Uran koni – xalq muammosi va siyosatchilar oʻyini oʻrtasida
Qizil-Ompol uran koni Issiqkoʻl viloyatining Kok-Moynok qishlogʻi hududida joylashgan. Uran radioaktiv modda boʻlganligi sababli bu konni ishga tushirilishi xalqning xavotirga solyapti. Shu tufayli mahalliy aholi oʻtgan yildan buyon uran qazib olinishga qarshi norozilik aktsiyalarini oʻtkazib kelishmoqda. Joriy yildan boshlab bu masala siyosatchilarni ham oʻziga jalb qila boshladi.
Muammo
Darhaqiqat, uran konidan foydalanish xalq uchun muammo boʻlib hisoblanadi. Chunki, bu radioaktiv konni ishlatish juda xavfli. Mazkur uran koni dengiz sathidan 1640-3000 metr balandlikda joylashgan. Yer ostidagi uran tashqariga olib chiqilganidan soʻng radiatsiya nurlanish xavfi ortadi. Uranni qazib olishda uning qoldiqlari qoladi. Undagi radiatsiya bir necha ming yilgacha xavf yarataveradi. Uning ziyoni suv va shamol orqali tarqaladi. Kon atrofidagi togʻ suvlari qoʻshilib Chuy daryosiga quyiladi. Chuy daryosi Qozogʻiston orqali oʻtib, Oʻzbekistongacha yetib boradi. Issiqkoʻl shamolli hudud boʻlganligi sababli kondan Baliqchi tomonga doimiy shamol esib turadi. Qazib olingan hom-ashyoni togʻ-kon kombinatiga yetkazib borish ham xavflidir. Agar uran yuklangan konteynerlar halokatga uchragudek boʻlsa, buni zararsiz deb aldab ketishadi, ammo, xalq ziyon koʻrib qolaveradi. Bunday voqeaga Barskoondagi tsianid xodisasida guvoh boʻlganmiz.
Xalqaro siyosat
Xalqaro siyosatga koʻra, Qizil-Ompol konini ishga tushirilishi Rossiya mustamlakachiligiga bogʻliq. Chunki, kondan foydalanish huquqini qoʻlga kiritgan “Qirgʻizistondagi YurAziya” kompaniyasi Kanadada roʻyxatdan oʻtgan boʻlsa ham, uning 60 foizlik hissasi rossiyaliklarga, 40 foizi Qirgʻizistonga tegishli. Shu sababli, AQSh raqobatchi sifatida bu ishda Rossiya kirdikorlarini ochib tashlashdan manfaatdor. Bunga qadar ham AQSh SSSRdan qolgan uran qoldiqlari boʻyicha koʻplab ayblarni oshkor etib kelgan. Shu tufayli, Qizil-Ompol koni boʻyicha ham AQShning Qirgʻizistondagi kadrlari “fuqarolik jamiyati faollari” nomi ostida xalqning “YurAziya” faoliyatiga qarshi noroziliklarini axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlar orqali koʻtarib chiqishdi. Avvaliga ularning harakatlari hukumat trollari tarafidan hujumga uchradi. Bunga qadar, Putinning tashrifidagi muammoli masalalarni oshkor qilib yubormasligi uchun qirgʻiz hukumati 8-martda “geyparad” orqali AQSh kadrlari nufuzini sindirib tashlagan edi. Shu sababli Amerika “faollari” kon boʻyicha jar solib turishsa-da, trollar “geylarga quloq solmanglar” deb chiqishdi. Biroq, bu xalqning haqiqiy muammosi boʻlganligi sababli uran koni toʻgʻrisidagi maʼlumotlar ommaga oshkor boʻlib ketdi.
Mahalliy siyosat
Mahalliy siyosatga koʻra, muxolifatchi siyosatchilar bu masalaga populistik kayfiyatda kelib qoʻshilishdi. Ayniqsa, bunda atambayevchi siyosatchilar oldingi safda boʻlishdi. QSDP kondan foydalanishga qarshi rasmiy bayonot bilan chiqdi. Sobiq prezidentni maxfiy tarzda qoʻllab kelayotgan ayrim siyosatchilar, jamoat arboblari va madaniyat vakillari buni qoʻllab-quvatlashdi. Aslida “YurAziya” kompaniyasiga kondan foydalanish boʻyicha litsenziya 2010-yil 18-noyabrda berilgan. 2012-yili qazish ishlari boshlangan. Keyinchalik litsenziya 2020-yilning 31-dekabriga qadar uzaytirilgan. Bu ishlarni barchasi Atambayev va uning partiyasi hukumat tepasida turganida boʻlgan.
Hukumatning harakatlariga toʻxtaladigan boʻlsak, konni ishlatish xalqqa zararli ekanligiga qaramay, amaldagi rahbarlar ham sobiq oʻtmishdoshlarining jinoyatlarini davom ettirishmoqda. Aytib oʻtganimizdek, oʻtgan yilning kuz oylaridan beri bu masala boʻyicha xalq noroziliklari davom etib kelyapti. Shu sababli, 2018-yilning 31-dekabrida idoralararo ishchi guruh tuzilgan. Biroq, bu guruh –xalq noroziliklari kuchaymaguncha – “yopiqli qozon yopiqligicha qolsin” – qabilida vaziyatni yashirib kelishdi. Endi esa idoralararo komissiya tuzish orqali xalqni chalgʻitib, vaqtdan yutishga harakat qilishmoqda. Aslida hukumat va u tuzgan komissiya – avvalgilar Qumtorda qilgani kabi – “YurAziya”ga advokatlik qila boshlashgani aniq boʻlib qoldi. Shuningdek, ular xalqni alday boshlashdi. Avval, Sanoat, energetika va yer osti boyliklaridan foydalanish davlat qoʻmitasi bilan Atrof-muhitni muhofaza qilish va oʻrmon xoʻjaligi davlat agentligi uran koni xavfsiz tarzda qazilib, Qora-Boltadagi togʻ-kon kombinatida ishlatilishini xabar qilishgan edi. Xalq bilan uchrashganda esa, komissiya raisi uran konini qazishga ruxsat xali berilmaganini aytdi. Keyin esa, bosh vazir aybni sobiq hukumatga yuklab, ularga uran ishlab chiqarilishi maʼlum boʻlganini bildirdi. Demak-ki, bundan xozirgi hokimiyat ham xabardor boʻlgan.
Ha, hukumat ortga chekinib, kompaniya ishini vaqtinchalik toʻxtatganini maʼlum qildi. Lekin, bosh vazir kompaniya ishi butunlay toʻxtatiladigan boʻlsa, u bilan hisob qilish qiyin boʻlishini eslatib oʻtdi. Bu bilan kompaniya ishini davom ettirishidan manfaatdor ekanligiga ishora qildi. Eslatib oʻtamiz, qirgʻiz hukumati “Rusgidro” bilan shartnomani bekor qilginida ham shunday qiyin vaziyatga duch kelgan va uning “zahri” bugungi kunda ham toʻxtamagan.
Bu orada “Qirgʻizistondagi YurAziya” kompaniyasi matbuot anjuman oʻtkazib, faoliyatini xalq va atrof-muhitga ziyon yetkazmay olib borishini maʼlum qildi. Biroq, mustaqil ekspertlar bu soʻzlar haqiqatga mos kelmasligini taʼkidlashmoqda. Shuningdek, Qumtor masalasida ham bunday yolgʻonlarga koʻp guvoh boʻlganmiz. Bundan tashqari, kompaniya allaqachon ulkan mablagʻ sarflab qoʻyganini ham qistirib oʻtdi. Kompaniya rahbari Svetlana Meng: “Biz geologiya-qidiruv ishlarining oʻziga 271 million som sarfladik, umumiy chiqimlarimiz bundan ikki barobar koʻp”, deb, agar ishi toʻxtatilsa, daʼvosi katta boʻlishini taʼkidlab oʻtdi. Aslida, ular faqat konda tadqiqot ishlarini olib borish uchungina emas, balki ishlab chiqarib, foyda olish uchun kelishgan-da…
Oʻz haq-huquqlari uchun kurashgan odamlarga kelsak, ular qaxramonlar. Faqat, ular boshqa kuchlarga xizmat qilib qolmasliklari kerak. Masalan, mahalliy siyosatda, atambayevchilar bu masalani janub-shimol boʻlinishiga olib kelishmoqda. Chunki, bu kon shimolda joylashgan va mamlakat shimolida bunga qoʻshib koʻtarish mumkin boʻlgan boshqa muammolar ham bor. Amaldagi prezident janubdan boʻlgani sababli, janub aholisining aksari bunday muammolarni koʻtarishdan tiyilib turishipti. Prezident ham ularning ishonchidan foydalanib bunday muammolarning toʻgʻri yechimini izlamayapti. Shu tufayli bunday muammolar oxir oqibat janub-shimol boʻlinishiga borib taqaladi. Siyosatchilar esa xalq muammolariga bunday yondashuvdan oʻz manfaatlari yoʻlida foydalanib ketishadi. Shu sababli, butun mamlakat aholisi buni umumiy muammomiz va hatto Ummat muammosi deb tushunishimiz kerak. Chunki, bu uranning ziyoni Qozogʻiston va Oʻzbekistonga ham yetib boradi. Shuning uchun ham hozirgi baqirchoq demokrat siyosatchilarning boshqa siyosiy ishlarini bu muammoga aralashtirib yuborishlariga yoʻl qoʻymasligimiz zarur. Mana shunda bu quv siyosatchilar fitnalaridan qutula olamiz.
Aslida, “fuqarolik jamiyati faollari” ham, muxolifatdagilar ham, hukumatdagilar ham shu muammo uchun koʻtarilgan musulmon xalqning farzandlari. Ehtimol, ular ham shu ishlari bilan xalqqa yaxshilik qilyapmiz deb oʻylashayotgandir. Biroq, ularning har bir yaxshilikni oʻzicha tushunishadi. Ammo yaxshilik nima ekanligini ularning aqli yo nafsi belgilab bera olmaydi. Odam farzandiga nima yaxshi, nima yomon ekanligini ularning Yaratuvchisi belgilab beradi.
Shu sababli, har birimiz yaratuvchi Alloh taolo Oʻz shariati orqali bizlarga bildirgan yaxshi-yomonni ajratib olishimiz zarur. Biror muammoga duch kelganimizda uning Islomdagi yechimini oʻrganaylik. Shuning uchun ham yuqorida aytib oʻtilgan odamlarning Allohdan boshqaga bagʻishlab qilayotgan amallari uchun hech qanday savob yoʻqdir. Agar bilib turib qilishsa, faqat gunoh orttirshyapti. Agar bilmay qilishayotgan boʻlsa, shu sohadagi sharʼiy hukmlarni oʻrganmaganliklari uchun javobgar boʻlishadi.
Islom nima deydi?
Uran ham boshqa narsalar kabi odamzod foydalanishi uchun Alloh tomonidan inʼom qilingan bir neʼmatdir. Agar undan Alloh buyurigandek foydalanmasak, odamzod uchun neʼmat emas, balki falokat boʻladi.
Hozirgi kapitalistik tuzumda uran konidan foydalanish iqtisodiy muammo sifatida qaralib, mustamlakachilarning xususiy kompaniyalariga berib yuboriladi va uni odamlarga zarari hisobga olinmaydi. Zararsiz uslubla orqali ishlab chiqaramiz deyishlari – aldashdan boshqa narsa emas. Chunki, ularga foyda kelsa boʻldi, boshqa tomonini oʻylab ham koʻrishmaydi. Islomda boʻlsa, bunga iqtisodiy muammo deb emas, inson muammosi deb qaraydi. Shu sababli, uran qachonki odamlarga zararsiz boʻlsa ishlatiladi. Buni amalga oshirishda odamlarning iymoni va taqvosiga suyanadi, shuningdek, Islom davlati buni shariat asosida amalga oshiradi.
Shariatda uran koni – umumiy mulk hisoblanadi. Uning oʻzi yoki foydasidan har bir fuqaro barobar bahramand boʻlishi kerak. AESda yoqilgʻi sifatida foydalanib, ishlab chiqarilgan energiyani xalqqa bekorga yetkazib beradimi, yoki Islom davlati haybati uchun atom quroli chiqaradimi… va hokazo, xalqga uranni Islom davlati ishlatib beradi. Biroq, hozir bunday davlat yoʻq.
Islom davlati yoʻq boʻlsa ham uranni kofir davlatlari va ularning kompaniyalariga berish haromdir.
Shuningdek, siyosatchilarning bu muammodan hokimiyat uchun kurashlarida foydalanishlari harom va bu ishda ularga yordam berish ham harom.
Shu bilan birga, Islomda janub-shimol kabi boʻlinishlar ham harom.
Vaqtdan foydalanib shuni maʼlum qilamizki, ulamolar bu ishga aralashmoqchi boʻlishsa, mana shu haqiqatlarni aytishsin. Hokimiyat yoki boshqasining qoʻllab quvvatlash uchun shariyatdan yoʻl topishsa, bu fitna boʻladi. Fitnaning sharʼiy taʼrifi – haqdan chalgʻitishdir. Agar haqni ayta olishmasa, u holda sukut saqlashsin. Fojirlikdan koʻra ojizlikni tanlashsin.
Xulosa
Uran masalasi boʻyicha xalq hukumatni ushbu shariat hukmlari boʻyicha muhosaba qilib borishi kerak.
Siyosatchilar bu muammodan oʻz manfaatlari yoʻlida foydalanib qolishga harakat qilmasdan, muammoni shariat asosida, xalq manfaatlariga muvofiq xal qilinishiga yordam berishsin.
Butun xalq birlashib, fikriy-siyosiy kurash orqali Islomiy Xalifalikni tiklashga harakat qilishimiz farz. Mana shu Xalifalik nafaqat Islom Ummatini, balki butun insoniyatni mustamlakachilarning barcha zulmlaridan xalos etadi.
Abdulhakiym
