Hizb ut-Tahrir amiri olim Ato ibn Xalil Abu Roshtaning feysbuk sahifasidagi ziyoratchilarning bergan savollariga javoblaridan (fiqhiy)
Muhammad Abu Yusufning (Mohamed Abou Youssef) tijorat mollari zakoti haqidagi savoliga javob
Savol:
Assalamu alaykum va rohmatullohi va barokatuh, ulug‘ shayximiz, menda tijorat mollari zakotiga taalluqli ba‘zi dolzarb savollar bor. Zakot berish vojib bo‘ladigan qoldiq tijorat mollarini hisoblab chiqilganidan keyin zakot beriladigan mavjud mollar qiymatini belgilab chiqish kerak bo‘ladi. Savol sotish uchun keyinroq sotib olingan, lekin yil to‘liq aylanguncha sotilmagan tovar haqidadir. Bunda ana shu tovar qaysi narx bilan baholanadi? Sarf-xarajat narxi bilanmi yoki uning bozor narxi bilanmi? Ya‘ni sotish narxi bilanmi yoki sotib olish narxi bilanmi? Agar sotib olish narxi bilan desak bu ish aniq. Agar sotish narxi bilan deydigan bo‘lsa tovar chakana narx bilan baholanadimi yoki ulgurji narx bilanmi? Tovar boshqaning, ya‘ni vakilning qo‘lida omonat saqlanayotgan bo‘lishi ham mumkin. Bunda uni zakot berilayotgan yurtdagi narx bilan baholanadimi yoki tovar turgan yurtdagi narx bilanmi? Ko‘p yillar aylansa-da kasodga uchrab sotilmay qolayotgan tovarlarda – garchi ular o‘zining bozor yoki almashinish qiymatini yo‘qotgan bo‘lsa ham – bir alohida, maxsus zakot beriladimi? Savol cho‘zilib ketgani uchun uzr so‘rayman. Alloh sizga barakot bersin.
Javob:
Va alaykum assalom va rohmatullohi va barokatuh
Puldan boshqa foyda ko‘rish maqsadida oldi-sotdi qilinadigan barcha narsa tijorat mollaridir. Masalan oziq-ovqatlar, kiyim-kechaklar, mebellar, sanoat mahsulotlari, hayvonlar, ma‘danlar, yer, binolar va boshqa oldi-sotdi qiladigan narsalar.
Tijorat uchun sotib olinadigan mollarda zakot berish vojib bo‘ladi. Samura ibn Jundubdan shunday deganligi rivoyat qilingan: “Ammo ba‘d, Rosululloh bizni sotish uchun tayyorlab qo‘ygan narsalarimizdan sadaqa chiqarishimizga buyurar edilar”. Bu hadisni Abu Dovud rivoyat qildi. Abu Zardan rivoyat qilingan hadisda esa Nabiy :
“وَفِي البَزِّ صَدَقَتُهُ”
“Kiyimning o‘z sadaqasi bor” dedilar. Bu hadisni Doruqutniy va Bayhaqiy rivoyat qildi. Bu hadisda tijorat qilinadigan kiyimlar va kiyimlik materiallar aytilmoqda. Abu Ubayd Abu Amra ibn Hamasdan u otasidan shunday deganini rivoyat qildi: “Umar ibn Xattob oldimdan o‘tayotib: Ey Hamas, molingning zakotini ber – dedi. Men: teri va o‘qdondan boshqa molim yo‘q – dedim. Shunda Umar: ularning qiymatini baholab zakotini ber – dedi”. Abdurrahmon ibn Abdulqoriydan esa shunday deganligi rivoyat qilingan: “Umar ibn Xattob zamonida Baytul molga mas‘ul bo‘lgan edim. U, qachon Ato chiqsa tojirlarning mollarini jamlab hoziriniyu g‘oyibini hisoblab chiqar, so‘ngra hoziridan hozirining ham, g‘oyibining ham zakotini olar edi”. Buni Abu Ubayd rivoyat qildi.
– Ahmad o‘zining musnadida Molik ibn Avs ibn Hadason Nasriydan, u Abu Zardan shunday deganini chiqardi: men Rosululloh ning:
“فِي الْإِبِلِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْغَنَمِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَقَرِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَزِّ صَدَقَتُهُ”
“Tuyaning o‘z sadaqasi bor. Qo‘yning o‘z sadaqasi bor. Qoramolning o‘z sadaqasi bor. Kiyimning o‘z sadaqasi bor” deganini eshitdim.
– Navaviy Muhazzab sharhi Majmu‘da quyidagilarni aytdi:
“Tijorat mollarida zakot berish vojib bo‘ladi. Bunga dalil Abu Zar rivoyat qilgan Nabiy ning ushbu so‘zlaridir:
“فِي الْإِبِلِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَقَرِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَزِّ صَدَقَتُهُ”
“Tuyaning o‘z sadaqasi bor. Qoramolning o‘z sadaqasi bor. Kiyimning o‘z sadaqasi bor”. Chunki tijorat bilan molni o‘stirish istaladi. Shuning uchun yaylovda o‘tlaydigan chorva kabi zakot tijoratga ham taalluqli bo‘ldi. Shofeiy keltirgan eski va yangi nususlar tijorat zakotini berish vojibligini quvvatlaydi. Ashobning Shofeiy mazhabi tijorat zakotini vojib deb bilishiga ittifoq qilishgani mashhurdir…”.
– Ibn Qudoma Mug‘niyda quyidagilarni aytdi:
“Ko‘pchilik ahli ilmning aytishicha tijorat mollari qiymatida zakot berish vojib bo‘ladi. Ibn Munzir bunday dedi: Ilm ahli tijorat qilinadigan mollarda – agar ularga yil aylansa – zakot berilishiga ijmo qilganlar… Biz uchun esa Abu Dovud o‘zining isnodi bilan Samura ibn Jundubdan qilgan ushbu rivoyat dalildir:
“كَانَ رَسُولُ اللهِ يَأْمُرُنَا أَنْ نُخْرِجَ الزَّكَاةَ مِمَّا نُعِدُّهُ لِلْبَيْعِ”
“Rosululloh bizga savdo uchun tayyorlab qo‘yilgan narsalardan zakot chiqarishimizni buyurar edilar”. Doruqutniy esa Abu Zarrdan shunday deganini rivoyat qildi: men Rosululloh ning:
“فِي الْإِبِلِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْغَنَمِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَزِّ صَدَقَتُهُ”
“Tuyaning o‘z sadaqasi bor. Qo‘yning o‘z sadaqasi bor. Kiyimning o‘z sadaqasi bor”, deganlarini eshitdim. Zakotning narsaning o‘zida emas, qiymatida vojib bo‘lishida ixtilof yo‘q. Amr ibn Hamasdan u esa otasidan shunday deganini rivoyat qildi: menga Umar: molingni zakotini ber – deb buyurdi. Men: o‘qdon va teridan boshqa molim yo‘q-ku – dedim. Shunda Umar: ularning qiymatini baholab, zakotlarini ber – dedi. Buni imom Ahmad va Abu Ubayd rivoyat qildi”.
– Bayhaqiy esa Sunan kubroda quyidagilarni chiqardi:
“Bizga Ahmad ibn Muhammad ibn Horis faqih xabar qildi, bizga Ali ibn Umar hofiz yetkazdi, bizga Abu Bakr Nisoburiy hadis rivoyat qildi, bizga Ahmad ibn Mansur hadis rivoyat qildi, bizga Abu Osim Muso ibn Ubaydadan hadis rivoyat qildi, menga Imron ibn Abu Anas Molik ibn Avs ibn Hadasondan shunday deganini rivoyat qildi: biz Usmon huzurida o‘tirgan edik. Shunda Abu Zar kelib qoldi. Unga: ey Abu Zar, bizga Rosululloh dan bir hadis aytib ber – deyishdi. Abu Zar: men Rosululloh ning:
“فِي الْإِبِلِ صَدَقَتُهَا وَفِي الْغَنَمِ صَدَقَتُهَا وَفِي الْبَقَرِ صَدَقَتُهَا وَفِي الْبَزِّ صَدَقَتُهُ”
“Tuyaning o‘z sadaqasi bor. Qo‘yning o‘z sadaqasi bor. Qoramolning o‘z sadaqasi bor. Kiyimning o‘z sadaqasi bor” deganlarini eshitdim – dedi”.
Shuning uchun tijorat mollarida – agar ularning qiymati oltin nisobi qiymatiga yoki kumush nisobi qiymatiga yetsa va yil aylansa – zakot vojib bo‘ladi.
Masalan tojir o‘z tijoratini nisobga yetmagan mol bilan boshlasa va yil oxirida mol nisobga yetib qolsa bu molda zakot berilmaydi. Chunki nisobga to‘liq bir yil aylangani yo‘q. To‘liq bir yil o‘tganidan keyin tojir bu molda mana shu nisob bo‘yicha zakot berishi vojib bo‘ladi.
Agar tojir o‘z tijoratini nisobdan oshib ketgan mol bilan boshlasa, masalan ming dinor bilan boshlasa va yilning oxirida tijorati o‘sib uch ming dinor qiymatida foyda keltirsa tojirning o‘sha savdosini boshlagan ming dinorning emas, uch ming dinor zakotini chiqarishi vojib bo‘ladi. Chunki uch ming bo‘lib o‘sish shu mingga tobedir. Undan kelib chiqqan foydaning yil aylanishi asl mablag‘ yil aylanishining aynan o‘zidir. Masalan uloqchalar va qo‘zilardagi kabi. Chunki ularni onalari bilan qo‘shib hisob qilinadi va zakot beriladi. Chunki ularning onalariga yil aylanishi ularga ham aylanishidir. Molning foydasida ham shunday. Chunki unga yil aylanishi shu foydani keltirgan asl molga yil aylanishi bilan o‘lchanadi. Shuning uchun yil tugagan paytda tojir o‘zining tijorat mollari qiymatini aniqlaydi. O‘zini zakot qilib berish vojib bo‘ladigan tuya, qoramol, qo‘y kabi mollarining yoki kiyim, sanoat mahsulotlari yoki yer va bino kabi o‘zini zakot qilib berish vojib bo‘lmaydigan mollarining hammasini oltin yoki kumush bilan bitta baholab chiqadi va oltin nisobi qiymatiga yoki kumush nisobi qiymatiga yetsa ulardan o‘ndan to‘rtini, “2,5%”ini zakot qilib chiqaradi. Ulardan vojib bo‘lgan zakotni muomalada yurgan pul bilan chiqaradi. Ularning zakotini ularning o‘zidan chiqarishi ham joiz. Shu oson bo‘lsa shunday qiladi. Masalan qo‘y, qoramol, kiyim bilan tijorat qiladigan kishi shunday qilishi mumkin. Zakot vojib bo‘ladigan qiymat qo‘y yoki qoramol yoki kiyim qiymati zakotidan bo‘ladi. Tojir ulardan zakot qilib pullarni chiqarishi ham yoki qo‘y, qoramol va kiyimning o‘zini chiqarishi ham mumkin. Qaysini xohlasa shuni qiladi.
Tuya, qoramol, qo‘y kabi narsaning o‘zida zakot vojib bo‘ladigan tijorat mollarida chorva zakoti emas, tijorat mollari zakoti beriladi. Chunki bu mollarga ega bo‘lishdan maqsad ularni mulk qilish emas, balki tijoratdir.
Bu shar‘iy voqelik tushunib olingan bo‘lsa savolingizga javob quyidagicha bo‘ladi:
- a) Tijorat mollari bozor narxi bilan baholanadi. Ya‘ni zakot berilish vaqti kelgan paytdagi sotilish qiymati bilan baholanadi. Chunki bu mana shu mollarning haqiqiy qiymatidir. Ular sotib olingandagi narx bilan baholanmaydi. Chunki bu narx tovarning haqiqiy narxini bildiradigan bozor narxidan kam yoki ko‘p bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bozor narxi asos bo‘ladi.
- b) Sotuvchi ulgurji savdo qiladigan bo‘lsa uning tovarlari ulgurji tovarlar narxi bilan baholanadi. Chakana savdo qilsa chakana narx bilan baholandi… Endi agar ulgurji savdo bilan chakana savdo bir-biriga aralashib ketsa ikkala savdo o‘rtasidagi nisbat olinadi va shu nisbatga asoslaniladi. Agar tovarning yarimini ulgurji savdo bilan, yarimini chakana savdo bilan sotsa tovarning yarmi ulgurji baho bilan, yarimi chakana baho bilan baholanadi va hokazo. Chunki bu tovarlar qiymati haqidagi haqiqatga yaqinroq ta‘birdir.
- v) Tovar o‘zi turgan yurtdagi bozor narxi bilan baholanadi, tojir yurtidagi narx bilan emas. Chunki tovar turgan yurtdagi bozor narxi uning haqiqiy qiymatiga yaqinroqdir.
- g) Hamma tovarlar zakot chiqariladigan paytda baholanadi. Kasod bo‘lgani ham, kasod bo‘lmagani ham. Chunki tovarlar aslida bir moldir. Shuning uchun kasod bo‘lgan tovarlar zakot chiqariladigan paytda o‘zining bozor qiymati bilan baholanadi. Bu holatda ularning qiymati kasod bo‘lishidan oldingi qiymatidan kam bo‘lishi tabiiydir. Bu har yili bo‘ladi. Chunki ular tovarlar ko‘rinishidagi puldir. Shuning uchun pulda har yili zakot vojib bo‘lganidek tovarlarda ham zakot vojib bo‘ladi.
- d) Tijorat mollaridan pul zakot qilib chiqariladi. Zakot tovarning o‘zidan bo‘lishi ham joiz. Masalan 2000 zakot chiqarish vojib bo‘lsa va bitta tovarning narxi 500 bo‘lsa zakot chiqaruvchi 4 tovarni zakot qilib chiqarishi mumkin. Bu esa kasod bo‘lgan tovarni bir munosib chiqarish bo‘lishi mumkin. Zero bunda zakot qilib chiqarilayotgan mol pul emas, tovar bo‘ladi. Natijada zakot chiqaruvchining manfaati hisobga olingan bo‘ladi.
Bu masalada men rojih ko‘radigan ra‘y mana shu. Vallohu A‘lam va Ahkam.
25 jumodus-soniy 1437h
3 aprel 2016m
