بسـم الله الرحمن الرحيم
IJTIMO SO’ZI NIMANI ANGLATADI
“Ijtimo” – kalimasi “jamlanish” (جمع) so’zidan olingan bo’lib, insonlarni jamlanishini anglatadi. Biz hayotni o’rganib chiqsak, insonlarning jamlanishlari ikki turlik bo’ladi; birinchtsi – vaqtinchalik, masalan: bozorda biror narsa sotib olish uchun yoki sotish maqsadida ikki yoki ko’proq insonning jamlanishi. Bu jamlanishdagi maqsad amalga oshishligi uchun shu ikki tomonni maqsadini manfaatli suratda amalga oshirib beradigan tartib kerak. Buni “bay” qonuni deb ataladi. Bu tartib shu tavar almashishini ro’yobga chiqarib berishi bilan o’z ishini tamomlagan bo’ladi. Yoki bir kasalni tabibga ehtiyoji tushishi bilan tabib va shu kasal o’rtasida jamlanishga va ulardagi muammoni hal qilib beradigan tartibga ehtiyoj sezaladi. Buni “ijara” qonuni deb yuritiladi. Bu tartibning ishi ham kasal davolanishi bilan nihoyasiga etadi. Demak, bu turdagi jamlanishdan yangi muammo kelib chiqmadi, bilki aloqa qanday tartibda bo’lishligiga ehtiyoj tushadi. Ikkinchi turi esa, doimiy bo’ladi, masalan bir qiz bir yigitga turmushga chiqishi bilan ular o’rtasida doimiy aloqa boshlanadi; bir uyda yashashadi, erning ota-onasi, aka-ukalari, jiyanlari va hokazolar bilan doimiy aloqada bo’lish. Endi bularni tartibga soladigan qonun kerak. Qiz ularga, yayni erining ota-onasi, aka-ukalari, jiyanlariga qanday muomila qiladi?, eriga qilgan muomilasini ularga ham farqsiz qiladimi?, yoki ularga boshqacharoq muomilada bo’ladimi?, yoki begonalardek muomilada bo’ladimi?. Ayol ko’chada yurganda shu oilani buzib yubormasligi uchun yoki ziyon etkazmasligi uchun bu ayol ko’chada qanday yurishi kerak va hokazo. Bu kabi muammolarni echib beradigan konun-qoidalarga “ijtimo nizomi” yayni jamlanishlaridagi muammolarga echim deb yuritiladi. (“ijtimo nizomi” kitobidan bu mavzuni mufassal o’rganishingiz mumkin).
SHu kabi ijtimo, iqtisod, boshqaruv, talim-tarbiya, jinoyat va jazo qonunlarning qandayligiga qarab jamiyat yahshi yoki yomon bo’ladi. Hozirgi jamiyatda shu kabi tartib-qoidalar juda buzilgan. Har bir sohani oladigan bo’lsak, uni nosog’lom ekanligi ko’rinadi. Masalan iqtisodiy sohada boyliklarning barchasi bir hovuch firibgarlarning qo’liga o’tib qolgan. Jamiyat o’ta qashshoq bo’lsada, ulardagi boyliklarining cheki yo’q darajada. Holbuki Alloh Taolo erdagi boyliklarni hamma uchun sherik qildi va bulardan mumkin qadar hamma foydalanadigan qonun-qoidalarni nozil qildi. Lekin bu firibgarlar sodda halqni aldab, qalbaki saylovlarda o’zlarini g’olib qilib ko’rsatishdi va halq nomidan qonun chiqaramiz degan “bayroq”ni ko’tarishib olib, o’z manfaatlari asosida qonunlar chiqarishdi va chiqarishmoqda. Bu hech kimga sir emas. Natijada hozir biz ko’rib turgan iqtisodiy vaziyat yuzaga keldi.
Ijtimoiy sohada ham bundan battar, oilalarni mustahkamlash asosida emas, balki oilalarni parchalash, doimo bir birlariga shubha ostida qaraydigan, urish-janjallarni keltirib chiqaradigan qonun-qoidalarni targ’ib qilishmoqda. Natijada jamiyat fasodga to’ldi. Hayvon ham kilmaydigan “jamlanish”larga qonuniy tus berilish tomon ketmoqda. Oila ham, jamiyat ham sharmandali ahvolga tushib qoldi. Maynaviy va ahloqiy ishlargina emas, balki tinchlik, hotirjamlik ham yo’qoldi.
Talim-tarbiya ham dahshatli bo’lib boryapdi. Yoshlar kelajakda mustaqil oila qurib, o’zini boshqirib ketadigan va jamiyatga qaysidir sohada o’z ulishlarini qo’shadigan olimlar etishib chiqarish uchun tarbiyalash o’rniga, ularni yoshligidanoq shahvoniy hirslari ketidan elib yuguradigan, hudbin kimsalarga aylantirish asosida programmalar ishlab chiqildi.
Boshqaruvni oladigan bo’lsak, etakchilar jamiyatni farovon bo’lishi uchun halqni boshqarish o’rniga o’zlarining bizneslarini hotirjam qilishliklari asosida ishlar olib borishdi. Halqni o’ylaydigan haqiqiy o’g’lonlarini jamiyatdan, ommadan uzqlashtirish uchun rejalar ishlab chiqishdi. Qamoq va quvg’in kabi ishlar bilan ularni og’izlarini yopishga, ommadan uzoq qilishga harakat qilishyapti. Buni terror, qo’rqituv, hiyla-nayranglar va to’hmatlar asosida amalga oshirib kelmoqdalar.
Harbiy sohada ham ahvol juda yomon. Harbiylar halq farzandlarini dushmanlarnining tajovuzidan himoya qilish asosida tashqil qilinishi va ular shu ish bo’yicha tayminlanishlari kerak edi. Lekin ularni hoin hokimlar, halqni dushmanlarning zulmlari, vahshiyliklari va qirg’inlaridan, hamda boyliklarimizni talon-taroj qilishlaridan himoya qilish asosida emas, balki hiyonatlarini bilib qolgan insonlarni qamashga, o’zlarini halqdan himoya qilishgagina yaroqlik holda tartiblashtirishdi va ularni shuning uchun etarli bo’lgan qurol-aslahalar bilan tayminlashdi.
Hullas, hayotning hamma sohasi og’ir ahvoldaligini gapirishga hojat qolmadi, bularni gapirish zerikarli, hamma juda yahshi bilib bo’ldi. Omma insonlar hozirgi tuzumga alternativ bo’lgan, jamiyatni to’g’ri tartibga soladigan tuzumga ehtiyoji bor. Bunday nizomni “ijtimo nizomi” deb bo’lmaydi, balki jamiyatdagi nizom deb yuritilishi to’g’ri bo’ladi. Bu nizomni ommaga tushunarlik qilib etkazadigan siyosiy rahbar kerak. Bu ishni albatta siyosiy partiyagina qila oladi. YAkka tartibda qilish mutlaqo noto’g’ri. Bu partiya agar shu alternativ tuzumni yahshi bilsa va uni halqqa etkazish uchun tinim bilmay harakat qilayotgan bo’lsa, u holda javobgarlik ularga quloq solmayotgan halqning o’ziga tushadi. Ammo bu tuzumni etkazishni dayvo qilayotgan partiyaning o’zi alternativ tuzumni bilmasa yoki halq tushunadigan qilib, ravon, ochiq etkazmayotgan bo’lsa, bu dunyoda ham, u dunyoda ham asosiy javobgarlik shu ishga javobgar bo’lgan shahslarga, yayni shu partiyani boshqarayotgan etakchilarga, hamda shuni bilganlarga tushadi. CHunki javobgar shahs, yayni rahbar ishlarni tartibga solishi va rejalar ishlab chiqib, dayvatchilarni yo’naltirishi kerak. Qolganlar esa shu rejani amalga oshirishda unga quloq solib, itoat qilishlari talab qilinadi. Agar ishlar o’z o’rnida bo’lmayotgan bo’lsa, unda muhosaba va amru mayruf birinchi darajaga chiqadi. SHundagina ishlar o’z yo’liga tushadi, jamiyat tozalanish va yuksalish tomon siljiy boshlaydi. Demak, ko’pchilik birga yashayotgan jamiyatning farovon bo’lishligi shu jamiyatda hukmron bo’layotgan tartib-intizom va qonun-qoidalarga bog’liq.
G’arib.
