Islom qashshoqlik muammosini qanday hal qiladi? (1)
Qurʼoni Karimni tadabbur qilib, suralarini varaqlab, boshdan oyoq Islomdagi iqtisod nizomi haqida soʻz yuritgan surani qidirsangiz, aslo topolmaysiz. Shuningdek, sayyidimiz Muhammad A ham bugungi kunda nomlanayotgan iqtisodiy struktura bilan bogʻliq barcha narsani oʻz ichiga oluvchi xutbalar qilmadilar, ommaviy eʼlonlar bermadilar. Balki, iqtisodiy va moliyaviy masalalarga ishora qiluvchi nususlar yigirma uch yil mobaynida koʻplab oyatlarda nozil boʻldi, talaygina hadislarda keldi.
Koʻpincha maʼlum voqeaga oid bir iqtisodiy masalaga ishora qilib oʻtildi. Bu hodisa biror turdagi qoida yoki sharʼiy hukmni istinbot qilishni talab qiladi. Masalan, kuch bilan fath qilingan xirojiy yerlar mulkchiligi xususidagi sharʼiy hukm Xaybar gʻazoti bilan bir davrda nozil boʻldi. Shunday qilib, iqtisod nizomining toʻliq suvrati Qurʼoni Karim oyatlaridan, Rosululloh Aning soʻzlaridan hamda muayyan voqealarga oid ahkomlardan kelib chiqadi. Islomdagi iqtisod nizomi uchun zarur hisoblangan toʻrtta muhim qoida bor:
Birinchi: Rizq tushunchasi va uning islomiy iqtisoddagi roli:
Islomdagi iqtisod nizomini aniq-tiniq tushunish uchun Islomdagi boylik yoki rizq tushunchasini bilish lozim. Rizq nima? Rizqni kim beradi? Islomda rizqni Alloh Taolo beradi. Yolgʻiz Alloh Subhanahugina inson umri boʻyi topishi mumkin boʻlgan boylikning miqdorini belgilaydi. Inson bu hayotda faqat Alloh Taolo belgilagan rizqni topish uchungina harakat qiladi, uni na ozaytira oladi va na koʻpaytiradi. Inson Alloh Taolo unga qancha rizq belgilaganini bilmaydi, boylikka ega boʻlish uchun mehnat qilaveradi. U boylikka ega boʻlgan paytda Alloh Taolo shu boylikni unga xoslab qoʻyganiga imon keltirishi zarur. Rizqni shunday tushunish musulmonlar zehnida mustahkam oʻrnashishi lozim va buning bir necha sababablari bor: Birinchi sabab, Islom insonlarning shunday jamiyatda yashashlarini istaydiki, bu jamiyatda boyigan, davlatmandga aylangan kishilar oʻzini xoksor tutsinlar. Chunki qachon inson rizq Alloh Taolodan, deb bilsa, undan gʻururlanish va manmanlik tuygʻusi ketadi. Ikkinchi sabab, Islom saxiy qoʻli ochiq jamiyat qurilishini istaydi. Bu kambagʻallar bilan muomala qilish uchun gʻoyat zarur. Uchinchi sabab, shunisi yaxshiki, musulmonlar oʻz mollaridan koʻngilli ravishda, davlat qonunida talab qilinganidan ham koʻra koʻproq infoq-ehson qilsinlar. Toʻrtinchi sabab, Islom davlati tugʻilgan paytda bir necha urushlarga duch keladi. Yaʼni moddiy qoʻllab-quvvatlov davlatmand kishilardan talab qilinadi.
Qurʼoni Karimda rizqning Alloh Taolo tomonidanligiga ishora qiluvchi yuzdan ortiq oyatlar bor. Masalan, Alloh Taoloning ushbu kalomi kabi:
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ
“Alloh sizlarni yaratgan, soʻngra rizq bergan, soʻngra joningizni oladigan, soʻngra sizlarga (qayta) hayot beradigan zotdir” [Rum 40]
Yana ushbu kalomi kabi:
يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ لا إِلَهَ إِلاَّ هُو
“Ey insonlar, sizlarga Alloh ato etgan son-sanoqsiz neʼmatni eslangiz! Sizlarga osmonu zamindan rizqu-roʻz beradigan Allohdan oʻzga bironta yaratguvchi bormi?! Hech bir iloh yoʻq, magar Uning Oʻzigina bordir!” [Fotir 3]
Demak, asli islomiy aqida boʻyicha, musulmon hayotda insonning topadigan rizqi faqat Alloh Subhanahudan, Undan boshqa hech kimdan emas, deya eʼtiqod qiladi. Shuning uchun bu musulmondan Alloh Taoloning amri orqali boyliklaridan ehson qilish talab qilinsa, hech ikkilanmay boʻysunadi. Darhaqiqat, Qurʼoni Karim kofirlarning miskinlarni toʻydirishdan boʻyin tovlashlariga rizq tushunchasini rad etishgani sabab boʻlganini bayon qildi. Chunki ular topgan-orttirgan boyliklari Alloh Taolo bergan rizq ekanini, bunga ularning istaklari ham, harakatlari ham taʼsir qilmaganini qabul qilishmagan
وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ
“Qachon ularga: “Alloh sizlarga rizq qilib bergan narsalardan infoq-ehson qilinglar”, deyilsa, kofir boʻlgan kimsalar imon keltirgan zotlarga (istehzo bilan): “Agar Alloh xohlasa Oʻzi taomlantirib oladigan kishilarga bizlar taom berurmizmi? Sizlar hech shak-shubhasiz ochiq zalolatdadirsizlar”, derlar” [Yasin 47]
Binobarin, Islomdagi rizq tushunchasining oʻzi, musulmonga Alloh Taoloning buyrugʻiga boʻysungan holda infoq-ehson qilishiga turtki beradi hamda iqtisodiy va moliyaviy nizomlarni qoʻllab-quvvatlash uchun oliy, yuksak qadriyatlarga asos qoʻyadi.
Kapitalistik mabda muqarrar halokat sari ketmoqda.
Ammo Qurʼoni Karim ilgʻor va zarur boʻlgan hamda iqtisodiy nizomni qoʻllaydigan qadriyatlarni keng bayon qilgan. Shuningdek, u Makka jamiyati yashagan buzuq tuzumni fosh etgan. Fajr surasida kelganidek, bu buzuq holat Makkadagi iqtisodiy nizomda yaqqol koʻrinar edi:
كَلاَّ بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ * وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ * وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَمًّا * وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا
“Yoʻq, (sizlar gumon qilganlaringizdek izzat-ikrom boylik bilan, xor-zor qilish — kambagʻallik bilan boʻlmas)! Yoʻq, sizlar yetimni izzat-ikrom qilmassizlar! Miskin-bechoraga taom berishga ham bir-birlaringni targʻib qilmassizlar! Merosni esa (oʻzlaringizning ulushingizga oʻzgalarnikini ham) qoʻshib yeyish bilan yeyaverursizlar! Yana mol-dunyoni qattiq muhabbat bilan yaxshi koʻrursizlar!” [Fajr 17-20]
Bu shuni anglatadiki, Islom ilgʻor jamiyat va tuzumlarni bino qilishga harakat qiladi, bu jamiyatning ochkoʻz boʻlishiga yoki miskin va yetimlarni koʻrmaganga olib ketishiga yoxud boylikning faqat pul toʻplashdan oʻzga tashvishi boʻlmagan dunyoparast kimsalar qoʻlida yigʻilib qolishiga yoʻl qoʻymaydi.
Islom boshidanoq foyda-sudxoʻrlik taqiqlangan iqtisodiy tuzumga asos soldi. Sudxoʻrlikning haromligi haqidagi ahkomlar mukammal nozil boʻlgunga qadar, Qurʼoni Karim sudxoʻrlik muomalasi boylik orttirishning nomaqbul vositasi ekaniga diqqatni qaratdi. Sudxoʻrlik bir shaxsning davlatini boshqalar davlati hisobiga orttirishdan iboratligini bayon qildi. Sudxoʻrlik oʻzi aslida, molni shunday yoʻl bilan oʻstirishga olib boradiki, unda ishlab chiqarishdagi oʻsish boʻlmaydi. Qurʼoni Karim bunday muomalani yomonladi, sadaqa qilish va muhtojlarga yordam berishni maqtadi:
أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآَيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ * فَآَتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَمَا آَتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَاْ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُواْ عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آَتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ
“Axir ular Alloh Oʻzi xohlagan kishining rizqini keng qilishini va (Oʻzi xohlagan kishining rizqini) tang qilishini bilmadilarmi?! Albatta bunda imon keltiradigan qavm uchun oyat-ibratlar bordir. Bas qarindosh-urugʻga, miskin va musofirga (xayru-ehson qilish bilan) haqlarini ato eting! Alloh yuzini istaydigan kishilar uchun mana shu eng yaxshi (ishdir). Ana oʻshalar najot topguvchidirlar. Sizlar odamlarning mollari ichida ziyoda boʻlib (qaytishi) uchun bergan sudxoʻrlikdan iborat boʻlgan pul-mollaringiz (yaʼni sovgʻa-salomlaringiz) Alloh nazdida ziyoda (savob) olishingizga sabab boʻlmas. Allohning yuzini — roziligini istab ato etgan zakotdan iborat boʻlgan narsalaringiz, bas ana oʻsha (zakot berguvchi kishilar ajru-savoblarini) bir necha barobar qilib olguvchilardir” [Rum 37-39]
Alloh Taolo sudxoʻrlik oʻrniga, birovlarga yordam berish va qoʻllab-quvvatlash uchun qarzi hasana bergan kishilarga, bu ishlari evaziga bir necha hissa qilib savob ato etishni vaʼda qildi:
مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ
“Allohga qarzi hasana (ixtiyoriy qarz, yaʼni Uning yoʻlida xayru saxovat) beradigan kim bor? Bas, U oʻsha (kishi)ga bir necha hissa qilib qaytarur va uning uchun ulugʻ ajr-mukofot bordir” [Hadid 11]
Ikkinchi: Resurslar moʻl-koʻlligi:
Kapitalistik mabdaning “resurslar taqchilligi” qoidasidan farqli oʻlaroq, Islom “resurslar moʻl-koʻlligi” qoidasini taʼkidlaydi. Darhaqiqat, Alloh Taoloning resurslarni moʻl-koʻl qilib yaratgani, ulardan insonlar uchun manfaat hosil qilgani Qurʼoni Karimning juda koʻp yerlarida takrorlandi. Olamdagi asosiy resurslarning taqchil emasligini, Alloh Taolo ularni barcha insonlar foydalanishi uchun yetarligidan ham koʻp miqdorda yaratganini bayon qildi. Buning davomida, ayni resurslardan odamlar manfaat topsinlar va yaxshi yoʻllarda foydalansinlar deya ularni bizga rizq qilib berganini zikr qildi:
وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ * وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ * وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ * وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ
“U (Alloh) sizlar uchun issiq kiyim va (turli) manfaatlar boʻlsin, deb chorva mollarini ham yaratdiki, sizning taom-ozuqalaringiz shulardan boʻlur. Yana sizlar uchun ular kechqurun oʻtloqdan qaytayotgan va tongda oʻtloqqa ketayotgan paytida bir chiroy-fayz boʻlur. Shuningdek, ular sizlar jonlaringizni qiynab, zoʻr-bazoʻr yetadigan yurtlarga yuklaringizni eltib berur. Albatta, Robbingiz mehribon va rahmlidir. U yana sizlar minishingiz uchun ziynat qilib otlar, xachirlar va eshaklarni (yaratdi), yana sizlar (hali) bilmaydigan narsalarni ham yaratur” [Nahl 5-8]
Aynan shu oqimda, Qurʼoni Karim Alloh Taolonnig dengizlarda, okeanlarda va daryolarda ham resurslar yaratganini eslatadi. Bu resurslar baliqlar va qimmatbaho toshlarni oʻz ichiga oladi hamda insonning dengiz suvlariga kemalar yordamida yurishga qodirligi eslatiladi:
وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
“U sizlar yangi goʻsht (yaʼni, baliq goʻshti) yeyishingiz va taqadigan taqinchoqlar chiqarib olishlaringiz uchun (sizga) dengizni ham boʻysundirib qoʻygan zotdir. Siz unda (suvni) yorib ketayotgan kemalarni koʻrursiz, Uning (Allohning) fazlu marhamatidan (rizqu roʻz) istashlaringiz va (bergan neʼmatlariga) shukr qilishingiz uchun (sizlarga dengizlarni boʻysundirib qoʻydi)” [Nahl 14]
Alloh Taolo bu va boshqa resurslar biror payt kelib hargiz kamaymaydi yoki hargiz tugamaydi, degan haqiqatga ishora qilib, bunday deydi:
وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَةَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ
“Agar (sizlar) Allohning neʼmatlarini sanasangiz, sanogʻiga yeta olmaysiz. Alloh albatta magʻfiratli, mehribondir” [Nahl 18]
Insha Alloh, davomi bor.
Muhammad Malkoviy.