بسـم الله الرحمن الرحيم
Dars berish yo‘li
Dars berishning eng to‘g‘ri yo‘li o‘qituvchi tarafidan fikriy murojaat, o‘quvchi tarafidan esa fikriy qabul qilishdir. Zero, o‘rgatish va o‘rganish quroli fikr yoki aqldir. Alloh Taolo insonga aql berib, uni boshqa maxluqotlardan mukarram va afzal qildi. Aql tufayli inson mukallaflik maqomiga ko‘tarildi.
Aql to‘rt qismdan tarkib topadi: Fikrlashga yaroqli miya, his qilish, voqe hamda voqe xususidagi sobiq ma‘lumotlar. Aql, fikr va idrokning ma‘nosi bitta. Uning ta‘rifi mana bunday: “His qiluvchi a‘zolar vositasida voqelikni miyaga ko‘chirish hamda shu voqeni tushuntirib beruvchi sobiq ma‘lumotlarning mavjudligi”, keyin esa voqe ustidan hukm chiqarishdir. Agar bu fikrni – ta‘lim sohasida bo‘lganidek, boshqalarga o‘tkazish iroda qilinsa, o‘qituvchi bu fikrni ifodalashning bir yoki ko‘proq vositalari orqali va eng avvalo til orqali o‘quvchilarga yetkazadi. Agar talabalarda bu fikrning his qilingan voqei bo‘lsa yoki qachonlardir ularda shunday yoxud shunga o‘xshash hissiyot o‘tgan bo‘lsa, uni go‘yo o‘zlari erishgan fikr sifatida qabul qilib oladilar. Agar ularda fikrning his qilingan voqei bo‘lmasa yoki his qilish mumkin bo‘lmasa, shunchaki sharh qilingan jumlalarning ma‘nosini tushunib olgan bo‘lsalar, uni fikr sifatida emas, balki ma‘lumot sifatidagina qabul qilib oladilar, xolos. Bu bilan ular fikrlovchi emas, o‘rganuvchigina bo‘lib qoladilar. Shunga ko‘ra, o‘qituvchi talabalarga fikrlar berayotgan vaqtda ularda his qilingan voqening aynan o‘zini yoki o‘xshashini yuzaga keltirishga harakat qilish bilan bu fikrlar ma‘nolarini o‘quvchilarga tushuntirishga harakat qilmog‘i lozim. Toki ular bu fikrlarni shunchaki ma‘lumotlar sifatida emas, fikrlar sifatida qabul qilsinlar. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchining voqeni his qilishiga alohida diqqat qilishi kerak. Agar voqening o‘zini ko‘rsatish imkoni bo‘lmasa, unga yaqin bir tasavvurni berish darkor. Toki ma‘lumotlar his qilingan voqening aynan o‘zi bilan yoki o‘quvchi tasavvuridagi voqe bilan birlashib, o‘quvchida fikrni vujudga keltirsin.
O‘qituvchining o‘quvchilarga berayotgan fikrlariga qaraladi:
– Agar uning avvalda o‘quvchilar his etgan voqei bo‘lsa yoki aytilayotgan paytda his qilsalar, demak, uni anglagan va fikr sifatida qabul qilgan bo‘ladilar;
– Agar o‘quvchilar avvalda his qilmagan bo‘lsalar, fikr yetkazilayotgan paytda ham his qilmasalar, balki o‘zlariga qanday yetkazilayotgan bo‘lsa o‘shanday tasavvur qilib tasdiqlayotgan bo‘lsalar va natijada go‘yo o‘zlari his qilgandek bir voqeni tasavvur etsalar hamda uni bamisoli his qilingan voqedek faraz qilsalar, bu holatda ham uni anglagan va fikr sifatida qabul qilgan bo‘ladilar.
Har ikki holatda ham muallimning ularga bergan fikri o‘zlarining fikrlariga aylanadi. Lekin agar fikrning his qilingan voqei bo‘lmasa yoki his qilishning imkoni bo‘lmasa, u holda bu fikr qabul qiluvchiga nisbatan ma‘lumotdan boshqa narsa bo‘lmay qoladi.
Inson o‘zining besh hissidan biri bilan his qilishi mumkin bo‘lgan voqe his qilingan voqedir. Voqening moddiy yoki ma‘naviy bo‘lishining farqi yo‘q. Moddiy voqega misol tariqasida ko‘rish orqali daraxtni, eshitish orqali chumchuqning ovozini, ushlash orqali matoning muloyimligini, hidlash orqali gulning bo‘yini, tatib ko‘rish orqali asalning ta‘mini his etishlarni keltirish mumkin. Ma‘naviy voqega esa shijoat, halollik, qo‘rqoqlik, xiyonat kabi tushunchalar kiradi. Inson ularni moddiy ko‘rinishlariga qarab fikran his etadi. Masalan, musulmonning dushmanga qarshi jangda – uning soni va qurol jihatidan ustun bo‘lishiga qaramasdan, sabot bilan jang qilishi shijoat ekanini, urushdan qochishi esa qo‘rqoqlik ekani anglab olinadi. Demak, moddiy yoki ma‘naviy bo‘lishidan qat‘iy nazar, his qilingan yoki his qilish mumkin bo‘lgan voqelik tafakkur jarayonidagi asosiy omildir. Usiz fikr fikr bo‘lmaydi.
Inson his qila olmaydigan jannat, do‘zax, arsh kabi g‘ayb ishlar his orqali tafakkur qilinmaydi. Ularni faqat to‘g‘riligi qat‘iy bo‘lgan xabarlar – Qur‘oni Karim va mutavotir hadis orqaligina tafakkur qilish mumkin. Ayrim odamlar mavjud deb xayol qiladigan alvasti va yerni shoxida ko‘tarib turgan ho‘kiz kabi g‘ayb ishlar bilan mashg‘ul bo‘lish esa tafakkur deyilmaydi. Chunki ularni his qilib ham bo‘lmaydi, ularning his qilinganligi qat‘iy naql ham qilinmagan. Ular xayol va xurofotdan boshqa narsa emas. Shunday bo‘lgach, o‘quvchilarni ular xususida fikrlashdan chetlatish lozim.
Eshitish yoki o‘qish orqali bo‘ladigan fikriy murojaat va fikriy qabul qilish jarayonida murojaat qiluvchi, ya‘ni o‘qituvchi yoki uslub belgilab beruvchi shaxs tafakkurning to‘rt element (unsur)idan foydalanishi shart. O‘qituvchi o‘quvchiga yozma yoki og‘zaki tarzda murojaat qilar ekan, agar o‘quvchi oldin voqeni his qilmagan bo‘lsa, unga voqelikni aniq tasvirlab berishi kerak. Toki qabul qiluvchi voqeni go‘yo o‘zi his qilgandek bilsin. Bu ish o‘quvchi voqelikni tasavvur qila olishi uchun o‘sha voqe xususidagi barcha ma‘lumotlarni keltirib berish bilan bo‘ladi.
O‘qitish yoki o‘qishda fikriy murojaat yoki fikriy qabul qilishning asosiy quroli lafz va jumlalarni, shu lafz va jumlalar dalolat qiladigan ma‘nolarni, bu ma‘nolardan kelib chiqadigan fikrlarni o‘z ichiga olgan lug‘at (til)dir. Agar o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham bu so‘zlar, jumlalar va ma‘nolarni qanday fikrga dalolat qilsa o‘shanday anglasalar, o‘qitish va o‘qish jarayonida bu qurol o‘ta faol xizmat qiladi. Shunga ko‘ra o‘qituvchi ham, uslub belgilab beruvchi shaxs ham o‘quvchilar uchun lug‘at boyligidan foydalanib, ular tushunadigan so‘zlar, jumlalar va iboralarni ishlatishlari lozim. Toki ikki taraf o‘rtasidagi o‘zaro fikr almashish oson kechsin. Biz fikr almashishdan tafakkurning to‘rt elementini o‘z ichiga olishni nazarda tutyapmiz.
Shu tariqa yozma yoki og‘zaki matnlar o‘quvchining miyasida (huddi o‘qituvchida bo‘lganidek) fikrlarga aylanib, o‘zidagi lug‘at boyligi bilan ularni ifodalashi, o‘zidagi halol, harom, to‘g‘ri, xato degan miqyoslar orqali ular bilan munosabatga kirishishi mumkin bo‘ladi.
Har qanday fikrni berish yoki qabul qilib olishning to‘g‘ri yo‘li mana shudir. Bunda fikrning mabda fikrlari kabi hayot xususidagi maxsus nuqtai nazarga bevosita aloqador bo‘lishi yoki matematika fanlari kabi bevosita aloqador bo‘lmasligi farqlanmaydi. Agar fikrlar birinchi turdan bo‘lsa, ya‘ni ularning hayot xususidagi maxsus nuqtai nazarga bevosita aloqasi bo‘lsa, boshqacharoq qilib aytganda, insonning o‘z Rabbisi, o‘zi va boshqalar bilan bo‘ladigan munosabatini tartibga soluvchi fikrlar jumlasidan bo‘lsa, uni Islomiy aqida bilan bog‘lash shart. Bu paytda o‘quvchining fikriga murojaat qilish bilan bir qatorda uning tuyg‘usiga ham murojaat qilish va o‘quvchining dunyo va oxiratdagi hayotiga bu fikrning aloqadorligini tushuntirish zarur bo‘ladi. Toki o‘quvchi bu fikrning to‘g‘riligiga qanoat hosil qilsin, u fikr uning turmush tarzini boshqarib turadigan tushunchaga aylansin. Islomiy aqida belgilab bergan maxsus nuqtai nazardan kelib chiqqan to‘g‘ri fikrlarga nisbatan unda muhabbat va qiziqish tuyg‘ularini junbishga keltirsin. Qanoat va ishonch bilan ularni ro‘yobga chiqarishga harakat qilsin. Toki, bu tushuncha hayot haqidagi nuqtai nazarga zid bo‘lgan xato fikrlarga nisbatan unda yomon ko‘rish va nafratlanish tuyg‘ularini qo‘zg‘atib, ularni rad qilish va ularga qarshi kurashishga shoshiltirsin. Zero, nuqtai nazarga aloqador fikriy matnni o‘rgatishdan maqsad uning lug‘aviy ma‘nosi bilangina cheklanish emas, balki matnni tushunib olishdir. Ya‘ni matnni – unga aloqador bo‘lgan voqelikka solib ko‘rish uchun tushunib olishdir. O‘quvchi bu voqelikka nisbatan – amal qilish yoki tark qilish bilan bo‘ladimi, hech farqsiz – shar‘an talab qilingan mavqeni egallashi uchun matnni voqelikka solib ko‘rishi kerak. O‘quvchiga bu turdagi fikrlar uning turmush tarzi Islom hukmlari bilan boshqarilishi uchun o‘qitiladi. Zero, ta‘lim fikriy dabdaba uchun berilmaydi, balki o‘zining har bir ishi va so‘zi bilan Allohning rizoligiga erishishga harakat qiladigan, aqliyasi va nafsiyasi barkamol musulmon shaxsni tarbiyalab yetishtirishga xizmat qiladi.
Agar fikrlar ikkinchi turdan bo‘lsa, ya‘ni fizika, ximiya, matematika kabi xos nuqtai nazarga bevosita aloqasi bo‘lmagan fikrlar jumlasidan bo‘lsa, ular Alloh insonga bo‘ysundirib bergan koinot bilan munosabatga kirishishga o‘quvchini tayyorlash uchun o‘rgatiladi. Alloh Taolo aytadi:
وَسَخَّرَ لَكُمْ مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا مِنْهُ
– „U O‘z tomonidan (ya‘ni O‘z xohish-irodasi bilan) sizlarga osmonlardagi va yerdagi barcha narsalarni bo‘ysundirdi“. [45:13]
Alloh Taolo yana aytadi:
وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ
– „U zot sizlar (bekamu ko‘st hayot kechirishingiz uchun) kecha va kunduzni, quyosh va oyni (bir tartibga solib) bo‘ysundirib qo‘ydi. (Barcha) yulduz-sayyoralar ham Uning amriga bo‘ysundirilgandir“. [16:12]
Demak, musulmon Islomiy shaxs sifatida aniq fanlarni ulardan foydalanish uchun, ularni Islom ummatining manfaatlariga va taqdiriy masalalariga xizmat qildirish uchun o‘rganadi. Chunki ilm faqat ilm bo‘lgani uchungina olinmaydi, balki mana shu hayotda inson o‘rgangan bilimlari va fikrlaridan Islom hukmlari asosida foydalanish uchun ta‘lim oladi. Alloh Taolo aytadi:
وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلاَ تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا
– „Va Alloh senga ato etgan mol-davlat bilan (avvalo) oxirat (obodligini) istagin va dunyodan bo‘lgan nasibangni ham unutmagin“. [28:77]
