibga solishga hech bir aloqasi yo‘q.
Kapitalistik mabda dinni hayotdan, shu jumladan, davlatdan ajratgach, dunyo ishlarini insonlarning o‘zlari tartibga solishlari, qonunlar insonlar tomonidan ishlab chiqilishi zarurli belgilandi. Natijada barcha ishlar-amallar sof moddiy manfaat asosiga quriladigan, kuchli kuchsizni ezadigan, boylar kambag‘allar ustidan hukmron bo‘lgan ochko‘z tuzum vujudga keldi. O‘z ochkuzligini qondirish uchun boshqa davlatlarni mustamlaka qilish kapitalistik davlatlarning tabiatidir. Masalan, kapitalizm homiysi hisoblangan AQSh turli bahonalar bilan Afg‘oniston va neftga boy Iroqqa bostirib kirdi. Afrikadagi Somali, Sudan, Mali, Kongo va Efiopiya davlatlari ham mustamlakachilar zulmidan aziyat chekmoqda. Kapitalistlar bu davlatlarning boyligini talon-taroj qilish uchun turli bahonalar bilan u erga urush ochdi yoki ichki tarafdan mahalliy nizo keltirib chiqaradi. Buning natijasida qanchadan qancha begunoh insonlar halok bo‘ldi yoki qochqinga aylandi.
Jeyms A. Lukas yozgan maqolasida qayd qilishicha, AQSh tomonidan amalga oshirilgan urushlar, harbiy to‘ntarishlar va razvedka operatsiyalarining oqibatida 37 davlatda 20 milliondan ortiq odam halok bo‘lgan va buni “urushdan keyingi davr” deb nomladi. Bu tadqiqotga Livan, Suriya, Yaman va Liviyadagi ulkan mash’um urush qurbonlari soni kiritilmagan.
Amerika Qo‘shma shtatlari Ikkinchi jahon urushidan buyon dunyo bo‘ylab urush va to‘qnashuvlarda 20 dan 30 milliongacha bo‘lgan odamlarning o‘limi uchun javobgar-mas’ul deb topildi. Izlanishlar quyidagi ko‘rinish oldi:
Afg‘oniston – 1-1,8 million kishi (12 ming to‘g‘ridan- to‘g‘ri)
Angola – 750 mingtacha kishi (1961-77 yillar)
Boliviya – 400 ming kishi kishi (1977 yillar)
Kambodja – 2,5 million kishi
Chad – 40 mingdan 200 minggacha kishi (2001-2003 yillar)
Chili – 3 ming kishi, (1970 yillar)
Xitoy – 900 ming kishi
Kolumbia – 20 ming kishi
Kuba – 4 ming kishi
Kongo – 10 million kishi, 20 yilda (Leopold genotsid)
Dominikan – 3 ming kishi
Sharqiy Timor – 200 ming kishi
Salvador – 75 ming kishi
Grenada – 277 kishi
Gvamatela – 200 ming kishi
Gaiti – 100 ming kishi
Gonduras – 400 kishi
Vengriya – 3 ming kishi
Indoneziya – 500 mingdan – 3 millongacha
Eron – 262 ming kishi (1988 y)
Iroq – 105 ming kishi, (1988 yilgacha)
Iroq – 560 ming chaqaloq, 340 ming kishi (2003 yilgacha)
Iroq – 654 ming kishi
(Isroil)-Falastin urushida – 200 ming kishi
Janubiy va Shimoli Koreya urushi – 4,5 million kishi
Laos – 240 ming kishi
Nepal – 12 ming kishi
Nikargua – 25 ming kishi
Pokiston – 3 million kishi
Panama – 4 ming kishi
Filippin – 100 ming kishi
Janubiy Amerika, Kondor operatsiyasi -13 ming kishi
Sudan – 2 million kishi
Vetnam – 3,4 million kishi
Yugoslaviya urushi – 105 ming kishi
Bundan tashqari, hozirgi og‘ir iqtisodiy inqiroz, qashshoqlik va ocharchilikdan kapitalizmning javobgar ekani inkor qilib bo‘lmas haqiqatdir. Chunki bunday og‘ir iqtisodiy sharoitda har soniyada bitta shaxs o‘lmoqda. Xalqaro Bank va Xalqaro Valyuta Fondi kapitalizmning asosiy qurollari bo‘lib, ular rivojlanayotgan davlatlar, shu jumladan islomiy va arab davlatlaridagi yomon iqtisodiy ahvoldan bevosita javobgardir.
Xalqaro oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti (FAO) jamiyatlarga xatar tug‘dirayotgan ushbu ocharchilik haqida chuqur tashvish bildirar ekan, shunday deydi: “Dunyoning turli burchaklari, xususan rivojlanayotgan yurtlardagi 820 milliondan ortiq shaxs oziq-ovqatga bo‘lgan asosiy ehtiyojlarini qondira olmayapti. Holbuki, oziq-ovqat ta’minotida keng miqyosda yordamlar ko‘rsatilayotgan bo‘lsa-da, ocharchilik va qashshoqlik hamon davom etmoqda”. Oxirgi 3 yil ichida ocharchilikdan aziyat chekayotganlar soni 10 mln kishiga ko‘paygan. Muammo oziq-ovqat resurslarining kamligida emas, qashshoqlikdagi haqiqiy muammo oziq-ovqat va boylikning xato taqsimlanganidadir. Kapitalizm ochlik muammosini muolaja qilmaydi, balki buning ziddi o‘laroq shaxslarning o‘z ehtiyojlariga javob bera olmaslik ehtimolini yanada oshiradi. Kapitalizm dunyo bo‘ylab milliardlab odamlarning xavfsizligi, baxti va farovonligini ro‘yobga chiqarish borasida muvaffaqiyatsizlikka yuz tutdi. Balki u er yuziga qashshoqlik, kasallik, urush, ochlik va vayronagarchilik olib keldi.
Kapitalizm ijtimoiy sohada ham inqirozga yuz tutdi. U o‘zining “erkinlik”ka chaqirishi bilan alg‘ov-dalg‘ovga, boshqa razolatlarga, jumladan buzuqlik, mast qiluvchi ichimliklarga mukkasidan ketish, bir jinsdagilarning bir-biriga uylanishi kabi razolatlarga sababchi bo‘ldi. Bu razolatlarni G‘arb davlatlarida ko‘rib turibmiz. Bu davlatlar bunday ishlarni ma’qullaydi, ma’qullabgina qolmay balki uchinchi dunyo davlatlari deb atalayotgan davlatchalarni bu razolatlarda o‘ziga ko‘rlarcha taqlid qilishga majburlaydi ham. Bularga oilalarning buzilishi, nikohsiz tug‘ilayotgan bolalar sonining ko‘payishi, olamning hamma joylarida qilinayotgan boshqa axloqsiz ishlar kelib qo‘shilmoqda. Masalan, bugun dunyoda har uch ayolning bittasi zo‘ravonlik qurboni bo‘lmoqda, Amerikada bir kunda uch nafar ayol o‘zlarining hozirgi yoki sobiq sheriklari qo‘lida halok bo‘lmoqda, Evropada har o‘n ayoldan bittasi jinsiy zo‘ravonlik qurboni bo‘lmoqda. Angliyada o‘tkazilgan bir tadqiqotda esa 18-34 yoshdagi ayollarning 43 %i jamoatchilik joylarida ikki jins o‘rtasidagi kamsitishlardan ozor chekishganligi aniqlangan. Sog‘liqni saqlash, uy-joy bilan ta’minlash kabi boshqa xizmatlar esa qulash va abgor holatdadir.
Bular kapitalizm mafkurasi va uning fasod, iflos fikrlari sabab bo‘lgan falokatlar va og‘ir ahvollardan bir tomchi, xolos. Bugun ushbu fasod mafkurani butun olam bo‘ylab “rivojlanish” va “taraqqiyot” degan niqob ostida yoyishga zo‘r berib harakat qilinmoqda. Uni insoniyat ko‘r-ko‘rona ergashadigan bir namunaga aylantirishga urinishmoqda.
Musulmonlar va butun bashariyat uyg‘onib, jamiyatlarda chuqur tomir otgan bu muammolar va falokatlar ortida turgan haqiqiy sababni tushunib etishlari lozim. Buni tushunib etib kapitalizmni rad etishlari va Islom bilan uning boshqaruvini o‘rnatishlari lozim. Islom butun bashariyat uchun tinchlik, adolat va xotirjamlikni kafolatlaydi. Islomdagi iqtisod nizomi qashshoqlik va ochlik muammosini umumiy islomiy nizomning ajralmas bo‘lagi sifatida echadi. Chunki iqtisod va boylikka aloqador qonunlar uylanish, oilaviy aloqa, siyosat, qiymatlar, ibodatlar, bitimlar kabi boshqa qonunlarga bog‘liqdir.
Islom qashshoqlikka qarshi kurashadi, Rosululloh sollallohu alayhi va sallam aytdilar:
“Qo‘shnisi och bo‘la turib, to‘q bo‘lgan kishi mo‘min emas”, boshqa hadisda:
“Qo‘shnisi och bo‘la turib, uni bilib, to‘q holda tong ottirgan kishi menga imon keltirmabdi” deganlar. Shuning uchun Islom jamiyatdagi ocharchilik va qashshoqlikka qarshi qattiq kurashadi hamda ularga qarshi kurashishni Allohga bo‘lgan imonning alomati deb hisoblaydi. Unga iqtisodiy muammo deb emas, balki insoniy muammo deb qaraydi. Rosululloh sollallohu alayhi va sallam qashshoqlikka barham berishni imonga bog‘ladi va Rosulullohdan keyin roshid xalifalar ham mana shu yo‘ldan yurdilar va kambag‘allikdan xoli jamiyat sari harakat qildilar.
Xulosa qilib aytganda, Islom har bir shaxsning asosiy ehtiyojlarini qondirishga kafildir. Islom er yuzida tatbiq qilinib, uning ustidan hukmronlik qilgan paytda qashshoqlikka qarshi kurashib, unga barham bergan. Chunki Islom shaxsni mehnat qilish, rizq topish va unga harakat qilishga undadi, qarindoshlarga aloqador nafaqani farz qildi. Zakot va sadaqalar hamda umumiy va davlat mulkidan kambag‘allar uchun nafaqa belgiladi.
Abdurahmon Odilov
