بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
AQShdagi hodisalar va ularning xalqaro pozitsiyaga bo‘lgan ta’siri
(Uchinchi qism)
Ustoz As’ad Mansur qalamiga mansub
Koronavirus krizisi kelishi bilan Amerikaning chirik voqeligi fosh bo‘ldi. Amerika bu krizisni idora qilolmay qoldi. O‘zi unga qarshi kurashdan va o‘zining aybini yashirishdan ojiz qolib, krizis javobgarligini Xitoyga yuklashga urindi. Vaholanki, uning Xitoyda tarqalganini eshitgan paytda Amerikaning oldida ikki oy imkoniyat bor edi. Ammo u koronavirusni yashirdi, qanchalar xavfliligini, unga qarshi qanday kurashib, tadbir olishi kerakligini anglab etmadi. Oqibatda AQSh birinchi yuqishni 2020 yil fevral oyi boshida qayd etdi va o‘shandayoq epidemiya boshlandi. U mamlakatni 2020 yilning uchinchi oyi o‘rtalarida yopa boshladi. Tibbiyot sohasida ojizligi, tibbiy uskunalari etishmasligi, tibbiy uskunalarni boshqa davlatlar bilan talashishi yuzaga chiqdi, bu bilan unga bo‘lgan ishonchga putur etdi. Amerika qoqila boshladi… mamlakatni yopish bilan, iqtisodiy ziyon ko‘rdi, avvaldan boshdan kechirib kelayotgan iqtisodiy krizisi murakkablashdi. Yopilish sababli Amerika tuzatib bo‘lmaydigan moddiy ziyonga kirdi va o‘zini qutqarolmadi, koronavirus kasalligiga eng ko‘p uchragan davlatga aylandi. Chunki kasallikni yuqtirib olganlar soni bir yarim milliondan oshib ketdi. Amerikaning o‘zidagi xabarlarda bu yurtda yuqtirib olganligi aniqlanmagan millionlab insonlar mavjudligi xabar qilindi. O‘limlar soni bo‘yicha ham Amerika birinchi o‘ringa chiqdi, chunki 2020 yil 26 iyunga qadar ularning soni 126 mingdan oshdi. Bularning barchasi Amerikaning dunyoning birinchi davlati bo‘lib turishga qodir, degan ishonchni zaiflashtirmoqda, holbuki, uning har narsada birinchi bo‘lishiga va har narsada eng oz zarar ko‘rishiga ishonilar edi.
Amerikada ishsizlar soni ham mislsiz darajada ortib ketdi, 2020 yil 7 mayda ishsizlik darajasi 20 %ga yaqinlashdi. Bu 2008 yilda yurtda kuzatilgan holatdan ikki baror ko‘p, degani. Tramp bo‘lsa, epidemiyadan oldin ishsizlik darajasi 3.5 %ga tushayotgani bilan maqtangan edi. Ba’zi iqtisodchilar o‘tgan aprel oyida Amerikada 28 million ish joyining yo‘qotilganini ma’lum qilishdi. Taqqoslash uchun aytish mumkinki, 2008 yildagi global krizis AQShda 8.6 million ish o‘rnini yo‘qotishga olib kelgan. Raqamlarga qaraganda, hozirgi moliyaviy krizis taqqoslashga manba bo‘lolmay qoldi. Chunki 2020 yilgi raqamlar keskin darajada ortib ketib, uni o‘ttizinchi yillardagi depressiya raqamlariga qaytarishga to‘g‘ri kelib qoldi. Sudxo‘rlik-protsent stavkasi deyarli nolga tushib ketdi. Chunki Amerika 2008 yildagi krizisdan qutulish uchun o‘tgan yillar davomida uni 2 %dan yuqoriga ko‘targan edi. O‘shanda uni deyarli nolga tushirishga majbur bo‘lgan edi, mana o‘zi nolga tushib qoldi.
Kambag‘allik darajasi ortib ketdi, ayni darajada yashovchilar soni hatto 2020 yil 25 maygacha 43 millionga etdi va bu ellik yil muqaddamgi ko‘rsatkichdan ikki barobar ko‘p, degani. Amerikaning «NBC» kanali xabariga ko‘ra, AQShning moliyaviy bo‘lmagan korporatsiyalarining yalpi qarzi yil oxirida 6.6 trillion dollarga etdi, 2009 yil o‘rtalaridan beri bu 78 % ko‘pdir. «Moody’s» veb-sayti «koronavirus iqtisodiyotga misli ko‘rilmagan zarba bo‘ladi», deya xabar qildi. (Arabiy 24, 2020 yil 31 mart).
Bularning barchasidan ko‘rinib turibdiki, AQShdagi iqtisodiy krizis juda murakkab darajada. U 2008 yildan beri krizisdan hali boshi chiqmay turib, krizis ko‘lami tobora kengayib, jiddiy tus olmoqda, bu davlat o‘zida ulkan boyliklar mavjudligiga qaramasdan, emirilayotgan iqtisodiyotini qutqarib qola olmayapti. Muammo esa, murakkablashdi. «Obama davrida davlat qarzi 10 trilliondan 20 trillionga sakradi va hamon ko‘tarilishda davom etib, 27 trillionga etdi. Koronavirus pandemiyasini yumshatish uchun dahshatli xarajatlar sarflanayotgan bir manzarada, bu miqdor 2008 yildagi moliyaviy krizis avjiga chiqqan chorakdagi miqdordan besh barobar ko‘p ekanini anglatadi». (Al-Arab iqtisodiy xalqaro gezeta, 2020 yil 6 may). Bu taxminlar «Moody’s» agentligi hisoboti bilan mos kelmoqda. Ayni agentlikdagi katta iqtisodchi Mark Zandi bunday deydi: «Agar yoz oxirigacha AQSh kompaniyalari o‘z ishlarini tiklab olisholmasa, ipoteka qarzdorlarining 30 %igacha yoki 15 millionga yaqin oilalar qarzlarni to‘lashdan to‘xtab qolishadi va ko‘chmas mulkdan mahrum bo‘lishadi». Zandiga ko‘ra, bugungi kundagi vaziyat bundan 12 yil muqaddam, ya’ni, 2008 yildagi krizisdan ko‘ra jiddiyroq va xavfliroq. O‘shanda AQSh ipoteka bozori «portlab», global moliyaviy tanazzulga, uzoq yillik iqtisodiy turg‘unlikka sabab bo‘lgan edi. AQShning Pensilьvaniya universitetining «Uorton biznes» fakulteti professori Sьyuzan Vaxt hozirdagi ipoteka qarzining hajmi 2008 yildagidan bir muncha ko‘p ekanini ta’kidlar ekan, jumladan bunday dedi: «Uning qiymati birgina 2019 yilning o‘zida 433 milliard dollarga oshib, 9,56 trillion dollarga etdi». (Novosti).
Shu boisdan, ko‘plab rasmiylar va siyosiy mufakkirlar Amerikaning xavfga yuz tutayotganidan ogohlantirishdi. AQSh prezidenti Tramp «Koronavirus krizisi 1941 yilgi Perl-Xarbordagi Yaponiya hujumidan ham, 2011 yil 11 sentyabrdagi Jahon savdo markazi portlashidan ham xavfliroqdir va bu darajaga etishi kerak emas edi». (AG‘R, 2020 yil 7 may). AQShning sobiq Davlat kotibi Genri Kissinjer Amerikada chiqadigan «The Wall Street Journal» gazetasining 2020 yil 4 apreldagi sonida nashr qilingan maqolasida «koronavirus pandemiyasi jahon nizomini toabadga o‘zgartirib yuborishi»ni ta’kidladi. Mashhur amerikalik biznesmen Jorj Soros bunday dedi: «Koronavirus tsivilizatsiyamizga tahdid solmoqda. Bu hayotimda guvoh bo‘lganim eng katta krizisdir. Shubhasiz, bu juda yirik muammo. Koronavirus tarqalgan vaqtdan boshlab endi avvalgi holatimizga aslo qaytolmaymiz. Bu aniq narsa. Shu bilan birga, bu yagona aniq narsadir. Hamma narsa bahs-munozaraga mahkum bo‘lib qoldi. Aminmanki, bu yog‘iga kapitalizmning qanday rivojlanishi mumkinligini biladigan inson topilmaydi». (Britaniyada chiqadigan «Indepéndent» gazetasiga bergan intervьyu, 2020 yil 6 may). AQSh kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazining sobiq direktori Tom Fridman 2020 yil 6 may kuni Kongress oldida guvohlik berar ekan, «Amerika koronavirusga qarshi uzoq va mashaqqatli jangga tayyor bo‘lsin», dedi. Yana bunday dedi: «To kuchli vaktsinaga ega bo‘lgunimizga qadar nafaqat Qo‘shma Shtatlarga, balki butun dunyoga ulkan zarar etkazayotgan bunday kasallikni engish uchun hukumat ham yaxshiroq tayyor bo‘lishi kerak. Agar kutilmagan biror kor-hol bo‘lmasa, ushbu dushmanimiz virus bir necha oy yoki yillab bizni tark etmaydi. COVID-19ga qarshi urushimiz uzoq va mashaqqatli kechadi».
Yana bir muammo ham bor. Hozir AQShning birinchi muddat yoki ikkinchi muddat prezidentligida g‘olib chiqish yoki o‘z nomzodining g‘olib chiqishi ustida – qanchalar qimmat bo‘lmasin – partiyalar bo‘linyapti, qattiq harislik bilan kurashishyapti. Bu hol Trampda ham bo‘ldi. U Ukrainadan o‘zining demokrat raqibiga qarshi saylovga aralashishni talab qildi. Shuningdek, Xitoydan ham saylovga aralashib, qo‘llab-quvvatlashini talab qilib, buning muqobilida uning uyg‘ur musulmonlarga nisbatan qonunbuzarliklaridan ko‘z yumishni va’da qildi. Bundan tashqari, Amerikada prezident bilan muhim lavozimdagi shaxslar o‘rtasida ham kelishmovchiliklar ko‘paydi. Bu kelishmovchilik shundan iboratki, prezident o‘zi muhim lavozimlarga tayinlagan shaxslar bilan kelisholmay qoladi va ularni lavozimlaridan bo‘shatadi… Lavozimlaridan ayrilgan shaxslar unga hujum qilishadi, uni prezidentlikka noloyiqlikda ayblashadi. Bu kelishmovchiliklaridan yaqindagisi, Trampning sobiq Milliy xavfsizlik bo‘yicha maslahatchisi Jon Bolton o‘z rahbari Tramp haqida kitob yozib, uning kirdikorlarini ochdi. Bularning barchasi Amerikaning odamlar nazaridagi obro‘sini chilparchin qildi, ularni davlat arboblari bo‘hroniga duchor qildi.
Roya gazetasining 2020 yil 30 sentyabr chorshanba kungi 306-sonidan
