بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
Masolih mursala
Masolih “المصالح” lug‘atda, “مصلحة”(maslaha – foydali ish) so‘zining ko‘pligi. Mursala “المرسلة” esa, bo‘sh qo‘yib yuborilgan, bog‘langan joyidan uzilgan degan ma’noni anglatadi.
Ba’zi mujtahidlar: shariat hamma yaxshiliklarni yuzaga chiqarish, buzuq ishlarni yo‘qotishni talab qilib kelgan, ya’ni yaxshilik bo‘lsa uni shariat amalga oshishini, buzuqlik bo‘lsa, yo‘q bo‘lishini maqsad qiladi. Shar’iy asosiy maqsadlar beshta zaruriy arkonlar bo‘lib, ular quydagilardan iborat – dinni asrash, nafs(jon)ni asrash, aqlni asrash, naslni asrash va molni asrashdir. Yaxshiliklarni xos dalillar bilan farz-vojib, sunnat qilib amalga oshishiga hamda buzukliklarini makruh yoki harom qilib, unday ishlar jamiyatdan tozalanishiga dalil keltirgan. Ba’zi foydali ishlarni yuzaga chiqarish yoki ba’zi buzuq amallarni tuxtatish kerakki, ular shariatning mazkur besh maqsadlarini amalga oshirishga xizmat qilsin. Ammo ularga shar’iy nususlarda xos dalil kelmagan. Lekin mujtahid umumiy dalillar asosida ularni aqlan tushunishi mumkin. Xos dalil kelmagan shu kabi foydali ishlarni – “masolih mursala” – deb nomlashdilar.
Masolih mursala (bo‘sh qo‘yib yuborilgan foydali ish)ga bunday ta’rif berishgan: – U e’tibor berilish (vojib, sunnat) yoki bekor qilinish (harom, makruh)ga biror xos dalil (ya’ni oyat yoki hadis) orqali guvohlik berilmagan maslaha (manfaat)dir. Bu maslahani olishda – u nususda kelmaganligi bois – qiyinchilikni daf qilish maqsadidagina olinishi shart qilinadi.
Ular bir kishi birovga mol bergan bo‘lsa-yu, keyin uni isbotlashdan ojiz bo‘lsa, Rosululloh (s.a.v)ning quyidagi so‘zlariga ko‘ra, da’vo qilinayotgan kishi (ya’ni molni inkor qilayotgan kishi)dan qasam ichish talab qilinish ishini bunga misol qilib keltirishadi:
«الْبَيِّنَةُ عَلَى مَنِ الدَّعَى وَالْيَمِينُ عَلِى مَنْ أَنْكَرَ»
«Da’vogar hujjat keltirsin, inkor qiluvchi qasam ichsin» (Termiziy: Ibn Abbosdan hasan sahih, dedi. Bu Hadisga Rosululloh (s.a.v)ning ahli ilm bo‘lgan sahobalari va boshqalar amal qildilar. Buxoriy va Ibn Moja esa, Hadisni «إِنَّ الْبَيِّنَةَ عَلَى مَنِ الدَّعَى وَالْيَمِينُ عَلِى مَنْ أَنْكَرَ» muallaq (roviylarini to‘la keltirmasdan) rivoyat qilishdi). Ammo ular inkor qiluvchi kishi bilan da’vogar o‘rtasida aloqa bo‘lgan taqdirdagina inkor qiluvchi kishi qasam ichishi vojib, deyishadi. Bunday deyishlardan maqsad, nodon-muttaham kimsalar halol-pok kishilarni yolg‘on da’volar bilan mahkamaga sudramasliklaridir.
Masolih mursalaning ta’rifidan u dalil emasligi ochiq ko‘rinib turibdi. Nususga xilof o‘laroq, unga amal qilish esa, botil ishdir. Bunday qilib bo‘lmaydi. Bu fikrimizga quyidagilar dalil bo‘ladi:
1. وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ
– „Biror narsada ixtilof qilsangiz, uning hukmi Allohdadir“.[42:10]
فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ
– „Bordiyu biron narsa haqida talashib qolsangiz, u narsani Allohga va payg‘ambariga qaytaringiz “. [4-59]
الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي
– „Bugun sizlarga diningizni komil qildim, ne’matimni benuqson, to‘kis qilib berdim“. [5:3]
أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى
– „Inson bekor tashlab qo‘yilishini (tama’) umid qilurmi“. [75:36]
Har bir narsa bayon qilib berilgan. Shunday ekan, qanday qilib shariatda – e’tibor berilmagan yoki bekor tashlab qo‘yilgan narsalar ham bor – deyish mumkin.
2. Maslaha(manfaat)ni belgilab beruvchi shariat. Demak, bir narsani – aqlan -foydali, solih amal deb bilish (ya’ni masolih mursala hukmi) shariat belgilab bermagan manfaat ustiga qurilgan hukm bo‘ladi. Shuning uchun u hujjat emas.
3. Hukmni shariat belgilamagan manfaat ustiga qurish faqat aqlni hakam qilib olish, demakdir. Bu esa, mumkin emasdir.
Shuni ham aytish joizki, mujtahidlar tarafidan qabul qilingan, yuqorida aytib o‘tilgan dalillardan ishlab chiqilgan ahkomlar ham shar’iy ahkom, deb e’tibor qilinadi. Chunki ular qat’iy bo‘lmasada, dalil (“شبهة الدليل” shibhi dalil)ga asosolangan.
Turkiston
