Savol:
Axborot vositalari 2014 yil 20 fevralda Ukraina hukumatiga qarshi oppozitsiyadagi namoyishchilar bilan Kievdagi mustaqillik maydonidan chiqib ketgan xavfsizlik kuchlari o’rtasidagi yangi to’qnashuvlarda eng kamida 17 kishi halok bo’lgani va boshqa kishilar jarohat olgani haqida xabar tarqatdi. Ayni vaqtda namoyishchilar bo’shatib qo’yilgan parlament sari hamda bosh vazirlik binosi sari yo’l olishdi… Ukraina hukumati 2014 yil 19 fevral chorshanba kuni oppozitsiyadagilar nishonga olinadigan «terrorizmga qarshi kurash» operatsiyasi boshlanganini e’lon qildi, hukumat ularga «ekstremistlar» degan tamg’ani yopishtirdi. Buning oqibatida 26 kishi o’ldi. Hatto mustaqillik maydoni urush maydoniga o’xshab qoldi! Lekin 2014 yil 21 fevralda Ukraina prezidenti va oppozitsiya o’zaro kelishuv echimiga kelishib olishgani e’lon qilindi… Shundan keyin 2014 yil 22 fevralda ukrain parlamenti prezidentni mansabidan tushirish va 2014 yil 25 mayda muddatidan oldin prezidentlik saylovlari o’tkazilishini yoqlab ovoz bergani e’lon qilindi… Endi shunday savol tug’iladi: bu hodisalar oppozitsiya va hukumat o’rtasidagi mahalliy hodisalarmi? Yoki davlatlar aralashayotgan hodisalarmi, Amerika, Yevropa Ittifoqi va Rossiyaning bu hodisalarda, ularni qo’zg’ashda qo’li bormi? Bu hodisalar birinchi inqilob chog’ida bo’lganidek rus nufuzini Ukrainadan butunlay sug’urib tashlab G’arb nufuzini o’rnatish uchun bo’layotgan yana bir zarg’aldoq inqilobimi? Rossiyaning 2010 yilda bo’lganidek bunga qarshi munosabat bildirishi kutiladimi? Alloh sizni yaxshilik bilan mukofotlasin.
Javob:
Bunga javob quyidagi ishlardan aniq bo’ladi:
1 – Ukraina o’zining ustida Rossiya bilan Yevropa o’rtasidagi o’zaro kurashdan iborat uzun tarixga ega. Ukraina tarix davomida Rossiya, Usmoniy Xalifalik (ayniqsa Qrim borasida) va Polsha kabi boshqa davlatlar o’rtasida taqsimlangan edi… Birinchi jahon urushidan keyin G’arb va uning malaylari Usmoniy davlatga qarshi til biriktirishdi, natijada bu davlat tugatildi va Sovet Ittifoqi paydo bo’ldi… Ikkinchi jahon urushidan keyin esa Amerika urushda g’olib bo’lgan ittifoqchi davlatlarga boshchi bo’ldi. Shunday qilib Ukraina ustida kurashadigan davlatlar: G’arb va Sovet Ittifoqi bo’lib qoldi. Bundan oldin Sovet Ittifoqi Polsha hamda Ukrainani o’z respublikalari qatoriga qo’shib olgan edi. Ukraina Sovet Ittifoqining sobiq 15 respublikalari orasida eng muhimi bo’lib qoldi… Sovet Ittifoqi qulaganidan keyin esa Ukraina ustida kurashadigan davlatlar: Rossiya, Amerika va Yevropa Ittifoqi bo’lib qoldi. Shuning uchun bu davlatlarning har biri Ukrainaga kuchli ahamiyat beradi:
Rossiyaga kelsak: Ukraina Rossiya uchun eng ahamiyatga ega mamlakatlardan biridir. Shuning uchun Rossiya Ukrainani yo’qotadigan bo’lsa G’arb bevosita Rossiya chegaralarida bo’lib qoladi. Demak Ukraina Rossiya uchun uni Yevropa tomondan himoya qiladigan bir qalqondir. Bundan tashqari Ukraina iqtisodiy ahamiyatga ham ega. Chunki u orqali G’arbga qarata tortilgan rus gaz quvurlari o’tadi. Shunday qilib Ukraina Rossiya uchun o’ta ahamiyatga ega. Chunki undagi sanoat, qishloq xo’jalik va energetika sektorlari Rossiya bilan butunlay, chambarchas bog’langan. Qolaversa Ukraina Rossiya bilan Yevropani bir-biridan ajratib turuvchi mintaqa hamdir. Shuning uchun agar Rossiya Ukrainani yo’qotadigan bo’lsa Yevropa Rossiyaning ostonasiga kelib qoladi. Chunki Ukraina Moskvadan atigi 300 km. uzoqlikda joylashgan, xolos. Rossiyaning Ukrainaga aralashayotgani sababi mana shu. Bu erda Rossiyani Ukrainaga o’ta ahamiyat bilan qarashga majbur qilayotgan boshqa bir omil ham bor. U ham bo’lsa Sharqiy Ukraina aholisining ko’pchiligi pravoslav diniga e’tiqod qilishi va rus tilida gaplashishidir. Bu bir tomondan, boshqa tomondan esa Rossiyaning Ukrainada Qora dengiz harbiy floti bazasi bor.
Yevropa haqida aytadigan bo’lsak: Ukraina Rossiya bilan Sharqiy Yevropani ajratib turuvchi devor hisoblanadi va uning erlari orqali Yevropaga rus tabiiy gazining 80 %i o’tadi, buncha miqdordagi gaz Yevropa iste’molining to’rtdan birini tashkil qiladi. Shuning uchun demak Ukraina Yevropa uchun o’ta ahamiyatga ega. Polsha 2004 yilda Yevropa Ittifoqiga a’zo bo’lganidan keyin Ruminiya va Bolgariya ham bu ittifoqqa 2007 yilda qo’shildi. Oqibatda Ukraina Yevropa Ittifoqi davlatlariga qo’shni bo’lib qoldi va Yevropa Ittifoqi uchun katta ahamiyatga ega bo’lib qoldi. Chunki Ukraina bir tomondan Yevropa bilan Rossiya o’rtasidagi ko’prik hisoblansa, boshqa tomondan u ikkalasining o’rtasini ajratib turuvchi mintaqa hisoblanadi.
Amerika esa: Ukraina rus nufuzi mintaqasini qisqartirishga harakat qilayotgan Amerika uchun muhim hayotiy ahamiyatga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Ukraina portlari ham Atlantik Ittifoq (NATO) va uning Qora dengizga kiradigan harbiy kemalari uchun ahamiyatga ega. Qolaversa Amerikaning Ukrainadagi nufuzi Rossiya «biqini»ni tinimsiz «qonatib» turish ma’nosini anglatadi va bu nufuz Amerikaning bu mintaqadagi, ayniqsa O’rta Sharqdagi o’z loyihalariga to’sqinlikni yo’q qilish uchun ishga solib, Rossiyaga bosim o’tkazuvchi bir quroli hamdir.
2 – Amerika Ukrainaning Atlantik Ittifoqqa a’zo bo’lishidan manfaatdor bo’lsa, Yevropa Ukrainaning Yevroittifoqqa a’zo bo’lishidan manfaatdordir. Shuning uchun 2004 yildagi zarg’aldoq inqilobi ortida va 2005 yildagi saylovlar ortida G’arb turdi… Chunki Rossiya Sovet ittifoqi qulashi oqibatidagi boshboshdoqlikdan hali xalos bo’lmagan edi… Bularning barchasi natijasida G’arb zarg’aldoq inqilobi orqali o’z maqsadlariga erishishga muvaffaq bo’ldi. Chunki 2005 yilgi saylovlarda Rossiya nomzodi Yanukovichni qulatdi. Ana shundan keyin G’arbning, ayniqsa Amerikaning nomzodi Yushenko saylovlarda g’olib chiqib respublika prezidenti bo’ldi. Natijada ish G’arb nufuzi foydasiga hal bo’lib, rus nufuzi yo’qoldi.
3 – Shundan keyin hodisalar tezlasha boshladi. Bu hodisalar ortida Ukrainani NATOga va Yevropa Ittifoqiga qo’shib olish rejalari yotardi. Amerika fursatdan foydalanib qoldi. Chunki Rossiya 2005 yilgi saylovlarda Ukrainadagi o’ziga malay bo’lgan hokimiyatni yo’qotgan edi. Yevropa esa garchi Ukrainaning Yevroittifoqqa qo’shilishidan manfaatdor bo’lsa ham lekin Yevropa Ittifoqi o’ziga qo’shilgan Sharqiy Yevropa davlatlari muammolaridan hamon qiynalayotgan edi… Shunday qilib demak Amerika uchun 2005 yilgi saylovlar natijasidan foydalanib qolish uchun va o’zining malayi Viktor Yushenkoni g’alaba qozontirish uchun qulay shart-sharoit vujudga kelgan edi. Shuning uchun Amerika Yushenkoning prezidentlik davridan Ukraina bilan G’arb o’rtasidagi integratsiyani tezlatish uchun foydalandi. Yushenko Sevastopoldan rus Qora dengiz harbiy flotini rus harbiy bazasi ijara muddati 2017 yilda tugagan paytda haydab chiqarish bilan tahdid qilar edi. Yushenko Ukrainaning G’arbning Yevropa Ittifoqi va Shimoliy Atlantik Ittifoq tashkiloti kabi muassasalariga to’liq qo’shilishini istashini yashirib o’tirmas edi. Shuning uchun Kiev Yevropa Ittifoqi bilan sheriklik kelishuvi borasida muzokaralarga kirishgan va NATOga a’zo bo’lishning amaliy rejasini talab qilgan edi… Shuning uchun ham biz Amerikaning Yushenkoni hokimiyat tepasiga olib kelgan zarg’aldoq inqilobida qanday kuch sarflaganini va Ukrainaning ana shu davrda AQShning asosiy strategik sherigi bo’lib qolganini ko’rdik. Amerika Ukrainaga iqtisodiy yordamlar ko’rsatdi. Shu darajadaki hatto Ukraina Amerika yordamlari ro’yxatida «Isroil» va Misrdan keyin uchinchi o’rinda turadigan bo’ldi. Amerikaning bundan maqsadi Ukrainani iqtisodiy jihatdan Rossiyaga tayanishini butunlay uzib qo’yish edi…
4 – Bu holat Rossiyaga katta ta’sir qildi. Balki bu holat Rossiyaning jig’iga tegdi va uning manfaatlariga etkazilgan bir zarba bo’ldi. Natijada 2004 yilda Ukrainada zarg’aldoq inqilobi yuz berganidan keyin Rossiya bilan aloqalar keskinlashdi. Bunga Ukrainaning Yevropa Ittifoqiga a’zo bo’lishga va NATOga a’zo bo’lishga erishishga harakat qilishi sabab bo’ldi. Rossiya bilan aloqalarning keskinlashishiga Ukrainaning Sevastopoldagi rus Qora dengiz floti bazasiga nisbatan tutgan pozitsiyasi va tabiiy gaz borasidagi kelishmovchiliklar ham sabab bo’ldi. Lekin Rossiya 2005 yilgi saylovlar natijasida yuzaga kelgan bu holatga qarshi turishga qodir emas edi. Rossiya quyidagi ikki sababga ko’ra bunga qodir emas edi: Birinchi sabab: Rossiya hali Sovet Ittifoqi qulaganligi asoratlaridan batamom tuzalmagan edi. Ikkinchi sabab: Amerika va Yevropa u paytda hali og’ir siyosiy va iqtisodiy muammolardan qiynalmayotgan edi. Bundan tashqari bu erda ikki taraf: Amerika va Yevropa o’rtasida manfaatlar borasida katta kelishmovchilik yo’q edi. Chunki Amerika Ukrainaning NATOga a’zo bo’lishini istagan bo’lsa, Yevropa Ukrainaning o’z ittifoqiga a’zo bo’lishini istayotgan edi. Shuning uchun u paytda ikki taraf manfaatlari o’rtasida unchalik katta farq yo’q edi… Mana shu ikki omil Yevropa bilan Amerikani Rossiyadan Ukrainani uzoqlatish uchun birgalikda harakat qilishga olib keldi. Chunki u vaqtda hozirgina aytib o’tganimizdek Rossiya o’zi qiynalayotgan sharoitlarga qarshi turishga qodir emas edi.
5 – Lekin 2007 yil oxirlaridan boshlab, ayniqsa 2008 yilda sharoitlar o’zgardi. Chunki bu vaqtga kelib Amerika va Yevropa itqisodiy krizisga g’arq bo’ldi. Rossiya esa siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaysidir darajada barqarorlasha boshladi. Shuning uchun bu sharoit Rossiya uchun Ukrainadagi zarg’aldoq inqilobidan keyingi yangi boshqaruvga tazyiq o’tkazishda qo’l keladigan bir qulay fursat bo’ldi. Ayniqsa etkazib beriladigan gaz orqali iqtisodiy jihatdan tazyiq o’tkazish uchun qulay fursat bo’ldi. Chunki Rossiya Amerika va Yevropaning o’z krizislari bilan o’ralashib band bo’lib qolganidan xotirjam edi. Shuning uchun ham Rossiya Yushenko hokimiyatiga qarshi vaziyatni keskinlashtirish borasida katta kuch sarfladi. Rossiya ayniqsa Ukrainaning sharqiy mintaqalarida va o’ziga malay bo’lgan boshqa ba’zi mintaqalarida vaziyatni keskinlashtirishda katta kuch sarfladi… Bunda gaz narxlarini ko’tarib qo’yish yoki gaz etkazib berishni to’xtatib qo’yish Ukrainadagi G’arbga malay bo’lgan hukumatga ta’sir o’tkazuvchi bir qurolga aylandi. Bunga qo’shimcha o’laroq Rossiya o’zining Sharqiy Ukrainadagi malaylarini ham harakatga keltirdi. Oqibatda 2010 yilgi saylovlar vaqti kelgan paytda Ukrainadagi odamlarning ancha katta ommasi G’arbga malay hukumatning yomon ishlarini sezadigan bo’lib qoldi. Shuning uchun bu saylovlar natijasi Rossiya foydasiga bo’ldi. Chunki Yanukovich yana hokimiyatga qaytdi. Ana shundan keyin Rossiya erkin nafas ola boshladi. Chunki Yanukovich Moskva bilan energetika sohasida bir necha kelishuvlarni imzoladi, ikki mamlakat o’rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni mustahkamladi, Rossiya bilan matbuot, nashriyot, ta’lim, til va madaniyat sohalarida aloqalarni rivojlantirish yo’lini tutdi. Yanukovich tabiiy gaz narxlarini pastlatish evaziga rus Qora dengiz flotiga taalluqli yangi kelishuv bo’lishi mumkinligiga ham ishora qildi va bu keyinchalik amalga oshdi.
Shunday qilib demak ana shu saylovlar natijalari – hatto farq unchalik katta bo’lmasa ham – Rossiya foydasiga bo’ldi. Chunki bu saylovlar natijalari odamlarning Yushenkodan to’yib ketganini ko’rsatdi. Chunki birinchi tur natijalari Yushenkoning past, 5,33 % ovoz olganini, Yuliya Timoshenkoning esa 25 % atrofida ovoz olganini ko’rsatdi. Viktor Yanukovich esa saylovchilar ovozlarining 35,5 %i yaqiniga ega bo’ldi. Shundan keyin ikkitadan ko’p nomzodlar o’rtasida saylovlarning uchinchi turi o’tkazildi. Natijada Yanukovich G’arbning 46 % ovoz olgan nomzodi Yuliya Timoshenkodan 3 % farq bilan 49 % ovoz olib g’alaba qozondi. Shunday qilib Rossiya 2010 yil fevralda o’zining Ukrainadagi odami Viktor Yanukovichni hokimiyatga qaytarishga muvaffaq bo’ldi va u mamlakatning to’rtinchi prezidenti bo’ldi. Yanukovich Rossiyani kuchli qo’llab-quvvatladi. Ana shu paytdan boshlab Amerika nufuzi ortga keta boshladi va Ukraina Rossiya bilan aloqalarni normallashtirish yo’lini tutishga o’tdi.
Saylov natijalaridagi farq ozgina ekanligiga qaramay Rossiya buning ortidan ta’sirli natijalarni qo’lga kiritdi. Chunki prezident Yanukovich o’z mansabini egallaganidan ikki oy ham o’tmasdan 2010 yil 21 aprelda Xarkovda rus prezidenti Medvedev bilan uchrashdi va o’sha uchrashuvda rus Qora dengiz floti ijara muddati bitimini oldingi 2017 yilgacha bo’lgan muddat o’rniga 2042 yilgacha uzaytirishga rozilik berdi. Buning evaziga rus gazprom shirkati tabiiy gaz narxini 2009 yilda imzolangan gaz bitimining qolgan davri davomida har 1000 kubmetr uchun 100 dollarga pasaytirishga rozi bo’ldi.
6 – Yanukovich Rossiya sari tezlik bilan yo’nalishida davom etdi. Ko’rinib turibdiki Yanukovich ovozlar olishdagi 3 %dan iborat bu arzimas farqni tushunib etmagan, ya’ni bu farq G’arbning Ukrainadagi malaylari ham – Rossiya malaylari vazn-salmoqqa ega bo’lganidek – vazn-salmoqqa ega ekanligini anglatishini Yanukovich tushunib etmagan… Qolaversa Yanukovich Amerika bilan Rossiyaning olamdagi boshqa muammolar borasida o’zaro til topishib «apoq-chapoq» bo’layotganini ko’rib agar o’zi Yevropaga gap-so’z yurib qolgan savdo kelishuvi borasida orqa o’girib olsa bu «apoq-chapoqlik» Amerikaning Yevropani qo’llab-quvvatlashiga to’sqinlik qiladi, deb xayol qilgan. Tabiiyki uning bu gumoni xato bo’ldi va uni qulatdi. Chunki Amerika garchi Rossiya bilan til topishib «apoq-chapoq» bo’lgan bo’lsa-da, lekin Amerikani ayni vaqtda Ukrainada nafaqat o’z qadamini qo’yadigan joy bo’lishini, balki NATOning harbiy bazasi bo’lishi ham qiziqtiradi! Ya’ni Amerika hatto Ukrainaning Yevropa Ittifoqiga qo’shilmasligi uchun Yevropaga qarshi turgan taqdirda ham uning bu qarshiligi Rossiyaning Ukrainadagi nufuzi davom etishi uchun bo’lmaydi. Aksincha uning qarshiligi Ukraina Amerikaniki bo’lishi uchun bo’ladi! Shuning uchun agar Yanukovich siyosiy ongli bo’lganida edi buni albatta hisobga olgan bo’lardi, lekin u bunday bo’lmadi… Shunday qilib krizis boshlandi.
7 – Bu krizisning boshlanishi, so’ngra odamlarning halok bo’lganligi so’ngra o’zaro kelishuv echimiga erishilganligi so’ngra parlamentning prezidentni mansabidan olib tashlash qarori haqida bahs yuritishdan oldin Ukrainada manfaatlari bor uch davlat pozitsiyalarini aniqlab olaylik. O’shanda bu uch davlatning Ukraina hodisalarida o’ynagan roli – garchi bu rollar kuchlilikda bir-biridan farq qilsa ham – to’la ayon bo’ladi. Bu uch davlatning bu hodisalardagi roli ulardan har biri uchun qulay bo’lgan shart-sharoitlarga qarab va har birining manfaatlari taqozosiga qarab turlicha bo’ldi. Bu pozitsiyalar quyidagicha bo’ldi:
a) Rossiya: rus prezidenti Vladimir Putin 2014 yil 25 yanvardagi Yevroittifoq-Rossiya sammitida Yevropa Ittifoqini tanqid qildi. U Yevropa Ittifoqini Ukrainaga hukumatga qarshi norozilik namoyishlari bo’layotgan chog’da yuqori darajali delegatsiya yuborgani uchun tanqid qilib: «Buni siyosiy aralashuv deb baholash mumkin» dedi. Putin Bryusseldagi ana shu sammit yakunida bunday dedi: «Gretsiyadagi yoki boshqa biron davlatdagi krizis girdobida bizning tashqi ishlar vazirimiz Yevropa Ittifoqiga qarshi bo’layotgan ommaviy namoyishlarga hozir bo’lib, odamlarni biron narsa qilishga chaqirsa evropalik sheriklarimiz bunga qanday qarshi munosabat bildirishlarini tasavvur qila olaman». (Yahoo News agentligi, 2014 yil 18 yanvar). Interfaks agentligi esa rus tashqi ishlar vaziri Lavrovning quyidagi so’zlarini keltirdi: «Jon Kerri kim bilan bo’lishini tanlash, butun olam bilan bo’ladimi yoki bitta davlat bilanmi, buni tanlash Ukrainaning huquqidir, deb aytayotgan ekan Kerri – o’zining tajribasi va sog’lom hissi bilan – men bunday tashviqotni kutgan oxirgi shaxsdir». Britaniya radiosi VVS esa Ukrainadagi tartibsizliklar haqida 2014 yil 1 fevralda rus tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrovning quyidagi so’zlarini keltirdi: «ko’chalarda zo’ravonlik namoyishlariga undashning demokratiyani kuchaytirishga nima aloqasi bor?… Nega evropalik taniqli siyosatchilar bunday amaliyotlarni rag’batlantirishmoqda? Axir ular o’z vatanlarida har qanday qonunbuzarliklarni darhol qattiq jazolashar edi-ku?». Rossiya Ukrainadagi hodisalarni hukumatga qarshi «to’ntarish yasashga urinish» deb baholadi va uning tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrov Ukrainadagi qonli hodisalar borasidagi javobgarlikni ba’zi G’arb davlatlari zimmasiga yukladi. Lavrov G’arbni bu krizisda vositachi rolini o’ynamaslikka chaqirdi. (Al-Jazira, 2014 yil 19 fevral). Reyter agentligi esa rus prezidenti maslahatchisi va Ukraina bilan bo’ladigan aloqalardan mas’ul Glazevning 2014 yil 6 fevralda bergan intervyularini keltirdi. U «Amerikaning aralashuvi 1994 yilda imzolangan shartnomani buzishdir» deb ta’kidladi. Bu shartnoma bo’yicha Vashington va Moskva Ukraina suvereniteti va xavfsizligini ta’minlash, mana shu turdagi kurashlar kelib chiqqan paytda birgalikda aralashish majburiyatini olgan edi. Bu shartnoma Kiev o’zining Sovet Ittifoqi davridan qolgan yadroviy arsenalidan voz kechganidan keyin imzolangan edi. Shuning uchun bu rus mas’uli bunday dedi: «amerikaliklarning hozir Ukrainaning ichki ishlariga bir yoqlama ochiqdan-ochiq aralashishayotgani birgalikda harakat qilish kafolatlari ko’rsatilgan ana shu shartnomani ochiqdan-ochiq buzishdir». (Reyter, al-Jazira axborot agentliklaridan olib, 2014 yil 7 fevral).
b) Yevropa Ittifoqi: Polsha tashqi ishlar vaziri Radislav o’zining Yevropa Ittifoqi taklifi bilan Kievga u erdagi karizisga barham berishga urinib ko’rish uchun borajagini bildirdi. Polsha tashqi ishlar vaziri o’rinbosari Petr Serafin esa Yevropa Ittifoqi doirasida Ukraina mas’ullariga qarshi jazo choralari joriy qilinishiga kelishib olinganini bildirdi. O’z navbatida nemis kantsleri Merkel – frantsuz prezidenti Fransua Olland bilan birga o’tkazgan matbuot konferentsiyasida – «Yevropa tashqi ishlar vazirlari 2014 yil 20 fevral payshanba kuni Yevropa Ukrainada siyosiy yo’nalishni izga solishni istayotganini ko’rsatish uchun qaysi turdagi jazo choralarini joriy qilish zarurligini muhokama qilishlari kerak» dedi. Yevropa Ittifoqi Ukrainaga bu mamlakatning Yevropa bilan yaqinlashishini qo’llab-quvvatlab ikki oydan ko’proq vaqtdan beri davom etayotgan namoyishlarni to’xtatish uchun qator yordamlar ko’rsatishni va’da qildi. Bu va’da Yevroittifoqning tashqi siyosat koordinatori Ketrin Eshton Kievda prezident Yanukovich va prezidentning ketishini qattiq turib talab qilayotgan oppozitsiya etakchilari bilan o’tkazgan so’zlashuvlar chog’ida berildi.
O’z navbatida oppozitsiya etakchisi Vitaliy Klichko Yevropa Ittifoqini mamlakat boshidan kechirayotgan bu chuqur siyosiy krizisda vositachilik qilishga chaqirdi. Klichko Eshtonning Yevropa Ittifoqi oppozitsiya etakchilari bilan hukumat o’rtasida muzokaralarni yuritish uchun yuqori darajadagi vositachilarni yuborishga tayyor ekanini ta’kidlaganini qo’shimcha qildi. (Al-Jazira, 2014 yil 5 fevral). Ukraina mavzusi Germaniyaning Myunxen shahrida 2014 yil 31 yanvarda o’tkazilgan xavfsizlik sammitida ham bosh mavzu bo’ldi. Yevropa kengashi raisi Xerman Van Rompey bunday dedi: «Taklif hamon o’z kuchida turibdi, biz zamon bizning foydamizga ishlayotganini bilamiz, Ukraina kelajagi Yevropa Ittifoqiga tegishlidir». Reyter agentligi Germaniya, Polsha va Frantsiya tashqi ishlar vazirlari Ukraina prezidenti bilan so’zlashuvlar olib borishayotgani haqida xabar tarqatdi. Diplomatik manbalarga ko’ra bu vazirlar mamlakatni tark etishmagan. Bir diplomatik manba «ular hozir u bilan uchrashuv o’tkazishyapti» dedi. Bu shu vazirlar tomonidan bu mamlakatni bir oydan beri bo’rondek larzaga solayotgan krizisdan olib chiqishga bo’lgan urinishdir. (Reyterdan olindi, 2014 yil 20 fevral).
Bu to’g’rida Arseniy Yatsenyuk – u oppozitsiyaning qamoqda yotgan etakchisi va sobiq bosh vazira Yuliya Timoshenkoning ittifoqchisidir – va taniqli oppozitsiyachi, boks bo’yicha sobiq chempion Vitaliy Klichko ham Berlinda nemis kantsleri Angela Merkel bilan uchrashishdi. Klichko Germaniya va Yevropa Ittifoqining Ukrainadagi krizis echimini topishda etakchi rolni o’ynashi lozimligini aytdi. Klichko G’arbning Yanukovichga bosim o’tkazishi bilan bir qatorda Uraina xalqi uchun moliyaviy yordamlar ko’rsatilishi va Yevropa bilan bo’lgan viza tizimini bekor qilish yoki engillatish ham zarurligini ta’kidladi. U bunday yordamlarni ijobiy programma deb atadi. O’z navbatida Merkel Kievni yangi hukumat tuzishga va konstitutsiyaga tuzatish kiritishga chaqirdi. Merkel bir bayonotda «namoyishchilarni afv etish haqidagi kelishuv bir ijobiy qadam hisoblanadi, bu yo’nalishda yanada ko’proq qadamlar tashlash zarur» dedi. (Al-Jazira, 2014 yil 18 fevral).
v) Amerika: Reyter agentligi 2014 yil 7 fevral juma kuni Vashingtondan bunday xabar tarqatdi: «Amerika tashqi ishlar vazirligi mas’ulasi bilan Ukrainadagi Amerika elchisi o’rtasida bo’lib o’tgan va YouTube saytida nashr qilingan suhbat bu davlatdagi siyosiy o’zgarishga nisbatan Amerika strategiyasida bir aniq o’zgarish bo’lganini ko’rsatib turibdi». Agentlik bunday deb qo’shimcha qildi: «YouTubeda 2014 yil, 4 fevral seshanba kuni nashr qilingan so’zlashuvlar chog’ida Amerika tashqi ishlar vaziri yordamchisi Viktoriya Noland Kievdagi Amerika elchisi Jeffri Bayatga oppozitsiyaning siyosatchiga aylanib bosh etakchisi bo’lib qolgan sobiq boks chempioni Klichkoning yangi hukumat tarkibida bo’lishi zarurligiga o’zining ishonishini ma’lum qildi». Klichko Yevropada olqishlangan bo’lsa-da, ayniqsa Ukraina prezidenti va etakchilaridan biri Klichko bo’lgan oppozitsiya bilan uchrashgan Yevropa delegatsiyasi tomonidan olqishlangan bo’lsa-da, lekin Amerika tashqi ishlar vaziri yordamchisi Viktoriya Nolandga Amerika elchisi bilan qilgan suhbati chog’ida Yevropa Ittifoqining ra’yi yoqmadi va u o’zining suhbatdoshiga «Yevropa Ittifoqi jahannamga ketsin» dedi. Noland BMTning Kievdagi krizisni siyosiy yo’l bilan hal qilishda ishtirok etishini ham ko’rsatib o’tdi. Noland garchi uzr so’ragan bo’lsa-da lekin uning gaplari Amerikaning qarashlari Yevropa qarashlariga albatta muvofiq kelishi lozim emasligini ko’rsatib turibdi.
Obama ham Ukrainada yuz bergan zo’ravonlik amaliyotlarini qattiq qoralab, namoyishchilarning qurbon bo’lganligi mas’uliyatini Kievdagi hukumat zimmasiga yukladi va hukumatdan o’zni bosishini va harbiy kuchni ishga solmaslikni talab qildi. Obama masalalar tinch yo’l bilan hal etilishi lozimligini aytdi. Lekin u ayni vaqtda namoyishchilar o’z noroziliklarini tinchlik bilan davom ettirishlari kerakligini va tutishlari lozim bo’lgan yo’l zo’ravonlik emasligini tushunib etishlari zarurligini ham ta’kidladi. U bu gaplarni Oq uy Ukrainadagi vaziyatni kuzatib borayotganini bildirgan bir vaqtda aytdi. Ayni vaqtda Amerika prezidentining milliy xavfsizlik bo’yicha maslahatchilaridan biri Ben Rodsning aytishicha, Amerika idorasi tashlanishi zarur bo’lgan kelgusi qadamlar borasida, jumladan Ukrainaga qarshi jazo choralarini qo’llash borasida Yevropa Ittifoqi bilan maslahatlar yurgizmoqda. (Bavvoba Nyus Assoshieyted Pressdan oldi, 2014 yil 10 fevral).
Amerika tashqi ishlar vaziri Jon Kerri ham bunday dedi: «Bugun Yevropaning demokratik kelajagi uchun kurash bo’layotgan Ukrainadan ko’ra muhimroq joy yo’q, shuning uchun Qo’shma Shtatlar va Yevropa bu jangda Ukraina xalqi bilan elkama-elka turibdi». (Britaniya radio korporatsiyasi – Ukrainadagi tartibsizliklar – 2014 yil 1 fevral).
Bu pozitsiyalardan va bayonotlardan quyidagilar aniq ko’rinib turibdi:
Rossiya Ukrainani o’zining taqdiriy masalasi deb hisoblaydi, shuning uchun ham Rossiyaning Ukraina prezidentini iqtisodiy jihatdan qo’llab-quvvatlashda zo’r berib kuch sarflaganini ko’rib turibsiz. Chunki namoyishlar chog’ida Rossiya 17 dekabrda Ukraina bilan bir kelishuv tuzdi. Unga ko’ra Ukraina etkazib beriladigan tabiiy gaz bo’yicha har ming kubmetr uchun 400 dollardan 268 dollargacha bo’lgan 33 % skidka (chegirim)ni qo’lga kiritadigan bo’ldi. Moskva Ukraina qarzlaridan 15 milliard dollar qiymatidagisini sotib olishga ham rozi bo’ldi. (Yahoo News agentligi, 2014 yil 18 fevral). Rossiya vakili 2014 yil 21 fevral juma kuni bo’lib o’tgan prezident bilan oppozitsiya o’rtasidagi kelishuvni imzolash marosimida hozir bo’lmadi, garchi bu kelishuv Rossiyaning roziligi bilan imzolangan bo’lsa-da – chunki Yanukovich Rossiya roziligisiz biron kelishuvni tuzolmaydi – lekin uning vakili bu kelishuv imzolanishi chog’ida hozir bo’lmadi. Rossiya bu kelishuvga rozilik bergan bo’lsa-da lekin u o’zining vakilini chaqirib olishi ortidan Ukraina uchun o’zining Ukraina faqat Rossiyaniki bo’lishidan boshqa echimni ko’rmayotganligi haqida uzil-kesil tasavvur bermoqchi bo’ldi! Bu esa Rossiyaning Ukrainaga o’ta ahamiyat bilan qarashini ko’rsatib turibdi. Qolaversa bu Rossiyaning Ukrainadagi yugurdaklarni rozi qilishning bir uslubi hamdir. Chunki bu yugurdaklarga ana shu kelishuv yoqmadi.
Bu mavzuda «tarozi o’lchovi» bo’lgan Yevropa Ittifoqi haqida aytadigan bo’lsak, uning vakillari bo’zchining mokisidek qatnab ana shu kelishuvni boshqarishga va imzolanishiga bosh-qosh bo’lishdi. Ularning oppozitsiya bilan aloqalari aniq ko’rinib turibdi, hatto oppozitsiya Yevropaning yordam berishini ochiq-oshkor talab qiladigan bo’ldi. Bugina emas, balki Yanukovichning Yevropa bilan savdo kelishuvini imzolashdan bosh tortishi ham shu norozilik namoyishlariga sabab bo’ldi.
Amerikaga kelsak, uning pozitsiyasidan uning ikkala tarafni: Yevropani ham, Rossiyani ham rozi qilishga urinayotgani aniq ko’rinib turibdi: chunki Amerika Ukrainaning Yevropa Ittifoqiga kirmasligini istayapti, lekin shu vaqtning o’zida Amerika Ukrainaning Amerika boshchilik qilayotgan Atlantik Ittifoqqa a’zo bo’lishini ham istamoqda. Chunki Ukrainaning Yevropa Ittifoqiga kirmagan davlat bo’lib qolaverishi Rossiyaga yoqadi. Ayni vaqtda Ukraina Amerika qo’lidagi bir bosim o’tkazish quroli ham bo’lib qoladi. Amerika bu qurolni o’zining rejalariga, ayniqsa O’rta Sharqdagi rejalariga Rossiyaning tinimsiz yordam berishini kafolatlash uchun ishga soladi.
8 – Endi shu krizis haqida, uning qanday boshlangani haqida so’z yuritadigan bo’lsak va u G’arb Ukrainada nufuzga ega bo’lib olgan 2004-2005 yillardagi zarg’aldoq inqilobida bo’lganidek ishni G’arb foydasiga hal qilib rus nufuzini ildizi bilan sug’urib tashlaydigan yana bir zarg’aldoq inqilobimi? 2010 yildagi saylovlarda bo’lganidek rus nufuzining yana tiklanishi kutiladimi? – degan savollarga javob berishga kelsak, bu masala quyidagicha tushunib olinadi:
a) Ukrainaning Yevropa Ittifoqi bilan savdo kelishuvini Litvaning Vilnyus shahrida 21 noyabrda o’tkaziladigan sharqiy hamkorlik sammitida imzolashi qaror qilingan edi. Lekin Ukraina hukumati bu kelishuvni imzolashni rad qildi va uning o’rniga Ukraina, Yevropa Ittifoqi va Rossiya o’rtasida uchlik savdo komissiyasini tuzishni taklif qildi, bu komissiyaning vazifasi shu taraflar o’rtasidagi savdo masalalarini hal qilish bo’lishi kerak edi. Bu rad javobi Kiev ko’chalarida katta norozilik namoyishlarini keltirib chiqarishga olib keldi. Ana shundan keyin oxirgi krizis «portladi». Chunki 2013 yil 15 dekabrda Ukraina poytaxti Kievda 200.000ga yaqin odam to’plandi va ishlar keskinlashishda davom etdi…
b) Ana shundan keyin namoyishlar avj ola boshladi: mustaqillik maydoni egallab olinib chodirlar qurildi, hukumatning ba’zi qarorgohlari ham egallandi, prezidentning iste’foga chiqishi yoki uning salohiyatlarini qisqartirish to’g’risidagi, prezident salohiyatini parlamentga o’tkazib bergan 2004 yilgi konstitutsiyaga qaytish to’g’risidagi talablar yangradi, qamoqqa olinganlarni, xususan Yuliya Timoshenkoni ozod qilish to’g’risidagi talab yangradi… Shundan keyin 18, 19, 20 fevral kunlari zo’ravonlik hodisalari, odamlarning o’ldirilishi va jarohatlanishi yuz berdi. Ukraina ma’murlari 2014 yil 18 fevral chorshanba kuni oppozitsiyadagilarni ekstremistlar deb atab, ular nishonga olinadigan «terrorga qarshi» operatsiya boshlanganini e’lon qilishdi, ayni vaqtda xavfsizlik kuchlari Kievdagi norozilik namoyishlari markaziga hujum qilishni davom ettirdi, buning oqibatida 26 kishi o’ldirildi…
Hukumat favqulodda holatlar qonunini chiqarib namoyishlarni man qilgan edi, keyinchalik hukumat oppozitsiyadagilarga prezident boshqaruvi ostida bo’ladigan bosh vazir mansabini taklif qilib oppozitsiyani hokimiyatda sherik qilishga urinib ko’rdi… Shundan keyin xavfsizlik kuchlari mustaqillik maydoniga bostirib kirishga urindi, oqibatda qubonlar va jarohat olganlar bo’ldi. Bu ahvol 2014 yil 21 fevralda oppozitsiya va hukumat dialog o’tkazib muddatidan oldin saylovlar o’tkazilishi va konstitutsiyaga o’zgartirishlar kiritishni taqozo qiladigan o’zaro kelishuv echimini imzolashga erishgani e’lon qilingunga qadar davom etdi… Axborot vositalari 2014 yil 21 fevralda Ukraina oppozitsiyasining uch etakchisi prezident saroyida Yevropa Ittifoqi vositachilari hozirligida Yanukovich bilan birgalikda krizisga barham berishga oid kelishuvni imzolashgani haqida xabar tarqatdi. Muzokaralardagi Moskva vakili esa bu kelishuv imzolanishida ishtirok etmay Ukrainani tark qilib o’z mamlakatiga uchib ketdi. 2014 yil 22 fevralda esa parlament prezidentni mansabidan tushirganini va muddatidan oldin saylovlar o’tkazilishini e’lon qildi…
E’tiborni tortadigan narsa shuki, Yevropa Ittifoqi ana shu dialog uchrashuvlarini boshqargan bo’lsa-da va kelishuvlar Yevropa vositachiligi bilan imzolangan bo’lsa-da lekin shu kelishuv imzolanganidan keyin Putin bilan birinchi bo’lib bog’langan Obama bo’ldi. Chunki Amerika tashqi ishlar vazirligidagi bir katta mas’ul Obama va Putinning o’zaro telefon orqali bog’lanib, ikkalasi ham suhbat chog’ida Ukrainadagi tinchlik kelishuvini tezlik bilan ijro qilish ahamiyatini va ukrain iqtisodini barqarorlashtirishga erishish zarurligini ta’kidlashganini aytdi. O’sha Amerika mas’uli telefon orqali o’tkazilgan matbuot konferentsiyasida jurnalistlarga ikkala taraf ham erishilgan kelishuvni tezlik bilan ijro qilish zarurligi to’g’risida va barcha taraflarni zo’ravonlikdan tiyilishga undash to’g’risida, bu erda tinch yo’l bilan natijaga erishishning haqiqiy fursati borligi juda muhim ekanligi to’g’risida yakdil fikrda ekanligini bildirdi. (Al-Jazira, 2014 yil 22 fevral, ertalab soat grinvich vaqti bilan 3:03).
v) Endi bu norozilik namoyishlari 2004-2005 yillarda bo’lganidek yana bir zarg’aldoq inqilobimi? Bunga Rossiyaning 2010 yilda bo’lganidek qarshi munosabat bildirishi kutiladimi? – degan savolga kelsak bu savolga javob berish uchun hozir shart-sharoitlar 2005 va 2010 yildagidan farq qilishini hisobga olish zarur bo’ladi. Chunki endilikda bu uch tarafdan hech birining barcha tizginlarni o’z changalida ushlab qolishining va faqat o’zining foydasigagina bo’ladigan echimni paydo qilishining imkoni qolmadi. Buni tiniqroq tasavvur qilish uchun quyidagilarni yana eslatamiz:
– Zarg’aldoq inqilobi ro’y bergan vaqtda Rossiya Sovet Ittifoqi qulashi oqibatlaridan qiynalayotgan edi. Shuning uchun Rossiya siyosiy va iqtisodiy jihatdan bir yirik davlat sifatida hali barqarorlashmagan edi. Yevropa va Amerika esa ikkalasi bir bo’lib zarg’aldoq inqilobini qo’llab-quvvatladi. Chunki Amerika va Yevropa Ukrainaning Rossiya changalidan chiqib ketib, Ukrainada «tarozi pallasi» kuchli taraf: Amerika va Yevropa foydasiga og’ishidan manfaatdor edi. Amerika o’zining malayi Yushenko «tarozi pallasi»ni hech bir nizosiz Amerika foydasiga og’dirishiga to’liq ishongan edi. Shuning uchun kurash kuchli taraf bo’lgan Amerika va Yevropa bilan zaif taraf bo’lgan Rossiya o’rtasida bo’ldi. Natijada Rossiya o’ziga malay bo’lgan prezidentni qo’llab-quvvatlay olmadi. Oqibatda 2005 yilgi saylovlarda Rossiya malayi mag’lub bo’lib, Amerika odami Yushenko Ukraina prezidentiga aylandi…
– 2010 yilda esa Rossiya qaysidir darajada tuzalgan va unda maqbul siyosiy va iqtisodiy barqarorlik ko’zga tashlana boshlagan edi. Amerika va Yevropa esa iqtisodiy krizisga g’arq bo’lgan edi. Ikkalasi bu krizis sababli zo’rg’a nafas olayotgan edi. Shuning uchun Rossiya ana shu sharoitda G’arbning Ukrainadagi malayi bo’lgan hukumatni iqtisodiy muammolarga – ayniqsa gaz sohasida – g’arq qilishga muvaffaq bo’ldi. Bundan tashqari Rossiya o’zining Ukrainadagi malaylarini ham jadal ishga soldi. Shuning uchun Rossiyaning Ukrainadagi odami Yanukovich g’alaba qozondi. Garchi u 3 % farq bilan ovoz olib g’olib chiqqan bo’lsa-da lekin u Rossiya nufuzini qaysidir darajada qayta tikladi.
– Ammo hozir bu uch kuchning har biri ichki va tashqi muammolarni boshidan kechiryapti… Bundan tashqari Amerika Ukrainaning Yevropaga tobe bo’lishini istamaydi. Aksincha Amerika Ukrainaning Yevropa Ittifoqiga kirmay, o’zining nufuz markaziga aylanishini istaydi. Chunki ana shunda Amerika Rossiyani o’zining rejalarini, ayniqsa O’rta Sharqdagi rejalarini amalga oshirishda Amerika bilan hamkorlikni davom ettirishga majbur qilish uchun Ukrainadan Rossiyaga bosim o’tkazish va Rossiyani qiziqtirish quroli sifatida foydalanadigan bo’ladi. Shuning uchun Ukrainaning Yevropa Ittifoqiga qo’shilmasligi Rossiyani rozi qiladi, garchi Ukrainada eng katta ulush Rossiyaniki emas, Amerikaniki bo’lsa ham!
– Shuning uchun demak bu uch tarafdan hech biri Ukrainani butunlay o’z tomoniga tortib olishga qodir bo’lishi kutilmaydi. Loaqal yaqin kelajakda bu kutilmaydi. Aksincha o’zaro kelishib bir echimga kelishlari kutiladi. Masalan hozirgi prezidentning iste’foga chiqishi yoki chiqarilishi, muddatidan oldin prezidentlik saylovlari o’tkazilib 2004 yilgi konstitutsiyaga muvofiq salohiyatlari qisqartirilgan, o’zaro kelishilgan prezidentni hokimiyatga olib kelish yoki konstitutsiyaga o’zgartirish kiritish kabi va shunga o’xshash kapitalizm uslubidagi echimlarga, ya’ni o’rtacha, murosasoz echimga erishishlari kutiladi. Boshqacha aytganda Ukrainadagi yangi vaziyat shu uch tarafdan faqat bir tarafning foydasigagina hal bo’lishi e’timoldan uzoqdir. Shuning uchun demak Ukrainada saylanadigan har qanday prezident shu uch tarafning etagiga yopishgan bo’ladi. Loaqal yaqin kelajakda shunday bo’ladi.
– Lekin bu echim har qanday vaqtda, yangicha sharoit vujudga kelgan paytda portlashga tayyor bir bomba bo’lib qolaveradi. Yangicha sharoitda bu uch tarafdan har qaysisi Ukrainada to’la nufuzga ega bo’lib olishi mumkin. Chunki bu uch taraf kapitalizmni qabul qilgan, kapitalizm esa manfaatparastlik ustiga quriladi. Demak bu uch tarafning hech birida o’zgarmas qiymatlar yo’q, aksincha o’zgaruvchi bo’lib, bu uch tarafdan qaysinisi birlashganroq, yanada iflosroq va yanada zo’ravonroq bo’lsa o’shaning tomonida bo’ladi.
– Shuning uchun demak o’zaro kelishuv asosidagi bu echimlar hozirgi shart-sharoit uchala tarafga ham o’z hukmini o’tkazib majbur qilayotgan «tinchlantiruvchi» echimdan boshqa narsa emas. Demak sharoitlar o’zgarsa ishlar yangidan keskin tus oladi. Shuning uchun Ukrainadagi vaziyat faqat musulmonlarning Xalifalik davlati qurilsagina barqarorlashadi. Xalifalik Qrimni va uning atroflarini yana o’z boshqaruvi ostiga qaytaradi. Ana shundan keyin ishlar barqarorlashib, yaxshilik butun olam bo’ylab yoyiladi. Chunki Islom butun olamlar uchun rahmatdir. Alloh izni ila Islom boshqaruvi ostida hech kim zulmlanmaydi, hech kim och va yalang’och qolmaydi. Aksincha aziz bo’lib qoladi, xorlanmaydi, tajovuz qilinmaydi. Chunki davlatning barcha fuqarolari – musulmonlar bo’lsin, g’ayrimusulmonlar bo’lsin – shar’iy hukmlarga muvofiq haq-huquqqa ega bo’ladi, zimmalarida vojib vazifalar bo’ladi.
«Alloh O’z ishida g’olibdir, lekin odamlarning ko’plari (buni) bilmaydilar» [Yusuf 21]
22 robius-soniy 1435h
22 fevral 2014m
