بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم
Hizb ut-Tahrir amiri olim Ato ibn Xalil Abu Roshtaning feysbuk sahifasidagi ziyoratchilarning bergan savollariga javoblaridan (fiqhiy)
Farah Farhod (فرح فرحات)ning nikohdagi botil va fosid aqd haqidagi savoliga javob
Savol:
Bismillahir Rohmanir Rohim, Assalomu alaykum va rohmatullohi va barokatuh
Qadrli amirimiz, Alloh sizni Oʻz hifzu himoyasida asrasin
Savolim quyidagicha:
Nikohning sahih boʻlish shartlari bilan (inʼiqod) yaʼni, qonuniy kuchga kirishi shartlari oʻrtasida qanday farq bor? Buni aqdga qanday taʼsiri bor, qachon uni botil qiladi va qachon fosid qiladi? Alloh sizni koʻp yaxshiliklar ila mukofotlasin va dushmanlaringiz ustidan nusrat bersin. Doim Allohning nazorati va himoyasida boʻling.
Javob:
Va alaykum assalom va rohmatullohi va barokatuh
Buni Islomda ijtimo nizomi nomli kitobda batafsil bayon qilganmiz va bunday deganmiz:
“Nikoh sharʼiy ijob va qabul bilan nikoh boʻladi. Ijob – bitim tuzuvchilardan birining birinchi boʻlib aytgan soʻzi. Qabul esa bitim tuzuvchilardan boshqa birining ikkinchi boʻlib aytgan soʻzi…
Nikoh qonuniy kuchga kirishi uchun toʻrtta shart bor:
Birinchi shart: ijob va qabul bir joyda boʻlishi, yaʼni ijob sodir boʻlgan majlisda qabul ham sodir boʻlishi. Agar bitim tuzuvchilar oʻsha joyda hozir boʻlsalar shunday boʻladi. Agar ulardan biri bir shaharda, ikkinchisi boshqa shaharda boʻlsa va biri ikkinchisiga nikohni taklif qilib xat yozsa, xatni olgan shaxs taklifni qabul qilsa, nikoh qonuniy kuchga kiradi. Lekin bu holatda xatni guvohlarga oʻqishi yoki oʻqitishi va uning iboralarini ularga eshittirishi yoki ularga “falonchi mening qoʻlimni soʻrab xat yubordi”, deb aytishi va majlisda oʻzini unga topshirganligiga ularni guvoh qilishi shart qilinadi.
Ikkinchi shart: Bitim tuzuvchilarning har biri boshqasining soʻzini eshitishi va tushunishi, bu soʻzlardan nikoh bitimini koʻzda tutayotganini bilishi kerak. Agar eshitmagani yoki tushunmagani sababli nimani koʻzda tutayotganini bilmasa, nikoh qonuniy kuchga kirmaydi. Masalan, erkak kishi ayolga “sizga turmush oʻrtogʻi boʻldim” maʼnosini anglatuvchi soʻzni frantsuz tilida aytsa, bu tilni bilmaydigan ayol oʻzi tushunmasdan turib, unga oʻrgatilgan soʻzni aytsa hamda ayol oʻzi aytgan soʻzdan koʻzlangan maqsad nikoh bitimi ekanligini bilmasa, erkak kishi uning taklifini qabul qilsa, nikoh qonuniy kuchga kirmaydi. Agar ayol oʻzi aytgan soʻzdan maqsad nikoh bitimi ekanligini bilsa, nikoh qonuniy boʻladi.
Uchinchi shart: Qabul ijobga zid kelmasligi kerak, bu hol ijobning hammasida boʻladimi yoki baʼzi oʻrinlaridami, firqi yoʻq.
Toʻrtinchi shart: Ayol muslima yoki kitobiy boʻlishi, erkak esa faqat musulmon boʻlishi kabi bitim qiluvchilardan birining boshqasi bilan turmush qurishiga shariat ruxsat bergan boʻlishi kerak.
Agar bu toʻrtta shart bitimda topilsa, nikoh qonuniy kuchga kiradi. Agar biror shart topilmasa, nikoh qonuniy kuchga kirmaydi va asos jihatidan botil boʻladi. Agar nikoh qonuniy kuchga kirsa, uning sahih nikoh boʻlishi uchun unda sahihlik shartlari topilishi kerak. Bu shartlar uchta:
Ayol nikoh bitimiga yaroqli boʻlmoqligi;
Nikoh faqat valiy bilan nikoh boʻladi. Ayol oʻzi turmushga chiqishga va boshqasini turmushga berishga, shuningdek turmushga chiqishda valiysidan boshqa kishini vakil qilishga haqqi yoʻq. Agar shunday qilsa, nikohi nikoh boʻlmaydi;
Taklif va qabul qilish chogʻida aytilgan soʻzdan murod – nikoh bitimi ekanligini tushunadigan, bitim tuzuvchilarning soʻzini eshitadigan, aqlli, balogʻatga yetgan va musulmon boʻlgan ikki guvohning ishtirok etishi.
Agar bitimda bu shartlar topilsa, nikoh sahih boʻladi. Agar biror shart topilmay qolsa, u fosid nikoh boʻladi”. Keyin ushbu kitobimizda ayni shartlarga ochiq dalillar keltirganmiz… Bundan ayon boʻladiki, agar qonuniy kuchga kirish shartlari toʻla topilmasa, aqd botil boʻladi, agar sahihlik shartlari toʻla topilmasa, aqd fosid boʻladi.
Fosid bilan botil oʻrtasidagi farq bunday: botil – Shoreʼning amriga aslidan muvofiq kelmaydi. Yaʼni uning asli man qilingan boʻladi. Yoxud biror bir shart topilmaydi-da, bu narsa feʼlning aslini buzadi. Ammo fosid unday emas. Yaʼni, fosid Shoreʼning amriga aslida muvofiq kelgan boʻladi. Lekin uning sifati aslni buzmaydi va bir vaqtning oʻzida Shoreʼning amriga xilof keladi. Shuning uchun fosid ibodatlarda boʻlmaydi. Balki ibodatlarda botillik boʻlishi mumkin. Chunki ibodatning shartlari va arkonlarini kuzatgan kishi ularning barchasi aslga bogʻlanganini koʻradi. Fosid muomalalarda boʻladi, aqdlarda ham boʻlishi mumkin. Misol uchun maloqih, yaʼni hayvonning qornidagi bolasi savdosi asosdan botildir. Chunki u aslidan qaytarilgan. Shaharlikning sahrolikka narsa sotishi esa, fosid baydir. Chunki sahrolik narx-navodan bexabar boʻladi. Bunday holatda unga bozorni koʻrib chiqish tanlovi beriladi. Ana shunda u savdoni amalga oshirishga va uni bekor qilishga haqqi boʻladi. Yana bir misol, hissadorlik shirkati asosidan botildir. Chunki u tan sherikligidan xoli, yaʼni, aslga taalluqli boʻlgan shartdan xolidir. Ammo sheriklar sharʼiy shartlarga muvofiq sheriklik qilib, ulardan biri oʻziga muayyan mablagʻ berilishini shart qilsa, bunday sheriklik fosid boʻladi. Chunki bu yerda aslda emas, balki sifatda gʻarar boʻlyapti. Chunki bu yerda sherik foydaning maʼlum miqdoriga emas, balki muayyan mablagʻga ega chiqyapti. Bu hatto shirkatga ziyon keltirishi ham mumkin. Shuning uchun foydadan maʼlum miqdorga kelishishsa, fosid bartaraf boʻladi va aqd qayta sahihga aylanadi.
Shunday qilib, ibodatlarda botil bilan fosid oʻrtasida farq yoʻq. Chunki barcha ibodatlar yo sahih boʻlib, zimmani poklaydi yoki sahih boʻlmaydi va vojib ham soqit boʻlmaydi. Namoz yo sahih boʻladi yoki botil, bundan oʻzgacha boʻlmaydi. Biroq muqobil majburiyatlarni keltirib chiqaradigan yoki savdo aqdlari kabi mulk bir joydan boshqa joyga koʻchadigan yoki boʻlmasam ijara, havola va sheriklik kabi moliyaviy aqdlardagi fosid – botildan farq qiladi.
Ammo nikohdagi botil va fosid aqdning ikkalasi ham shariatga xilofdir. Botil aqd asosdan bekor qilingan boʻlib, uning natijalari kelib chiqmaydi. Agar jimo sodir etilsa, zino hukmida boʻladi va bola jimo qilgan erkakka mansub boʻlmaydi, idda ham, mahr ham amalga oshmaydi, qudachilik mahramlari ham boʻlmaydi. Chunki u aslidan botil boʻlgan. Ammo fosid aqd esa, qonuniy kuchga kirishi shartlarida emas, balki sahihlik shartlarida shariatga zid keladi. Shuning uchun agar jimo sodir boʻlsa, yaʼni erkak ayolga qoʻshilsa, bu juftlarga gunoh boʻladi, lekin undan natija kelib chiqadi. Ammo bu fosid boʻlgan aqdda ayolga qoʻshilmagan boʻlsa, u holda, hech qanday natija kelib chiqmaydi. Endi, fosid boʻlgan aqdda erkak ayoliga qoʻshilgan holatda, yaʼni jimo holatida kelib chiqadigan natijalarga kelsak, ulardan baʼzilarini keltiramiz:
Mahr. Fosid nikohda Ayolga qoʻshilish bilan mahr vojib boʻladi. Bunga Nabiy ﷺning ushbu soʻzlari dalil:
“أَيُّمَا امْرَأَةٍ نَكَحَتْ بِغَيْرِ إِذْنِ وَلِيِّهَا فَنِكَاحُهَا بَاطِلٌ فَنِكَاحُهَا بَاطِلٌ فَنِكَاحُهَا بَاطِلٌ فَإِنْ دَخَلَ بِهَا فَلَهَا الْمَهْرُ بِمَا اسْتَحَلَّ مِنْ فَرْجِهَا…”
“Qay bir ayol valiysining iznisiz nikoh qilinsa, uning nikohi botildir, uning nikohi botildir, uning nikohi botildir. Agar erkak unga qoʻshilgan boʻlsa, farjini oʻziga (ravo koʻrgani) halol deb hisoblagani uchun mahr berishi vojibdir”. (Imom Termiziy rivoyat qilgan va hasan, degan). Ushbu hadisda Nabiy ﷺ fosid boʻlgan nikohda, yaʼni valiysining iznisiz nikoh qilinganda, mahr uchun erkakni ayolga qoʻshilgan boʻlishini shart qildilar. Shuning uchun Rosululloh ﷺ mahrni qoʻshilishga bogʻladilar. Chunki hadisda
“فَإِنْ دَخَلَ بِهَا فَلَهَا الْمَهْرُ بِمَا اسْتَحَلَّ مِنْ فَرْجِهَا”
“… Agar erkak unga qoʻshilgan boʻlsa, farjini oʻziga (ravo koʻrgani) halol deb hisoblagani uchun mahr berishi vojibdir”, deyilgan.
Agar ayolga qoʻshilgan boʻlsa, fosid nikohdan kelib chiqadigan boshqa natijalar ham bor. Lekin bu borada, masalan, idda, nasab, meros va qudachilik mahramlari… kabi fiqhiy ixtilof va tafsilotlar mavjud. Kimga bu narsa kerak boʻlsa, oʻzining gumoni gʻolib kelishiga qarab, bemalol murojaat qilaveradi.
Birodaringiz Ato ibn Xalil Abu Roshta
29 jumodul-avval 1439h
15 fevral 2018m
